ÇAĞATAYCA YAZILMIŞ BİR KERBELA MERSİYESİ

Yıl 2018, Sayı: 12, 169 - 212, 29.12.2018

Adem Öger , Recep Tek

Öz

Kerbela
hadisesi, İslam tarihinin en önemli olaylarından biridir. Müslümanların dinî,
siyasi ve sosyal yaşamlarında geniş çaplı ve derin tesirleri olan olay, bu
bağlamda, İslam dünyasında vuku bulan birtakım olayların da kaynağı olmuştur.
Kerbela olayının akisleri ve toplum üzerinde bıraktığı derin izler edebî
eserlere de konu olmuştur. İçinde yaşadıkları toplumun tarihi ve yaşamı en
önemli esin kaynakları olan sanatçılar, bu mühim hadiseyi eserlerinde
işlemişlerdir.

Bu
çerçevede, Müslüman coğrafyalarında yaşayan milletlerin edebiyatlarında Kerbela
vak’ası ile ilgili manzum, mensur, manzum-mensur karışık maktel-i Hüseyin adını
taşıyan müstakil eserler, mersiyeler, manzumeler kaleme alınmış, bu olay, edebî
eserlerin önemli bir mazmunu olmuştur. Hz. Hüseyin’in Kerbela’da şehit edilişi
Çağatay sahasında vücuda getirilen eserlerde de işlenmiştir. Bu eserlerden biri
de makalenin konusunu teşkil eden ve “Maktel-nâme” adını taşıyan manzumedir.
Maktel-nâmenin şairi belli değildir. Manzume, Lund Üniversitesi Gunnar Jarring
koleksiyonunda Prov. 358 numara ile kayıtlı bir risalede bulunmaktadır.
Maktel-nâme bu risalenin 2a-31b varakları arasında yer almaktadır. Şekil
yönünden kusurlarla dolu olan Maktel-nâme, dört manzumeden oluşmaktadır.
Birinci manzume, vezni olmayan ve kimi mısraları eksik 34 dörtlükten oluşan
mütekerrir bir murabbadır. İkinci manzume, kaside nazım şekline benzeyen ve
aruzun Fâilâtün/Fâilâtün/Fâilâtün/Fâilün kalıbını andıran ancak pek çok
kusurlarla dolu 152 beyitten müteşekkil bir mersiyedir. Üçüncü metin, 28
beyitten oluşup kaside nazım şekliyle ve genel itibariyle aruzun
Fâilâtün/Fâilâtün/Fâilâtün/Fâilün kalıbıyla yazılmış bir manzumedir. Dördüncü
metin, muhammes nazım şekliyle ve yine aruzun Fâilâtün/Fâilâtün/Fâilâtün/Fâilün
kalıbıyla yazılmış 12 bentten oluşan bir mersiyedir. Muhammesten sonra ise 71
beyitten oluşan başka bir manzume gelmektedir. Beyitlerde tekrar eden redifler,
bu manzumenin murabbadan sonra gelen kasidenin devamı olduğunu
düşündürmektedir. Maktel-nâmenin biçim bakımından kusurlarla dolu olması
metnin, edebî bilgisi ve donanımı olmayan birisi tarafından sonradan sözlü
gelenekten yazıya geçirildiği hissini uyandırmaktadır. 

