AS A TURKISH CITY "SAKASTANA" (SİSTÂN/SİCİSTÂN) AND THE LEGENDS ABOUT FOUNDATION OF THE CITY

Yıl 2024, Cilt: 8 Sayı: 1, 197 - 209, 31.03.2024

Nur Akbaş

Öz

The Sistân a region that was shaped around the Hilmend river in today's Afghanistan and had different borders in different periods of history, It was named "Sakastana" in reference to the Saka's people which was founded in the VIII century BC and were accepted as Turkish by many researchers in the world of science. With the dominance of Persian and Arab states in the region, the Sakastana was called in Persian the Sistân, in Arabic the Sicistân. It is thought that the Saka which govern the lands extending from the borders of China to Eastern Europe, are in the form of a confederation that includes elements with different ethnic identities. The part of the Saka which consists of three different groups, especially living around the Hilmend river, was named "Drangiana". Over time, this name became the name of the city of Zerenc which is the center of the Sistân region. The Sakas who had to change their homeland many times in their political struggles which lasted for about five centuries, B.C. II. century they returned to this geography and made it an important center they owned. Especially the early Islamic sources give a lot of information about Sistân. The probable reason for this relevance has to do with the construction of the Iranian writing tradition, a major consequence of early Islamic historiography. The region has a very important structure especially in Iranian national and heroic epics. There are two different legends in the name of King Gerşasb, who is accepted as the ruler of the city in Iranian legends. Based on these legends, the vivid description of the struggle of Gerşasb and Afrasiyab in the sources also needs to be evaluated in terms of the dimensions of the Iran-Turan conflict and its influence on the Islamic period works in the mental background. It is thought that the city also had a sanctity in the Iranian administration. Apart from this, the most well-known feature of the city is that it had a ruler named Rüstem. Rüstem the important hero of Iranian literature, is the hero of the story "Zaloğlu Rüstem", which still shows its influence in Anatolia today. Rustam is mentioned in the sources as the ruler of Sistân at the time when the Islamic armies came to the region. However, in this period, as the authors wrote their works in the narration method, sometimes unrealistic and legendary transfers were made. This issue is probably related to the prominence of the name Rüstem in the legends. The issues mentioned in our communique will be tried to be clarified.

Anahtar Kelimeler

Sistân, Gerşasb, Rüstem, Turks

BİR TÜRK ŞEHRİ OLARAK SAKASTANA (SİSTÂN/SİCİSTÂN) VE ŞEHRİN KURULUŞUNA DAİR EFSANELER

Öz

Bugünkü Afganistan’da Hilmend nehri etrafında şekillenen ve tarihin farklı dönemlerinde farklı sınırlara sahip bir bölge olan Sistân, M.Ö. VIII. yüzyılda hüküm süren ve ilim dünyasında pek çok araştırmacı tarafından Türk oldukları kabul edilen Sakalara atfen Sakastana olarak adlandırılmıştır. Fars ve Arap devletlerinin bölgeye hâkim olmasıyla Sakastana’ya Farsça Sistân; Arapça’da ise Sicistân adı verilmiştir. Çin sınırlarından Doğu Avrupa’ya uzanan toprakları idare eden Sakaların, bünyesinde farklı etnik kimliklere sahip unsurları barındıran bir konfederasyon şeklinde olduğu düşünülmektedir. Üç farklı gruptan oluşan Sakaların özellikle Hilmend nehri ve çevresinde yaşayan kısmına Drangiana ismi verilmiştir. Zamanla Sistân bölgesinin merkezi konumundaki Zerenc şehrine de aynı ismi verilmiştir. Takriben beş yüzyıl süren siyasi mücadelelerinde pek çok kez yurtlarını değişmek zorunda kalan Sakalar, M.Ö. II. yüzyılda bu coğrafyaya geri dönerek bölgeyi önemli bir merkez haline getirmişlerdir. Sistân hakkında özellikle ilk dönem İslâm kaynakları çok fazla bilgi vermektedir. Bu alakanın muhtemel sebebi ilk dönem İslâm tarihi yazımının büyük bir kısmının İran yazım geleneği üzerine inşa edilmesiyle ilgilidir. Sistan bölgesi, özellikle İran millî ve kahramanlık destanlarında oldukça önemli bir konuma sahiptir. İran efsanelerinde şehrin kurucusu olarak kabul edilen Hükümdar Gerşasb adına iki farklı efsane bulunmaktadır. Bu efsanelerden hareketle Gerşasb ile Afrasiyab’ın mücadelesinin kaynaklarda oldukça canlı bir biçimde anlatılması, İran-Turan çekişmesinin boyutları ve zihni arka planda İslâmî dönem eserlere tesiri bakımında da değerlendirilmeye muhtaçtır. Şehrin İran yönetiminde de kutsiyet taşıdığı düşünülmektedir. Bunun dışında şehrin en bilinen özelliği Rüstem adlı bir hükümdarının olduğudur. İran edebiyatının önemli kahramanı Rüstem, bugün hala Anadolu’da da etkisini gösteren “Zaloğlu Rüstem” hikâyesinin kahramanıdır. Rüstem, kaynaklarda İslâm ordularının bölgeye geldiği dönemde Sistân hâkimi olarak ifade edilmiştir. Ancak bu dönemde müellifler eserlerini rivayet usulüyle kaleme aldıkları için bazen gerçek dışı ve efsanelere dayalı aktarımlar yapılmıştır. Bu husus da muhtemelen Rüstem adının efsanelerde ön plana çıkmasıyla alakalıdır. Çalışmamızda bahsi geçen hususlar aydınlatılmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Sistân, Gerşasb, Rüstem, Türkler

