TÜRKÇEDEN BALKAN DİLLERİNE VERİLEN SÖZCÜKLER VE AĞIZ İLİŞKİSİ

Yıl 2018, Cilt: 8 Sayı: 15, 22 - 32, 10.01.2018

Fatma Sibel Bayraktar

Öz

Türkler tarih boyu Balkanlara birçok yoldan birçok kez ulaştılar. Ama en derin izlerini elbette ki Osmanlı hâkimiyeti süresinde bıraktılar. Bu izler Balkan dillerinin sözlüklerinde tanıklıklarını bugün de sürdürmektedir.

Birlikte yaşanılan coğrafyalarda kültürlerin etkileşimleri kaçınılmazdır. Bunun en belirgin unsuru da verilen ve alınan kelimelerdir. Verilen kelimelerin alan tarafın dillinde gerçek anlamında kullanılması her zaman mümkün değildir. Alıcı dil kendi algısına, ihtiyaçlarına ve düşünce sistemine göre aldığı kelimeye anlam/anlamlar yükler. Zaman içinde fonetik ve morfolojik dönüşüm ve üstlendiği özgün anlamlarla alıntılanan sözcük artık yeni dilinin öz malzemesi haline gelir.

Balkanlara verdiğimiz her sözcük aynı zamanda bizim de kullanmakta olduğumuz sözcüklerdir. Bu yüzden kendi dilinde yaşadığı için anlam genişlemesine, daralmasına, anlam iyileşmesine, kötüleşmesine vb. anlam olaylarına uğrayan sözcüklerimiz verilen dilde bu serüvenlerden habersiz kendi kavram dünyalarını oluşturmaktadırlar. Bu sözcüklerin kimilerinin karşılığı alıcı dilde yokken kimilerinin vardır. Eğer karşılığı yoksa gerçek anlamını korumaya daha elverişlidir. Ama eğer karşılığı varsa alıntılanan sözcüğe terim anlamı verilmekte ve kullanımı için dar bir alan tahsis edilmektedir.

Bunların yanında bazı sözcükler Türkçenin bu günkü sözlüğünde yer almamaktadır. Ağızlarda yaşamakta olan sözcüklerin bazen asıl anlamında bazen yakın anlamında bazen de anlam değişimlerine uğramış haliyle Balkanlarda yaşadıkları görülmektedir. Örneğin Türkçe Sözlükte engin: 1.ucu bucağı görünmeyecek kadar geniş, çok geniş, vasi. 2. denizin kıyıdan çok uzaklarda bulunan geniş bölümü; açık deniz. anlamlarına gelmektedir. Bu sözcük Bulgarcaya engín, ingin şeklinde ve sıralı, düzenli, düzgün anlamında geçmiştir. Bu anlam Derleme Sözlüğünde sözcüğün 5. anlamına karşılık gelmekte ve yakın anlam değişmesi olarak adlandırılabilecek bir durumda bulunmaktadır. Sözcüğün bu anlamının kullanıldığı bölge olarak Gölpazarı-Kurşunlu-Çankırı gösterildiğine göre buna bir anlam yüklememiz gerekmektedir.

Biz bu çalışmamızda Balkanlarda kullanılan Türkçeden alıntı sözcüklerden sadece Derleme Sözlüğünde karşılığı olan sözcükler ve kullanıldıkları bölgeleri inceleyeceğiz. Bu konuda bir harita elde etmeye çalışacağız.

Anahtar Kelimeler

Derleme Sözlüğü, Türkçe Sözlük, Balkanlar, Alıntı, Anlam, Anlam olayları

Kaynakça

• Acıpayamlı Orhan vd., Ziraat Terimleri Sözlüğü, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara, 1976.
• Akdağ, Mustafa, Celali İsyanlarından Büyük Kaçgunluk 1603-1606, http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/26/1243/14194.pdf
• Aksan D., Anlambilimi ve Türk Anlambilimi (Ana Çizgileriyle), DTCF Yayınları, Ankara, 1978.
• Bayraktar F. Sibel, “Balkan Dillerine Geçmiş Türkçe Sözcüklerde Anlam Kötüleşmesi”, Trakya Üniversitesi Uluslararası Söz Sanat Sağlık Sempozyumu, Edirne, 2016, s. 31-36.
• Boeschoten, Hendrik, Aspects of Language Variation, Turkish Linguistics Today, Ed. H. Boeschoten- L. Verhoeven-Leiden-New York-Kobenhavn-Köln, 1991.
• Caferoğlu, Ahmet, Türkiye’de Balık Adları, TDED X, İstanbul, 1960, s. III-132.
• Demir Nurettin, Ağız Sözlükçülüğü, Kebikeç, S. 7/8, 199, s. 67-75.
• Derleme Sözlüğü, 12 Cilt, TDK Yay., 2. bs., Ankara, 1993.
• Guiraud Pierre, Anlambilim, (Çev: Berke Vardar), Kuzey Yayınları, Ankara, 1984.
• İnalcık, Halil, “Türkler ve Balkanlar”, BAL-TAM Türklük Bilgisi 3, Prizren, 2005, s. 20-44.
• Kayra, Erol, “Lehçe Bilimi ve Dil Haritaları”, Türk Dili, S. 479, TDK Yayınları, Ankara, 1991.
• Milev, A., Nikolov, B., Bratkov, Y., Rechnik na chudzdite dumi v bılgarskiya ezik, Nauka i izkustvo Yayınları, Sofya, 2003.
• Ullman Stephen, Semantics, An Introduction to The Science of Meaning, Oxford Basil Blackwell, London, 1972.
• Yenisoy Hayriye Süleymanoğlu, Tarih Boyunca Slav-Türk Dil İlişkileri, TDK Yay., Ankara, 1998.