Anahtar Kelimeler

Kerbela hadisesi, Maktel-i Hüseyin, Çağatay Sahası, Gunnar Jarring

Kaynakça

• Ahmet Cevdet Paşa (1981) Kısas-ı Enbiya ve Tevârih-i Hulefâ I-II, (Yay. Haz. Metin Muhsin Bozkurt), İstanbul: Çile Yayınları.Apak, Adem (2010) "Kerbela Hadisesi'nin Siyasi Sebebi Yezid B. Muaviye'nin Veliaht Tayin Edilmesi Meselesi Üzerine Tespit ve Değerlendirmeler", Çeşitli Yönleriyle Kerbela, C. 1, Sivas: Asitan Yay., s. 269-276.Baş, Eyup (2010) "İslâm Tarihinde Matem/Yas Kültürü ve Kerbelâ", Çeşitli Yönleriyle Kerbela, C. 2, Sivas: Asitan Yay., s. 379-386.Çağlayan, Bünyamin (1997) Kerbela Mersiyeleri, Ankara: Gazi Üniv. Sosyal Bilimler Enstitüsü Eski Türk Edebiyatı Anabilim Dalı Yayımlanmamış Doktora Tezi.Çakır, Mumine (2012) "Kadîmî’nin Kerbelâ Mersiyeleri", Turkish Studies, Volume 7/1, s.705-725.Davut, Rahile (2001) Uyğur Mazarliri, Ürümçi, Şincañ Halk Neşriyati. Demirel, Özlem (2008) "Âşıkî ve Maktel-i Hüseyin'i" İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, C. 38, S. 38, s. 49-61.Ebu Ca'fer Muhammed b. Cerir üt-Taberi (199?) Tarih-i Taberî, (Çev. M. Faruk Gürtunca), İstanbul: Sağlam Yayınevi.Fidan, İbrahim (2017) "Kerbelâ’yı Yaşamış Şiirler: ‘Hz. Hüseyin’ ve ‘Öteki’ Portreleri Yönüyle Kerbelâ Olayının Arap Şiirindeki İlk Yankıları", Mütefekkir, C. 4, S. 7, s. 99-123.Güngör, Şeyma (2003a) "Maktel", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 27, s. 455.Güngör, Şeyma (2003b) "Maktel-i Hüseyin", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 27, s. 456-457.Güngör, Şeyma (2007) "Tarihî Olaydan Menkıbeye, Menkıbeden Şahesere [Kerbela Olayı ve Hadikatü’s-Süeda]", 38. Icanas Bildiriler Kitabı (10-15 Eylül 2007), s. 769-788. Güzel, Abdurrahman (2004) Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyatı, Genişletilmiş 2. Baskı, Ankara: Akçağ Yayınları.Harris, Rachel (2014) “Introduction: ‘Sounding Islam in China”, Performing Islam, Volume 3, Numbers 1 & 2, s. 13-23. Harris, Rachel (2014) “The changing Uyghur religious soundscape”, Performing Islam, Volume 3, Numbers 1 & 2, s. 103-124. Karaarslan, Mehmet (2012) Maktel-i Hüseyin, İstanbul: Önsöz Yayıncılık.Keskin, Yakup (2012) "Yakın Döneme Etkileri İtibarı ile Kerbelâ", Atatük Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 38, s. 307-340.Kurtuluş, Rıza (2002) "Arap, Fars Edebiyatında Kerbela", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 25, s. 272-274.Okumuş, Ejder (2010) “Kerbela: Hz. Hüseyin’le Randevu”, Çeşitli Yönleriyle Kerbela, C. 2, Sivas: Asitan Yay., s. 165-174.Öz, Mustafa (1993), “Ca‘fer es-Sâdık” Mad. TDV İslam Ansiklopedisi, C. 7, s. 1-3.Özçelik, Kenan (2010) "Türk Edebiyatlnda Yazılmış İlk Maktel-i Hüseyin Kimin Eseridir?", Çeşitli Yönleriyle Kerbela, C. 2, Sivas: Asitan Yay., s. 7-15.Özil, Sibel (2017) "Maktel-İ Hüseyinler Hakkında Bir Bibliyografya Denemesi", Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, S. 83, s. 31-48.Şadi Meddah (2015) Maktel-i Hüseyn Kerbela Hadisesi (Giriş-Metin-Tıbkıbasım) (Yay. Haz. Erdoğan Erbay-Selahattin Tozlu), Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı. Türkoğlu, Serkan (2017) "Türk Edebiyatında Maktel-i Hüseyinler ve Bekâî’nin Kitâb-ı Kerbelâ Mesnevisi", Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi [Taed], 58, Erzurum 2017, 107-128.Uzun, Mustafa (2002) "Türk Edebiyatında Kerbela", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 25, s. 274-275.