The Embassy of Yirmisekiz Çelebi Mehmed Efendi to France

Yıl 2024, Cilt: 88 Sayı: 311, 147 - 183, 02.04.2024

Ömer Gezer

Öz

This article focuses on the embassy of Yirmisekiz Çelebi Mehmed Efendi to France. Until now, this embassy has been analyzed by detaching it from its historical context under the influence of the paradigm of modernization in Ottoman historiography, and Yirmisekiz Çelebi has been given a unique place in the history of Ottoman/ Turkish modernization. Accordingly, Nevşehirli Damat İbrahim Pasha, the reformist Grand Vizier of the “Tulip Period”, sent Yirmisekiz Çelebi to France to study Western civilization and bring him reform proposals. Despite academic publications showing that this claim has no basis, historians have not abandoned this fallacy. However, contemporary sources, both Ottoman and European, provide a wealth of information on the embassy of Yirmisekiz Çelebi Mehmed Efendi. Considered extraordinary by his contemporaries given Ottoman diplomatic practices, it attracted the attention not only of Marquis de Bonnac but also of Joseph von Dirling, the Habsburg resident in Istanbul, and Abraham Stanyan, the British ambassador. In particular, Dirling and later the Habsburg ambassador in Paris, Pentenriedter, reported to Vienna the aims of this embassy and the activities of Yirmisekiz Çelebi in Paris and in Istanbul after his return from France. Although initially there were fears of an anti-Habsburg alliance between the Sublime Porte and Versailles, in the end, the negotiations for the rescue of the Ottoman prisoners in Malta through the intermediation of France proved to be the sole political mission of this embassy. The correspondence between the Sultan and his Grand Vizier and the records of Imperial Historian Raşid Efendi confirm the Habsburg and British intelligence on this matter: Yirmisekiz Çelebi’s embassy to France was only intended to follow diplomatic developments in Europe on the ground. However, the institutional incompetence of Ottoman diplomacy rendered this mission politically and diplomatically fruitless.

Anahtar Kelimeler

Yirmisekiz Çelebi Mehmed Efendi, Ottoman Diplomacy, Tulip Period, Ottoman-French relations, Nevşehirli İbrahim Pasha, Marquis de Bonnac, Joseph Von Dirling

Yirmisekiz Çelebi Mehmed Efendi’nin Fransa Elçiliği

Öz

Bu makale Yirmisekiz Çelebi Mehmed Efendi’nin Fransa elçiliğini konu ediniyor. Söz konusu elçilik, şimdiye kadar Osmanlı tarihçiliğindeki hâkim modernleşme paradigmasının etkisiyle tarihî bağlamından koparılarak incelenmiş, Yirmisekiz Çelebi’ye Osmanlı/Türk modernleşme tarihinde şahsına münhasır paye verilmiştir. Buna göre, “Lale Devri”nin reformcu vezîriâzamı Nevşehirli Damat İbrahim Paşa, Yirmisekiz Çelebi’yi Batı medeniyetini incelemesi ve kendisine reform önerileri getirmesi için Fransa’ya göndermişti. Bu iddianın mesnedi olmadığını ortaya koyan akademik yayınlara rağmen tarihçiler bu galattan vazgeçmemişlerdir. Oysa gerek Osmanlı gerekse Avrupalı çağdaş kaynaklar, Yirmisekiz Çelebi Mehmed Efendi’nin elçiliği için yeterince zengin malumat sağlamaktadır. Osmanlı diplomasi pratikleri düşünüldüğünde çağdaşlarınca olağanüstü görülen bu elçilik, yalnızca Marki de Bonnac’ın değil, İstanbul’daki Habsburg kapı kethüdası Joseph von Dirling’in ve İngiltere elçisi Abraham Stanyan’ın da dikkatini çekmişti. Bilhassa Dirling ve daha sonra Habsburgların Paris’teki elçisi Pentenriedter, bu elçiliğin hedefini ve Yirmisekiz Çelebi’nin Paris’teki ve Fransa’dan döndükten sonra İstanbul’daki faaliyetlerini Viyana’ya aktarmıştır. Başlangıçta Bâbıâli ve Versailles arasında Habsburg aleyhtarı ittifak kurulacağından endişe edilse de sonuçta, Malta’daki Osmanlı esirlerinin Fransa’nın aracılığıyla kurtarılması için yapılan görüşmelerin, bu elçiliğin yegâne siyasi misyonu olduğu anlaşılacaktır. Sultan ve vezîriâzamı arasındaki yazışmalar ve Vakanüvis Raşid Efendi’nin yazdıkları da bu konudaki Habsburg ve İngiliz istihbaratını teyit eder: Yirmisekiz Çelebi’nin Fransa elçiliği, yalnızca Avrupa’daki diplomatik gelişmeleri yerinde takip etmeyi hedefliyordu. Ne var ki Osmanlı diplomasisinin kurumsal yetersizliği bu misyonu siyasi ve diplomatik olarak semeresiz bırakmıştır.