Kaynakça

• AHMETBEYOĞLU, Ali, “Bizans Tarihçisi Menandros’un Türkler (Gök-Türkler) Hakkında Verdiği Bilgiler”, Tarih Dergisi, S. 50 (2009/2), s.11-25.
• AHMETBEYOĞLU, Ali, “Roma Tarihçisi Ammianus Marcellinus ve Türkler Hakkında Verdiği Bilgiler”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C. 18, S.1, (Temmuz 2003), s.3 vd.
• AKBAŞ, Nur, Türk Şâhîler, İnönü Üniversitesi Sosyal bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Malatya 2019.
• BAILEY, Harold Walter, “Avesta and Saka”, Indo-Iranian Journal C. 11, S.4 (1969), s.289-292.
• BİRUNÎ, Maziden Kalanlar, çev. Ahsen Batur, Selenge Yayınevi, İstanbul 2011.
• BUCHNER, V.F., “Sistân”, İslâm Ansiklopedisi, C. 10, İstanbul 1966, s.715-721.
• Busaagli, Mario, “Indıan Events in Trogus Pompeıus.Search for a Lost Source”, East and West, C. 8, S. 3, (October 1956), s.239.
• DAFFINA, Paolo, L'immigrazione dei Saka nella Drangiana, ISMEO, Roma 1967.
• EGGERMONT, P.H.L., “The Historia Philippica of Pompeius Trogus and the Foundation of the Scythian Empire”, Papers on the date of Kaniska,( 20-22 April), London, 1960, s.99-100.
• ERCİLASUN, Ahmet Bican, “Şu Destanı Hakkında”, İslâmiyet Öncesi Türk Destanları, Edt. Saim Sakaoğlu-Ali Duymaz, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2018, s.77-80.
• ESEDÎ TUSÎ, Gerşâsb-Nâme, tah. H. Yağmanî, Tahran 1317.
• FİRDEVSÎ, Şehnâme, C. 1., çev. Necati Lugal- Kenan Akyüz, Maarif Vekaleti, Ankara 1947-1956.
• FUSSMAN, Gerard, “Nouvelles inscriptions Saka: ère d'Eucratide, ère d'Azès, ère Vikrama, ère de Kaniska” Bulletin de l'École française d'Extrême-Orient, S. 67 (1980), s.1-44.
• GELZER, H., “Kappadocien und seine Bewohner”, Zeıtschrıft für Ägyptısche Sprache und Alteethumskunde Vol. 13 (1875), s.14-26.
• GROUSSET, Rene, Bozkır İmparatorluğu, çev. Reşat Uzmen, Ötüken Neşriyat, İstanbul 1980.
• GÜNALTAY, Şemsettin, “Türk Tarih Tezi Hakkındaki İntikatların Mahiyeti ve Tezin Kat’i Zaferi”, Belleten, C.II-S. 7-8, (Temmuz 1938), s.337-365.
• HERODOT, Herodot Tarihi, çev. Müntekim Ökmen, İstanbul 1993.
• HINZ, Walther, “Zur Behistun-Inschrift des Dareios”, ZDMG C. 96, S. 2, (1942), s.326-349.
• HUNTINGTON, Ellworth, “The Basin of Eastern Persia and Sistân”, Explorations in Turkestan: with an Account of the Basin of Eastern Persia and Sistân, Edt. R. Pumpelly, Washington 1905.
• İBN HAVKÂL, 10. Asırda İslâm Coğrafyası, çev. Ramazan Şeşen, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2014.
• İSTAHRÎ, Ülkelerin Yolları, çev. Murat Ağarı, Ayışığı Kitapları, İstanbul 2015.
• J.M. Alonso-Nunez, “An Augustan World History: the 'Historiae Philippicae' of Pompeius Trogus”, Greece & Rome, C. 34, S. 1, (April 1987), s.60.
