Uygur Türklerinde Fütüvvet Kültürü, Fütüvvet-Nâmeler Ve Ahilik Teşkilatına Etkileri

Yıl 2019, Sayı: 13, 1 - 11, 29.06.2019

Adem Öger

Öz

Uygur
Türkleri, yerleşik hayata erken geçmeleri dolayısıyla sanat, edebiyat, mesleki
örgütlenme gibi konularda diğer Türk boylarına örnek olmuş, ayrıca yaşadıkları
coğrafyanın İpek Yolu kavşağında ve merkezi bir konumda olması nedeniyle hem
ticaret hem de kültürel üretim ve aktarımda önemli bir rol oynamıştır. Eski
Türk dini, Budizm ve Maniheizmin ardından İslamiyeti kabul eden Uygur Türkleri,
kabul ettikleri dinin vecibelerini sosyo-kültürel hayatın merkezine
yerleştirmişler. 10. yüzyılda İslamiyetin devlet dini olarak kabulünden sonra
hem sosyal yaşamda hem de geleneksel mesleklerin icrasında ve uygulamalarında
dini unsurlar ağır basmaya başlamıştır. 12. yüzyıldan sonra ise tasavvuf
düşüncesi bu coğrafyada yayılmış, geleneksel yaşamda belirginleşen ve sözlü
kültüre dayalı dini mahiyetteki kural ve kaideler yazıya geçirilmeye
başlanmıştır. Nitekim 13. yüzyıldan 20. yüzyıl başlarına kadar bu coğrafyada
sayısız fütüvvetname yazılmıştır.  Uygur
Türkleri arasında geleneksel meslekleri konu alan ve “risale” adıyla anılan bu
eserler, genellikle 13 cm
uzunluğunda, 9 cm genişliğinde ve daha çok cepte taşınabilecek nitelikteki
elyazmalarıdır. Bunlar çiftçilik, tüccarlık, ağaç oymacılığı, çobanlık,
sepetçilik, çömlekçilik, dericilik, aşçılık gibi mesleklerin ortaya çıkışını,
mesleğin pirlerini, mesleği icra edenlerin uyması gereken kuralları ve icra
esnasında okunması gereken ayet ve duaları içeren eserlerdir.

Makalede, Uygur Türkleri
arasında 9. yüzyıldan itibaren geleneksel mesleklerin nasıl şekillendiği, fütüvvet ehlinin zaman içerisinde ihtisaslaşması ve değişik
müesseseler teşkiline gitmesi, ihtisaslaşmaya paralel olarak genelden çıkıp
hususi bir gruba hitap eden “risale”lerin ortaya çıkışı ve risalelerden
hareketle din-meslek ilişkisi ele alınacaktır. Ayrıca Uygur Türklerindeki
geleneksel meslek ve mesleki örgütlenme ile “risale” adı verilen
fütüvvetnamelerin Ahilik teşkilatına olan tesiri üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Uygur Türkleri, Fütüvvet, Risale

Kaynakça

• ALYILMAZ, Semra (2011). Risâle-i Mûze-dûzluk, Ankara: Elik Yayınları.ÇAĞATAY, Neşet (1981). ÇAĞATAY, Neşet (1981). Bir Türk Kurumu Olan Ahilik, Konya.ÇAKMAK, Muharrem (2014). “Ahiliğin Tasavvufi Temelleri ve Ahilik-Fütüvvet İlişkisi”, Hikmet Yurdu, S. 13, s. 143-158. ÇAKMAK, Serkan (2016). Jarrıng Koleksiyonundan Uygurca Meslek Risaleleri, Atatürk Üniv. Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Yayınlanmamış Doktora Tezi.GÖLPINARLI, Abdülbaki (1953). “Burgazî Fütüvvetnâmesi”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası XV, s. 115.GÜL, Bülent (2004). Eski Türk Tarım Terimleri, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. GÜNAY, Ünver (1998). “Dini Sosyal Bir Kurum Olarak Ahilik”, Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 10, Kayseri.HÜDÂYİ, Azîz Mahmûd (2014). Tarîkatnâme Giriş-İnceleme-Metin-Dizin, İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayıncılık. İZGİ, Özkan (1989). Çin Elçisi Wang Yen-Te’nin Uygur Seyahatnamesi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.Kedimki Uyğur Hüner-Kesip Risaleleri (1) (1988). Yayıma hazırlayan: Nesrulla Mehsum Lükçüni, Kurban Veli, Kaşgar, Kaşgar Uyğur Neşriyatı.KÖPRÜLÜ, Fuad (1993). Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Ankara. MUHETAER, Mukaidaisi (2017). Kashi Min Jian Shou Gong Yi Pin De Bao Hu Yu kai Fa-yi Hua Zhan Wei Li (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Şincañ Üniversitesi. OCAK, Ahmet Yaşar (1996). “Fütüvvet”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 13, İstanbul: s. 264-265.ÖGEL, Bahaeddin (1991b). Türk Kültür Tarihine Giriş 2, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.ÖGER Adem; ABDUREŞİT KAŞGARİ, Nuriman (2016). “Uygurlarda Risalecilik Geleneği ve Rengrizlik Risalesi”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 41, s. 151-183. ÖNGÖREN, Reşat (2011). “Tarikat”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 40, İstanbul: s. 95-105. ÖZ, Mustafa (1993). “Ca’fer es Sâdık”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, VII: 1-3.