Anahtar Kelimeler

Yirmisekiz Çelebi Mehmed Efendi, Osmanlı diplomasisi, Lale Devri, Osmanlı-Fransa İlişkileri, Nevşehirli İbrahim Paşa, Marki de Bonnac, Joseph von Dirling

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları
• Avusturya Devlet Arşivleri (OeStA)
• Hanedan, Saray ve Devlet Arşivi (HHStA), Türkei I, Turcica 187; 188; 189.
• Hanedan, Saray ve Devlet Arşivi (HHStA), Frankreich, Diplomatische Korrespondenz 29, 30.
• Harp Arşivi (KA), Hofkriegsrat Akten Kr. 152. British Library, Add MS 22521.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Bab-ı Asafi Divan-ı Hümayun Sicilleri Name-i Hümayun Defterleri (A.DVNS.NMH.d): 6.
• Cevdet Hariciye (C.HR): 151/7534; 186/9275.
• The Natitonal Archives (NA), State Papers 97/24-3, 24-4. The Natitonal Archives (NA), State Papers 78/169.
• Wienerisches Diarium, nu. 1853, 3 Mayıs 1721.
• Araştırma ve İnceleme Eserler
• Afyoncu, Erhan, “Osmanlı Müverrihlerine Dair Tevcihat Kayıtları I”, Belgeler, C XX/S. 24, 1999, s. 77-155.
• Afyoncu, Erhan (haz.), III. Ahmed’in Hatt-ı Hümâyûnlarında Sultan ve Diplomasi, Yeditepe Yay., İstanbul 2022.
• Ahmed Refik [Altınay], Târîhî Simâlar, Kitâbhâne-i Askerî, İstanbul 1331 [1912-13].
• Akçay, Eray, İBB Atatürk Kitaplığı, Muallim Cevdet, Nr. O. 34’te Kayıtlı Fransa’nın İstanbul Elçisi Marquis de Bonnac’ın Osmanlı Bürokrasisi ile Yazışmalarını İhtiva Eden Bir Mecmua (1716-1724), Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Araç, Ünal, İktidar ve Sanat Damat İbrahim Paşa’nın Hamiliği (1718-1730), Vakıfbank Kültür Yay., İstanbul 2022.
• Arıkan, Zeki, “Yirmisekiz Çelebi Mehmed Efendi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C XLIII, 2013, s. 551-552.
• Artan, Tülay, “18. Yüzyıl Başlarında Yönetici Elitin Saltanatın Meşruiyet Arayışına Katılımı”, Toplum ve Bilim, S. 83, Osmanlı: Muktedirler ve Mâdunlar, 2000, s. 292-322.
• d’Aubigny, E., “Un ambassadeur turc a Paris sous la Régence”, Revue d’histoire diplomatique, C III, 1889, s. 78-91 ve 200-235.
• Aydüz, Salim, “Lale Devri’nde Yapılan İlmî Faaliyetler”, Dîvân Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, C III, 1997, s. 143-170.
• Berkes, Niyazi, The Development of Secularism in Turkey, McGill University Press, Montreal 1964.
• Berkes, Niyazi, Türkiye’de Çağdaşlaşma, haz. Ahmet Kuyaş, Yapı Kredi Yay., İstanbul 2002.
• Beyaz, Fatma Zehra, “Gazete ta‘bîr olunur havâdis kâğıtları…: Osmanlı Siyasetinde Siyasî Bilgi ve İstihbarat Kaynağı Olarak Yabancı Gazeteler (1720- 1789)”, Dîvân Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, C XXVII/S. 53, 2022, s. 33-91.
• Beydilli, Kemal, “Sefaret ve Sefaretnâme Hakkında Yeni Bir Değerlendirme”, Osmanlı Araştırmaları, S. XXX, 2007, s. 9-30.
