Osmanlı Hukukunda Mahkeme Kararlarının Kontrolü (Klasik Devir)

Yıl 2001, Cilt: 65 Sayı: 244, 959 - 1006, 01.12.2001

Ekrem Buğra Ekinci

https://doi.org/10.37879/belleten.2001.959

Öz

Bu makalede Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan Tanzimat Fermanı’nın ilan edildiği 1839 yılına kadar devam eden ve hukuk tarihi bakımından klasik devir olarak bilinen zaman zarfında mahkeme kararlarının kontrol usul ve teşkilatı incelenmeye çalışılmıştır. Öncelikle belirtilmelidir ki Osmanlı hukuku, İslâm hukuku tatbikatından başka bir şey değildir ve bu hukukun usul ve prensipleri Osmanlı Devleti’nde de aynen ve hatta geliştirilerek uygulanmıştır. Ülkemizde İslâm hukukunda olduğu gibi, Osmanlı uygulamasında da mahkeme kararlarının kontrolü ile ilgili müstakil hiç bir çalışma yapılmadığı, ancak genel tarih ve kurumlar tarihi ile ilgili araştırmalarda konuya kısaca değinildiği görülmektedir. Arşiv vesikaları da bu konuyu yeterince aydınlatıcı durumda değildir. Öyle ki, arşivlerdeki hükümlerde yalnızca dâvânın safahatı özetlenip tarihçesinden bahsedilmediği için, hükmün birinci derecede mi, yoksa istinafen mi verildiğini anlamak imkânı ne yazık ki çoğu zaman bulunmamaktadır. Bununla beraber yeri geldikçe gerek İstanbul Şer’iyye Sicilleri ve gerekse bilhassa Başbakanlık Osmanlı Arşivi’ndeki vesikalardan olabildiğince istifade edilmiştir. Ayrıca teşkilât tarihleri, siyasetnâmeler, adaletnâmeler, hâtıratlardan faydalanılmış, yakın devirlerde konuyla ilgili kaleme alınan eserlere başvurulmuştur. Makalenin birinci bölümünde klasik devir Osmanlı adliyesi hakkında genel bilgiler verilmiş; ikinci bölümde ise Osmanlı hukukunda mahkeme kararlarının kontrolü mâhiyet bakımından incelenerek bu iş için getirilmiş usullerin özellikleri üzerinde durulmuştur. Üçüncü bölümde mahkeme kararlarının kontrol mercileri, son bölümde ise mahkeme kararlarına itirazın etkisi anlatılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Klasik Devir, Hukuk, Mahkeme Kararları

Judicial Review in the Ottoman Legal System (the Classical period)

Öz

This article discusses Ottoman methods of review in regard to decisions by judicial courts and the Ottoman legal institution in the interval between the founding of the state and the proclamation of the Era of Reforms, or Tanzimat, in 1839, which in terms of the legal system is known as the Classical era. No truly systematic method for the review of judgments in Ottoman jurisprudence was in existence in the Classical period. The most universally applied methods of appeal and review, which arose in Europe for historical and political reasons that remained outside the Islamic experience, consequently had no place in the Islamic-based legal system of the Ottomans. Nonetheless, it should not be concluded that for this reason no mechanism existed for the review of court decisions that might have failed to conform to Islamic legal precepts. Precautionary measures were in place to forestall the occurrence of irregularities in court decisions. The first of these were the traditions of issuing fetwas, or invited rulings on legal points by those knowledgeable in law, and şuhüdü'l-hal, or the presence of observer-witnesses to the court proceedings. Furthermore, the sultan himself always retained the power of authority to review court decisions by reason of the influence of Islamic tradition, and this authority was applied within the framework of the Imperial Council of State, which is regarded as a developed model of an Islamic body of juridical review ( divan-ı mezalim). Whether on the petition of the interested parties or on the personal request of a judge or on its own initiative, the Imperial Council of State could review court decisions and when irregularities occurred either annul the decision, transfer the case to another court for retrial, or, in situations deemed of consequence, the members of the council themselves would handle the review of the case. Finally, as in all sovereignties, it was also possible to direct a petition to the sultan personally. Apart from these mechanisms, it was, according to Islamic law, impossible to apply to the court of another judicial authority unless a daim had been presented that the relevant decision was contrary to the law. Since the review of court decisions in the Imperial Council of State and in the subordinate councils was in effect more often manifested as control over the judge who had made the decision, these offices represented both a court of appeals and-perhaps even more commonly-an administrative court.

Anahtar Kelimeler

Ottoman, Classical period, Legal, Court Decisions