• KANAR, Mehmet, Farsça-Türkçe Sözlük, Say yayınları, İstanbul 2015.
• MAHMUD EL-KAŞGARÎ, Divan-i Lügati’t-Türk, C. 1-3, çev. Besim Atalay, TDK, Ankara 1998.
• MARTIN, Saint, Fragments D’une Historie des Arsacides, Paris 1850.
• MEMİŞ, Ekrem-BÜLBÜL, Cemil, Eskiçağda Göçler, Ekin Yayınevi, Bursa 2014.
• MESÛDÎ, Altın Bozkırlar, çev. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul 2004.
• MİRHAND, Târîh-i Ravzatü’s-Safâ, çev. Mürsel Öztürk, TTK, Ankara 2019.
• MORDTMANN, A.D., “Ueber die Keilinschriften zweiter Gattung”, Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, C. 24, S. 1-2 (1870), s.1-84.
• MUKADDESÎ, İslâm Coğrafyası, çev. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul 2015.
• OKUR, Hayrunnisa, “Doğu Anadolu’nun Güçlü Krallığı: Urartular”, Tarih Okulu Dergisi, C. 10, S. 29, (Mart 2017), s.313-355.
• ÖZGÜDENLİ, Osman Gazi, “Sîstan”, Diyanet İslâm Ansiklopedisi, C. 37, s.274-276.
• PTOLEMY, Cladius Ptolemy the Geography, Eng. trans. E. Luther, New York 2011.
• PYANKOV, Igor Vasileviç “Sakalar”, Türkler, Edt. Hasan Celal Güzel, Salim Koca vd., C.1, Ankara 2002, s.922-939.
• RASUL, Seyyid, “Sukût-u Zerenc; Zuhûr-u Şehr-i Sistân” Pijûhişnâme-i Târîh Hay-ı Mahallî Îrân, C. 1, S.5 (1393), Mazenderan 1393, s.121-138.
• STEELE, R.B., “Pompeius Trogus and Justinus”, the American Journal of Philology C. 38, S. 1, (1917), s.19-41.
• STRABO, the Geography of Strabo, İng. çev. Horace Leonard Jones, Vol. 8/5, London 1961.
• STRANGE, Guy Le, Doğu Hilafetinin Memleketleri, çev. Adnan Eskikurt- Cengiz Tomar, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2015.
• STRECK, Maximilian, Assurbanipal und die Letzten Assyrischen Könige bis zum Untergange Niniveh’s C.1-3, Leipzig 1916.
• TAİSHAN YU, “A Study of Saka History”, Sino-Platonic Papers S. 80 (July, 1998), s.1-231.
• TARHAN, Taner, “Eski Anadolu Tarihinde Kimmerler”, Kültür ve Turizm Bakanlığı I. Araştırma Sonuçları Toplantısı (23-26 Mayıs 1983), İstanbul 1983, s.109-120.
• Târîh-i Sistân, çev. Vural Öntürk, Ayışığı Yayınevi, İstanbul 2018.
• The Sculptures and Inscription of Darius the Great Rock of Behistûn in Persia, edt. British Museum, London 1907.
• Togan, “Sakalar”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, S. 17 (Temmuz 1986), s.21-25.
• TOGAN, Zeki Velidi, Umumi Türk Tarihine Giriş, Enderun Kitabevi, İstanbul 1981.
• YAZICI, Tahsin, “Büst”, Diyanet İslâm Ansiklopedisi, C.6, s.495.
• YILDIRIM, Kürşat, Çin Kaynaklarında Türkistan Şehirleri, İstanbul 2013.
• YILDIRIM, Nimet, “Rüstem-i Zâl”, Diyanet İslâm Ansiklopedisi, C. 35, s.294.
• “Yeni Tarihi tefrikamız Zâloğlu Rüstem, Son Posta, 1 Haziran 1937, s.1-16.