Kur’ân’da Beka ve Fena Kavramlarının Artzamanlı (Diachronic) Semantik Analizi

Yıl 2023, Cilt: 32 Sayı: 2, 251 - 278, 22.12.2023

Faruk Özdemir

https://doi.org/10.51447/uluid.1327990

Öz

Bu makalede “beka” ve “fena” kavramları artzamanlı semantik açıdan inceleme konusu yapıl-mıştır. Önce “beka” kavramının türediği b-ḳ-y (ب ـ ق ـ ي) kökü ve müştaklarının etimolojik tahlili yapılarak muhtelif manaları tespit edilmeye çalışılmıştır. Aynı şey “fena” kavramının türediği f-n-y (ف ـ ن ـ ى) kökü ve türevleri için de yapılmıştır. Bu merhalede manaların doğru bir şekilde belirlenebilmesi amacıyla ilk dönem Arapça lügatler incelenmiştir. Bu bağlamda kadim Arapça lügatler taranarak “beka” ve “fena” kavramlarının muhtelif türevleriyle birlikte Kur’ân öncesi dönemde Cahiliye Arapları tarafından hangi manalarda kullanıldığı, özellikle Cahiliye şairlerinin şiirlerinden, Arapların darb-ı meselleri ve muhtelif kullanımlarından elde edilmiş anlamları tespit edilmeye çalışılmıştır. Lügatler bu şekilde taranarak “beka” ve “fena” kavramlarının tarihî süreç içerisinde Kur’ân’ın inişine kadar Araplar tarafından hangi anlamlarda kullanılmış olduğu ve taşıdığı muhtelif anlamları ortaya çıkarılmıştır. Kelimelerin her zaman taşıdıkları ve hangi sisteme girerlerse girsinler yitirmedikleri esas manaları olduğu gibi kelimelerin kökünden gelme-yen fakat içinde bulundukları münasebet sisteminden doğan izâfî manaları da vardır. O nedenle bundan sonraki aşamada b-ḳ-y ve f-n-y kökü ve türevlerinin Kur’ân siyakında hangi anlam yelpazesine sahip olduğunu, söz konusu kök ve türevlerinin yer aldıkları bağlam içerisinde hangi esas ve izâfî manaları ihtiva ettiklerini belirlemek amacıyla mümkün mertebe tüm tefsir kaynakları taranmıştır. Bunu yapmadaki gayemiz zikri geçen kök ve kavramların lügatlerdeki manala-rıyla Kur’ân âyetlerinde yer aldıkları siyak içerisindeki anlam farklarını ortaya çıkarmaktır. Son olarak beka ve fena kavramları tasavvuf tarihinde en çok tartışılan ve üzerinde en çok söz söy-lenen terimlerden olduğu için bu kavramların Kur’ân sonrası dönemde hangi anlamlarda kulla-nıldıkları tespit edilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Kur'ân, Semantik, Beka, Fena, Etimoloji

Diachronic Semantic Analysis of the Concepts of Baqā and Fanā in the Qurʾān

Öz

In the present article, the concepts of “baqā” and “fanā” are analyzed in terms of diachronic semantics. First, the etymological analysis of the root b-q-y (ب ـ ق ـ ي) from which the concept of “baqā” derives and its cognates are analyzed to determine their various meanings. The same was done for the root f-n-y (ف ـ ن ـ ى) and its derivatives from which the concept of “fanā” derives. At this stage, early Arabic dictionaries were examined in order to determine the meanings correctly. In this context, ancient Arabic dictionaries were scanned to determine the meanings of the concepts of “baqā” and “fanā” with their various derivatives used by the Jahiliyyah Arabs in the pre-Qurʾānic period, especially the meanings derived from the poems of the Jahiliyyah poets, the proverbs of the Arabs and their various uses. By scanning the dictionaries in this way, the meanings in which the concepts of “baqā” and “fanā” were used by the Arabs in the historical process until the revelation of the Qurʾān and the various meanings they carried were revealed. While words have "essential meanings" that they always carry and do not lose no matter what system they enter, there are also "relative meanings" that do not come from the root of the words but arise from the system of relations in which they exist. Therefore, in the following stage, all possible tafsir sources have been reviewed in order to determine the range of meanings that the root b-q-y and its derivatives and the root f-n-y and its derivatives have in the Qurʾānic context, and which essential and relative meanings these roots and their derivatives contain in the context in which they appear. Our aim in doing so is to reveal the differences between the meanings of the aforementioned roots and concepts in the dictionaries and the Qurʾānic verses in which they appear. Finally, since the concepts of baqā and fanā are among the most discussed and debated terms in the history of Sufism, it was tried to determine the meanings in which these concepts were used in the period after the revelation of the Qurʾān.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Qur'an, Semantics, Baqa, Fana, Etymology