• Beydilli, Kemal, İki İbrahim – Müteferrika ve Halefi, Kronik Yay., İstanbul 2019.
• Bono, Salvatore, Yeniçağ İtalya’sında Müslüman Köleler, çev. Betül Parlak, İletişim, İstanbul 2003.
• de Boislisle, A. (haz.), Mémoires de Saint-Simon – Nouvelle Édition, C 38, Hachette, Paris 1926.
• Burçak, Berrak, “Osmanlı Sefaret Müessesesi ve 18. Yüzyıl Osmanlı Tarihi: Göçek’e Bir Alternatif ”, Osmanlı Dünyasında Kimlik ve Kimlik Oluşumu Norman Itzkowitz Armağanı, ed. Baki Tezcan - Karl Barbir, çev. Zeynep Nevin Yelçe, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yay., İstanbul 2007, s. 175-180.
• Çelebizâde İsmâil Âsım Efendi, Târîh-i Râşid ve Zeyli, C III, haz. Abdülkadir Özcan-Yunus Uğur vd., Klasik Yay., İstanbul 2013.
• Desmet-Gregoire, Helene, Büyülü Divan: XVIII. Yüzyıl Fransası’nda Türkler ve Türk Dünyası, çev. Mehmet Ali Kılıçbay, Eren Yay., İstanbul 1991.
• von den Driesch, Gerard Cornelius, Historische Nachricht von der Röm. Kayserl. Groß- Botschafft nach Constantinopel … , Nürnberg 1723.
• Eldem, Ethem, “18. Yüzyıl ve Değişim”, Cogito, S. 19: Osmanlılar Özel Sayısı, 1999, s. 189-199.
• Emecen, Feridun, “Matruşka’nın Küçük Parçası: Nevşehirli Damat İbrahim Paşa Dönemi ve ‘Lale Devri’ Meselesi Üzerine Bir Değerlendirme”, Osmanlı Araştırmaları, S. LII, 2018, s. 79-98.
• Ercan, Hüseyin Onur, Pasarofça Antlaşması 1718 – Diplomasi ve Barış, TTK Yay., Ankara 2022.
• Erimtan, Can, “The Case of Saadabad: Westernization or Revivalism?”, Art Turc – Turkish Art, 10th International Congress of Turkish Art, Geneva, 17-23 September 1995, Proceedings, Fondation Max Van Berchem, Cenova 1999, s. 287-290.
• Erimtan, Can, Ottomans Looking West? The Origins of the Tulip Age and its Development in Modern Turkey, I.B.Tauris, Londra 2008.
• Erimtan, Can, “Sadâbad Algısı: ‘Lale Devri’ ve Osmanlı-Safevi Rekabeti”, Osmanlı Laleleri, Osmanlı Kahvehaneleri – On Sekizinci Yüzyılda Hayat Tarzı ve Boş Vakit Eğlenceleri, ed. Dana Sajdi, çev. Aylin Onacak, Koç Üniversitesi yay., İstanbul 2014, s. 61-87.
• Ertaş, Mehmet Yaşar, “Lale Devri’ne Yeni Bir Yaklaşım Önerisi: Politik Psikoloji Perspektifi”, Doğu Batı Düşünce Dergisi, S. 85, Metafor ve Gerçeklik Arasında Lâle Devri 1718-2018, 2018, s. 301-321.
• Eşel, Gökhan, “Lale Devri Sefaretnamelerinin Osmanlı Modernleşmesindeki Yeri”, Asya Studies – Akademik Sosyal Araştırmalar, C VI/S. 2, 2022, s. 41-46.
• Fodor, Pál, “Maltese Pirates, Ottoman Captives and French Traders in the Early Seventeenth-Century Mediterranean”, Ransom Slavery along the Ottoman Borders (Early Fifteenth-Early Eighteenth Centuries), ed. Géza Dávid ve Pál Fodor, Brill, Leiden 2007, s. 221-237.
• Gerçek, Selim Nüzhet, Türk Matbaacılığı I: Müteferrika Matbaası, Devlet Basımevi, İstanbul 1939.
