SAFRANBOLU VE BARTIN KAZALARI CİZYE DEFTERİNİN TANITIMI VE TAHLİLİ (1846-1847)

Yıl 2020, Sayı: 7, 387 - 416, 30.07.2020

Selahattin Kaya

Öz

Osmanlı Devleti’nin gelir kaynakları arasında gayrimüslim tebaadan alınan vergiler önemli bir yer tutmaktadır. Bu vergilerden cizye, Osmanlı Devleti’nin kuruluş döneminden 16. yüzyıla kadar haraç, daha sonraları ise cizye adı altında toplanmıştır. Bazı dönemlerde hane, bazı dönemlerde ise birey baz alınarak toplanan cizye vergisi 1855 yılında irade-i seniyye ile bedel-i nakdî isimli askeri bedele çevrilmiş, 1909 yılında ise tamamen kaldırılmıştır. Viranşehir Kaymakamlığına bağlı Safranbolu ve Bartın kazalarına ait olan ML.VRD.CMH.d 641 kod numaralı defter 1846-1847 yılları arası dönemde ilgili kazalarda ikamet eden ve geçici bir süre için ticaret maksadıyla bulunan gayrimüslim tebaa hakkında bilgiler içermektedir. Bu çalışmanın amacı ilgili yıllarda cizye mükellefi olarak deftere kaydedilen yerli ve yabancı gayrimüslimlerin ödediği cizye miktarını, mükelleflerin icra ettiği meslekleri ve önemli görülen diğer bilgileri ortaya koymaktır. Bu bilgiler ışığında Safranbolu ve Bartın kazalarının ekonomik ve demografik durumları değerlendirilecek ve söz konusu yıllarda iki kazada yaşayan gayrimüslim nüfus ile ilgili çıkarımlarda bulunulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Cizye, Gayrimüslim, Cizye Defteri, Safranbolu, Bartın