Kaynakça

• Abdülbâkī, Muhammed Fuâd. el-Muʿcemu’l-müfehres li elfâẓı’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1411/1990.
• Begavî, Ebû Muhammed el-Huseyn b. Mes‘ûd. Meʿâlimu’t-tenzîl. thk. Abdürrezzâk el-Mehdî. 5 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1420.
• Beydâvî, Nâsıruddîn Ebû Sa‘îd Abdullâh b. Ömer b. Muhammed eş-Şîrâzî. Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-teʾvîl. thk. Muhammed Abdurrahmân el-Mar‘aşlî. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1418.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd. eṣ-Ṣıḥâḥ tâcu’l-luġa ve ṣıḥâḥu’l-ʿArabiyye. thk. Ahmed Abdülğafûr Attâr. 6 Cilt. Beyrût: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 4. Basım, 1407/1987.
• Cürcânî, Ali b. Muhammed b. Ali eş-Şerîf. Kitâbu’t-Taʿrîfât. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1403/1983.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as es-Sicistânî. es-Sünen. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdul-hamîd. 4 Cilt. Saydâ - Beyrût: el-Mektebetu’l-Asriyye, ts.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed. Tehẕîbü’l-luġa. thk. Muhammed Ivaz Mer‘ab. 8 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 2001.
• Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd. Meʿâni’l-Ḳurʾân. 3 Cilt. Beyrût: Âlemu’l-Kütüb, 3. Ba-sım, 1403/1983.
• Fîrûzâbâdî, Ebû Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kūb. el-Ḳāmûsü’l-muḥîṭ. Beyrût: Mües-sesetü’r-Risâle li’t-Tıbâ‘ah ve’n-Neşr ve’t-Tevzî, 8. Basım, 1426/2005.
• Gezgin, Ali Galip. Tefsirde Semantik Metod. İstanbul: Rağbet Yayınları, 3. Basım, 2018.
• Gezgin, Ali Galip. Tefsirde Semantik Metot ve Kur’ân’da “Kavm” Kelimesinin Semantik Analizi. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1999.
• Halîl b. Ahmed, Ebû Abdirrahmân b. Amr el-Ferâhîdî. Kitâbü’l-ʿAyn. thk. Mehdî el-Mahzûmî - İbrâhîm Sâmirrâî. 8 Cilt. b.y.: Dâru’l-Hilâl, ts.
• Izutsu, Toshihiko. Kur’ân’da Allah ve İnsan, çev. Süleyman Ateş. İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, ts.
• İbn Âdil, Ebû Hafs Ömer b. Ali. el-Lübâb fî ʿulûmi’l-kitâb. thk. Âdil Ahmed Abdulmevcûd - Ali Muhammed Muavvaz. 20 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419/1998.
• İbn Atıyye, Ebû Muhammed Abdülhakk el-Endelüsî. el-Muḥarreru’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-ʿazîz. thk. Abdüsselâm Abduşşâfî Muhammed. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1422.
• İbn Düreyd, Ebû Bekr Muhammed b. Hasen el-Ezdî. Cemheretü’l-luġa. thk. Remzî Münîr Ba’lebekî. 3 Cilt. Beyrût: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 1987.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs b. el-Münzir er-Râzî. Tefsîru’l-Ḳurʾâni’l-ʿAẓîm. thk. Es’ad Muhammed et-Tayyib. Su‘ûdî Arabistan: Mektebetu Nizâr Mustafa el-Bâz, 3. Basım, 1419.
• İbn Fâris, Ebü’l-Huseyn Ahmed b. Zekeriyyâ. Muʿcemu meḳāyîsi’l-luġa. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. 6 Cilt. b.y.: Dâru’l-Fikr, 1399/1979.
• İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen el-İsfahânî en-Nîsâbûrî. el-İbâne an Turuki’l-Kâsıdîn Tasavvuf Istılahları. çev. Ahmet Yıldırım - Abdülgaffar Aslan. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2014.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fadl Cemâluddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-ʿArab. 15 Cilt. Beyrût: Dâru Sâdır, 3. Basım, 1414.
• İbn Sîde, Ebü’l-Hasen Ali b. İsmâîl. el-Muḥaṣṣaṣ. thk. Halîl İbrâhîm Ceffâl. 5 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1417/1996.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâluddîn Abdurrahmân b. Ali b. Muhammed. Zâdü’l-mesîr fî ʿilmi’t-tefsîr. thk. Abdürrezzâk el-Mehdî. Beyrût: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabiyy, 1422.
• İbnü’l-Münzir en-Nîsâbûrî, Ebû Bekr Muhammed b. İbrâhîm. Kitâbu Tefsîri’l-Ḳurʾân. thk. Sa‘d b. Muhammed es-Sa‘d. Medîne: Dâru’l-Meâsir, 1423/2002.
• Kara, Mustafa. Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 3. Basım, 1995.