• Göçek, Fatma Müge, East Encounters West France and the Ottoman Empire in the Eighteenth Century, Oxford Uni. Press, New York 1987.
• von Hammer-Purgstall, Joseph, Geschichte des osmanischen Reiches, C VII, Hartlebens Verlag, Peşte 1831.
• von Hurmuzaki, Eudoxius, Fragmente zur Geschichte der Rumänen, C IV, Bükreş 1885.
• Işıksel, Güneş, “Yirmisekiz Çelebi Mehmed Fransa’da: Güzergâh, Toplumsal Algı, Diplomatik Pratikler ve de ‘Lale Devri’ ”, Doğu Batı Düşünce Dergisi, S. 85, Metafor ve Gerçeklik Arasında Lâle Devri 1718-2018, 2018, s. 99-112.
• Jorga, Nicolae, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, C IV, çev. Nilüfer Epçeli, Yeditepe Yay., İstanbul 2005.
• Karahasanoğlu, Selim, A Tulip Age Legend: Consumer Behavior and Material Cultere in the Ottoman Empire (1718-1730), Binghamton University, Yayımlanmamış Doktora Tezi, New York 2009.
• Karahasanoğlu, Selim, “The Tulip Age in Ottoman Historiography: A Critique”, History From Below A Tribute in Memory of Donald Quatert, ed. Selim Karahasanoğlu - Deniz Cenk Demir, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yay., İstanbul 2016, s. 163-187. Karal, Enver Ziya, “Tanzimattan Evvel Garplılaşma Hareketleri (1718-1839)”, Tanzimat I: Yüzüncü Yıldönümü Münasebetiyle, Maarif Matbaası, İstanbul 1940, s. 13-30.
• Kılınç, Berna, “Yirmisekiz Mehmed Çelebi’s Travelogue and the Wonders that Make a Scientific Centre”, Travels of Learning: A Geography of Science in Europe, ed. A.Simoes, Kluwer Academic Publishers, Dordrecht 2003, s. 77-100.
• Kınlı, Onur, Osmanlı’da Modernleşme ve Diplomasi, İmge Yay., Ankara 2006.
• Korkut, Hasan, “Osmanlı Sefaretnâmeleri Hakkında Yapılan Araştırmalar”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C I/S. 2, 2003, s. 491-512.
• von Kraelitz-Greifenhorst, Friedrich (haz.), Bericht über den Zug des Gross-Botschafters Ibrahim Pascha nach Wien im Jahre 1719, Viyana 1908.
• Küçük, Harun, Science without Leisure – Practical Naturalism in Istanbul, 1660-1732, University of Pittsburgh Press, Pittsburgh 2020.
• Le Noir, Nouvelle description de la ville de Constantinople avec la relation du voyage de l’ambassadeur de la Porte ottomane et de son séjour à la cour de France, Paris 1721.
• Lewis, Bernard, Modern Türkiye’nin Doğuşu, çev. Metin Kıratlı, TTK Yay., Ankara 2000.
• Lewis, Bernard, The Muslim Discovery of Europe, W.W.Norton, New York 2001.
• Lindsay, J. O., “International Relations”, The New Cambridge Modern History, C VII, University Press, Cambridge 1966, s. 191-213.
• McCluskey, Phil, “An Ottoman Envoy in Paris: Süleyman Ağa’s Mission to the Court of Louis XIV, 1669”, Osmanlı Araştırmaları, C XLVIII, 2016, s. 337-355.
• Mikes, Kelemen, Türkiye Mektupları, çev. Sadrettin Karatay, TTK Yay., Ankara 2014.