Kaynakça

• Armaoğlu, Fahir, 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1789-1914), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1997.
• Arslan, Ramazan, XIX. Asırda Bartın Kazasının Sosyal ve İktisadi Yapısı, Bartın Üniversitesi Yayınları No: 34, Bartın, 2019.
• Bartın İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, Mitolojiden Gezginlere Bartın Kültür ve Turizm Envanteri, Bartın İl Kültür ve Turizm Yayını, Ankara, 2007.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi, Başbakanlık Basımevi, İstanbul, 2010.
• Defterdar Sarı Mehmed Paşa, Zübde-i Vekaiyât (Olayların Özü)1689-1694, C. 3, Çev. Abdülkadir Özcan, Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul 1979.
• Eryılmaz, Bilal, Osmanlı Devletin Gayrimüslim Teb’anın Yönetimi, Risale Yayınları, İstanbul, 1996.
• Eryılmaz, Bilal, Osmanlı Devletinde Millet Sistemi, Ağaç Yayıncılık, İstanbul, 1992.
• Güler, Ali, Osmanlıdan Cumhuriyete Azınlıklar, TÜRKAR Yayınları, Ankara, 2003.
• İnalcık, Halil, “Tanzimat’ın Uygulanması ve Sosyal Tepkiler”, Tanzimat: Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorlu, Haz. Halil İnalcık-Mehmet Seyitdanlıoğlu, Phoenix Yayınları, Ankara, 2006.
• Kalyoncu, Hür, Cumhuriyet Kenti Karabük, Karabük Belediyesi Kültür Yayınları, İstanbul, 2007.
• Karal, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi (Islahat Fermanı Devri 1856-1861), C. VI, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2007.
• Karal, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi (Nizam-ı Cedid ve Tanzimat Devirleri 1789-1856), C. V, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2007.
• Özel, Oktay, “Avarız ve Cizye Defterleri”, Osmanlı Devleti’nde Bilgi ve İstatistik, Ed. Halil İnalcık-Şevket Pamuk, Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Ankara, 2001, ss. 35-50.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, C. 1, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1988.
• Ünal, Yenal, Kuruluşunun 50. Yıl Dönümünde Bartın Limanı Tarihi, Yeditepe Yayınları, İstanbul, 2015.
• Akyıldız, Ali, “Tanzimat”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 40, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 2012, ss. 1-10.
• Çağatay, Ne’şet, “Osmanlı İmparatorluğunda Reâyâdan Alınan Vergi ve Resimler”, Dil-Tarih ve Coğrafya Fakültesi Dergisi, C.5, S.5, 1947, ss.483-511.
• Emecen, Feridun, “Taraklıborlu’dan Safranbolu’ya”, I. Ulusal Tarih İçinde Safranbolu Sempozyumu (4-6 Mayıs 1999), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2003, ss.15-22.
• Emecen, Feridun, “Safranbolu”, Diyanet İslâm Ansiklopedisi, C. 35, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 2012, ss.481-483.
• Ercan, Yavuz, “Osmanlı İmparatorluğunda Gayrimüslimlerin Ödedikleri Vergiler ve Bu Vergilerin Doğurduğu Sonuçlar”, Belleten, LV/213, 1991, ss. 371-391.
• Erkal, Mehmet, “Cizye”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 8, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 1993, ss. 42-45.
• Gülsoy, Ufuk, “Cizye’den Vatandaşlığı; Osmanlı Gayrimüslimlerinin Askerlik Serüveni”, Türkler, C. 14, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, ss.82-93
• Gülsoy, Ufuk, “Islahat Fermanı”, Diyanet İslâm Ansiklopedisi, C. 19, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 1999, ss.185-190.
• Güneş, Gülcan Avşin, “Osmanlı Devleti’nin Gayrimüslimlere Bakışı ve Klasik Dönem Millet Sistemi”, Sosyal ve Kültürel Araştırmalar Dergisi, C. 1, S. 2, 2015, ss.1-30.
• Güneş, Mehmet, “Osmanlı Devleti’nin Gayrimüslim Tebaaya Yaklaşımındaki Dönemsel Değişimler”, Tarih ve Gelecek Dergisi, C. 3, S. 3, 2017, ss. 12-26.
• İnalcık, Halil, “Cizye”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 8, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 1993, ss.45-48.
• Nedkoff, Boris Christof, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Cizye (Baş Vergisi)”, Belleten, VIII/32, 1944, ss. 599-649.
• Ortaylı, İlber, “Millet Sistemi”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 30, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 2005, ss.66-70.
• Özcoşar, İbrahim - Güneş, Hüseyin Haşimi, “Osmanlı Devleti’nde Cizye ve 19. Yüzyıla Ait Bir Cizye Defteri: Cizre Sancağının Cizye Defteri (Cizye Defter Numarası:375)”, Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, C. 5, S. 1, 2006, ss.159-179.
• Şahin, İlhan “Anadolu’da Türk Yerleşmesi Sürecinde Safranbolu”, I. Ulusal Tarih İçinde Safranbolu Sempozyumu (4-6 Mayıs 1999), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2003, ss.7-14.
• Tuncel, Metin, “Bartın”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 5, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 1992, ss.87-90.
• Ünal, Yenal “Bartın Adının Anlamı Üzerine Bir Değerlendirme”, Tarih Okulu Dergisi (TOD), Y. 7, S. XIX, 2014, ss.647-661.
• Ünal, Yenal, “Milli Mücadelede Bartın”, Tarih Okulu Dergisi (TOD), S. XXV, 2016, ss.609-667.
• Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. 1, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 1993.
• Canbaz, Bayram, 2130 Numaralı Safranbolu Şer’iye Sicilinin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi, Karabük Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Karabük, 2018.
• Gümüşoğlu, Mustafa Zahit, Safranbolu Kazasının Sosyo-Ekonomik Yapısı (1840 – 1841), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2006.
• Loklar, Behçet, “Tanzimat Dönemi’nde Biga Sancağında Cizye Rejimi”, Çanakkale On Sekiz Mart Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Çanakkale, 2012.