• Kır, Tuğçe Özer. Erken Dönem Eserlerinde Fena ve Beka Kavramlarının Tasavvufun Seyrindeki Yeri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr. el-Câmiʿ li aḥkâmi’l-Ḳurʾân. thk. Ahmed el-Berdûnî - İbrâhîm Atfîş. 20 Cilt. Kâhire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 2. Basım, 1384/1964.
• Kuşeyrî, Abdülkerîm b. Hevâzin b. Abdilmelik. er-Risâletü’l-Ḳuşeyriyye. thk. Abdülhalîm Mahmûd - Mahmûd b. eş-Şerîf. 2 Cilt. Kâhire: Dârul-Me‘ârif, ts.
• Lebîd b. Rebîa. Dîvân. Beyrût: Dâru’l-Ma‘rife, 1425/2004.
• Mahallî, Celâluddîn Muhammed b. Ahmed - Suyûtî, Celâluddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Tefsîru’l-Celâleyn. Kâhire: Dâru’l-Hadîs, ts.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd. Teʾvîlâtü ehli’s-sünne. thk. Mecdî Bâsellûm. 10 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1426/2005.
• Mıcık, Kübra. “Tasavvufta Fena ve Beka”. Mutalaa 2/2 (Aralık 2022), 184-195.
• Mukātil b. Süleymân, Ebü’l-Hasen b. Beşîr el-Ezdî el-Belhî. Tefsîru Muḳātil b. Süleymân. thk. Abdullâh Mahmûd Şehhâte. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâs, 1423.
• Nâbiga ez-Zübyânî. Dîvân. Mısır: Matba‘atü’l-Hilâl, 1911.
• Râgıb el-İsfahânî, Ebü’l-Kāsım el-Huseyn b. Muhammed. el-Müfredât fî ġarîbi’l-Ḳurʾân. thk. Safvân Adnân ed-Dâvûdî. Dımaşk-Beyrût: Dâru’l-Kalem-ed-Dâru’ş-Şâmiyye, 1412.
• Râzî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ömer Fahruddîn. et-Tefsîru’l-kebîr: Mefâtîḥu’l-ġayb. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 3. Basım, 1420.
• Râzî, Zeynüddîn Ebû Abdillâh Muhammed b. Ebî Bekr b. Abdilkādir. Muḥtâru’ṣ-ṣıḥâḥ. thk. Yûsuf eş-Şeyh Muhammed. Beyrût - Saydâ: el-Mektebetü’l-Asriyye - ed-Dâru’n-Numûzeciyye, 5. Basım, 1420/1999.
• Sa‘lebî, Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm. el-Keşf ve’l-beyân ʿan tefsîri’l-Ḳurʾân. thk. Muhammed b. Âşûr. 10 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1422/2002.
• Sem‘ânî, Ebü’l-Muzaffer Mansûr b. Muhammed b. Abdilcebbâr. Tefsîru’l-Ḳurʾân. thk. Yâsir b. İbrâhîm - Ganîm b. Abbâs. Riyâd: Dâru’l-Vatan, 1418/1997.
• Semerkandî, Ebü’l-Leys Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. İbrâhîm. Tefsîru’s-Semerḳandî: Baḥrü’l-ʿulûm. thk. Ali Muhammed Muavvaz - Âdil Ahmed Abdulmevcûd. 3 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1413/1993.
• Sühreverdî, Ebû Hafs Şihâbüddîn Ömer. ʿAvârifü’l-maʿârif. thk. Abdülhalîm Mahmûd - Mahmûd b. eş-Şerîf. 2 Cilt. Kâhire: Dârul-Me‘ârif, ts.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Câmiʿu’l-beyân ʿan teʾvîli âyi’l-Ḳurʾân. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 24 Cilt. b.y.: Müessesetu’r-Risâle, 1420/2000.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Marifet Yayınları, 2. Basım, 1995.
• Vâhidî, Ebü’l-Hasan Ali b. Ahmed. el-Vasîṭ fî tefsîri’l-Ḳurʾâni’l-mecîd. thk. Âdil Ahmed Ab-dilmevcûd vd. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415/1994.
• Vardar, Berke. Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları, 1980.
• Yakıt, İsmail. “Doğru Bir Kur’ân Tercümesinde Semantik Metodun Önemi”. S.D.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi 1 (1994), 17-24.
• Yalçın, İsa. Tasavvufî Düşüncede Fena Kavramı. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed b. Muhammed b. Abdirrezzâk Murtazâ el-Huseynî. Tâcu’l-ʿarûs min cevâhiri’l-ḳāmûs. b.y.: Dâru’l-Hidâye, ts.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Sirrî. Meʿâni’l-Ḳurʾân ve iʿrâbuh. thk. Abdulcelîl Abduh Şilbî. 5 Cilt. Beyrût: Âlemu’l-Kütüb, 1408/1988.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Cârullâh Mahmûd b. Ömer b. Ahmed. el-Keşşâf ʿan ḥaḳāiḳi ġavâmiḍı’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-eḳāvîl fî vucûhi’t-teʾvîl. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-Arabiyye, 3. Basım, 1407.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Cârullâh Mahmûd b. Ömer b. Ahmed. Esâsu’l-belâġa. thk. Muham-med Bâsil Uyûnu’s-Sûd. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419/1998.