• Oğuz, Ahmet, “Lale Devri Yeniliklerinin Sonraki Dönemde Yapılan Yeniliklere Etkileri”, Lale Devri’nde Osmanlı Devleti ve Nevşehir, ed. İlyas Gökhan-Hüseyin Saraç- Gökçe Özcan, Kömen Yay., Konya 2018, s. 21-29.
• Ölmez, Adem, “Batıyı Anlatan İlk Osmanlı Metinlerinde ‘Batı Bilgisi’nin Yorumlanışı”, Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, C 6/S. 11, 2020, s. 170-183.
• Polatçı, Türkan, “Osmanlı Batılılaşmasında Yirmisekiz Çelebi Mehmed Efendi’nin Paris Sefaretnamesi’nin Önemi”, Çankırı Karatekin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C II/S. 2, 2011, s. 249-263.
• Râşid Mehmed Efendi, Târîh-i Râşid ve Zeyli, C II, haz. Abdülkadir Özcan, Yunus Uğur ve diğerleri, Klasik Yay., İstanbul 2013.
• Rüstem, Ünver, Ottoman Baroque – The Architectual Refashioning of Eighteenth-Century Istanbul, Princeton Uni. Press, Princeton 2019.
• Sabev, Orlin, İbrahim Müteferrika ya da İlk Osmanlı Matbaa Serüveni (1726-1746) – Yeniden Değerlendirme, Yeditepe Yay., İstanbul 2016.
• Schefer, M. Charles, İstanbul’da Fransız Elçiliği Marki de Bonnac’ın Tarihi Hatırat ve Belgeleri, çev. Ali Şevket Bizer, TTK Yay., Ankara 2017.
• Shay, Mary Lucille, Venedik Balyoslarının Bakışıyla Osmanlı İmparatorluğu Lale Devri ve Sonrası (1720-1734), çev. Münir Akın, Ark Yay., İstanbul 2009.
• Stein, J.M., “An Eighteenth-Century Ottoman Ambassador Observes The West: Ebu Bekir Ratip Efendi Reports on the Habsburg System of Roads and Posts”, Archivum Ottomanicum, C X, 1985, s. 219-312.
• Subaşı, Turgut, “Lâle Devri’ne Ait Bir Islahat Takriri”, Lale Devri’nde Osmanlı Devleti ve Nevşehir, ed. İlyas Gökhan, Hüseyin Saraç ve A.Gökçe Özcan, Kömen Yay., Kayseri 2018, s. 886-900.
• Suzuki, Tadashi, “Fransa Sefaretnamesi Müellifi Yirmisekiz Çelebi Mehmed Efendi’nin Hayatına Ait Bazı Noktalar Üzerine”, XII. Türk Tarih Kongresi: Ankara, 12-16 Eylül 1994, Kongreye Sunulan Bildiriler, C III, TTK Yay., Ankara 1999, s. 1121-1124.
• Süer, Aydın, Diskurse des Niedergangs – Reflexionen über das Eigene und das Fremde in osmanischen und türkischen Reiseberichten, Springer VS, Wiesbaden 2019.
• Şakul, Kahraman, “Lale Devrinde Askerî Islahat Düşüncesi”, Aktüel Tarih, S. V, 2022, s. 28-36.
• Şirin, İbrahim, Osmanlı İmgeleminde Avrupa, Lotus Yay., Ankara 2006.
• Tanpınar, Ahmet Hamdi, 19uncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi, Çağlayan Kitabevi, İstanbul 2001.
• Tuncer, Şaduman, Sultan III. Ahmed – Günlük Yaşantısı, Yakın Çevresi ve Şahsiyeti, Timaş Yay., İstanbul 2023.
• Turan, Namık Sinan, İmparatorluk ve Diplomasi – Osmanlı Diplomasisinin İzinde, Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2014.
• Unat, Faik Reşit, Osmanlı Sefirleri ve Sefaretnameleri, haz. Bekir Sıtkı Baykal, TTK Yay., Ankara 1992.
• Uygur, Fatma, “Lale Devri Sefiri Marquis de Bonnac’ın Osmanlı Siyasetine Etkileri”, Lale Devri’nde Osmanlı Devleti ve Nevşehir, ed. İlyas Gökhan-Hüseyin Saraç- Gökçe Özcan, Kömen yay., Konya 2018, s. 151-168.
• Uzun, Mustafa İsmet, “Nahîfî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C XXXII, 2006, s. 297-299.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti’nin Merkez ve Bahriye Teşkilâtı, TTK Yay., Ankara 1988.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, C IV/1, TTK Yay., Ankara 1995. Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, C IV/2, TTK Yay., Ankara 1995.
• Veinstein, Gilles, Mehmed efendi – Le Paradis des infidèles. Relation de Yirmisekiz Çelebi Mehmed efendi, ambassadeur ottoman en France sous la Régence, Traduit de l’ottoman par Julien-Claude Galland, François Maspero, Paris 1981.
• Velde, François R., “John Law’s System”, The American Economic Review, C 97/S. 2, 2007, s. 276-279.
• Vignola, Girolamo, “Viaggio e descrizioni”, Relazioni di Ambasciatori Veneti al Senato: Constantinopoli, Relazioni Inedite, haz. Maria Pia Pedani, Bottega d’Erasmo, Padova 1996.
• Wurm, Heidrun, “Entstehung und Aufhebung des osmanischen Generalkonsulats in Wien (1726-1732) – Eine Relation Heinrich von Penklers aus dem Jahr 1761”, Mitteilungen des österreichischen Staatsarchives, C XLII, 1992, s. 152-176.
• Yalçınkaya, M. Alaaddin, “Osmanlı Zihniyetindeki Değişimin Göstergesi Olarak Sefaretnamelerin Kaynak Değeri”, OTAM Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, S. 7, 1996, s. 319-338.
• Yalçınkaya, M. Alaaddin, “Türk ve Fransız Kültürlerinin Etkileşiminde Paris Elçisi Yirmisekiz Çelebi Mehmed Efendi’nin Rolü (1720-1721)”, Osmanlı Devleti’nin Diplomasi Tarihi – Makaleler I, ed. M.Alaaddin Yalçınkaya-Uğur Kurtaran, Altınordu Yay., Ankara 2020, s. 41-78.
• Yaycıoğlu, Ali, “Karlofça Ânı: Osmanlı İmparatorluğu 18. Yüzyıla Nasıl Başladı?”, Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar, S. XVIII, 2021, s. 8-56.
• Yener, Ekrem, “Yirmisekiz Çelebi Mehmed Efendi’nin Sefaretname’sinde Yer Almayan Osmanlı Arşivlerinde Bulunan Raporu”, Toplumsal Tarih, S. 351, Mart 2023, s. 70-72.
• Yeşil, Fatih, Aydınlanma Çağında Bir Osmanlı Kâtibi Ebubekir Râtib Efendi (1750-1799), Tarih Vakfı Yay., İstanbul 2010.
• Yıldız, Aytaç, “Yirmisekiz Çelebi Mehmed Paris’e Neden Gitti? Türk Tarihyazımı Üzerine Eleştirel Bir Değerlendirme”, Doğu Batı Düşünce Dergisi, 85, Metafor ve Gerçeklik Arasında Lâle Devri 1718-2018, 2018, s. 113-123.
• Yıldız, Aytaç, “Türk Tarihyazımı Üzerine Eleştirel Bir Deneme – Yirmisekiz Çelebi Mehmed Paris’e Neden Gitti?”, Toplumsal Tarih, S. 307, Temmuz 2019, s. 78-83.
• Yirmisekiz Çelebi Mehmed Efendi, Fransa Sefâretnâmesi, haz. Abdullah Uçman, Dergâh Yay., İstanbul 2017.