Kazakistan’dan Derlenen Manzum Bilmecelerin Şiirlik Yapı Özellikleri ve Bir Tasnif Denemesi

Yıl 2013, Sayı: 34, 85 - 129, 01.08.2013

Bayram Durbilmez

Öz

In different Turkish accents and dialects the derivative terms which spring from “tap-” (=find), “jum-” (=conceal, comprhend) and “bil-” (know) are employed. “Jumbak” as a term means riddle in Kazakhstan. The roof of “jumbak” is the verb “yum-”. It means a kind of entertainment by “cuncealing something in hand, closing hand and asking it to be known”. The riddles in verse which are sung by Kazakh minstrel are called “aytıs jumbak”. “Aytıs jumbaks” have the same characteristics with the traditional folk poets in Turkey, and all of them are in verse. The anonimous jumbaks are in verse or in prose. In verse jumbaks, there are meter, rhythem and rhyme. Generally, there are two and four stanzas in these riddles, but there are three, five, six an deven more lines as well. In this article, the poetic structures will be determined of riddles in verse which are202 and compiled from Kazakhstan. For this purpose, offunit, meter, rhythem and rhyme weave the formal elements of riddles such as structure will be investigated. Statistical analysis and application will be implemented for investigation. The reason for this is that doing text oriented general evaluations will not be reliable and therefore statistical means will be used for the beterment of the findings.

Anahtar Kelimeler

Riddle (=Jumbak), oral culture, tradition, poetic structures, Kazakhstan

Kazakistan’dan Derlenen Manzum Bilmecelerin Şiirlik Yapı Özellikleri ve Bir Tasnif Denemesi

Öz

Değişik Türk lehçe ve şivelerinde “bilmece” karşılığında “tap-” (=bul-), “jum-” (=gizle-, içine al-) ve “bil-” fiillerinden türemiş terimler kullanılmış ve/ veya kullanılmaktadır. Kazakistan’da “jumbak” terimi “bilmece”yi karşılar. “Jumbak” kelimesinin kökü “yum-” fiilidir. Bu terimin, “elin içinde bir şeyi gizleyerek, eli yumarak o nesnenin bulunmasını istemek” amacıyla yapılan bir tür eğlenceden kaynaklandığı söylenir. Kazak akınları tarafından söylenen manzum bilmecelere “aytıs jumbak” (=atışma bilmecesi) adı verilir. Türkiye âşık tarzı kültür geleneklerinden “muamma sorma geleneği” ile benzerlik gösteren “aytıs jumbaklar”ın söyleyicileri bilinir ve hepsi de manzum özellikler taşır. Söyleyicisi unutulan jumbaklar, manzum veya mensur biçimde oluşturulurlar. “Manzum jumbak”lar, “vezin, kafiye ve nazım özellikleri” taşırlar. Bu bilmeceler çoğunlukla iki ve dört dizeli bentlerden oluşurlar; üç, beş, altı ve daha fazla dizeli olanlar da vardır. Bu makalede, Kazakistan’dan derlenen 202 manzum bilmecenin şiirlik yapılarının ortaya konulması ve yapıları bakımından tasnif edilmesi amaçlanmaktadır. Bilmecelerin şiirlik yapı özellikleri belirlenirken nazım birimi, vezin, kafiye örgüsü ve kafiye yapısı gibi biçime ait unsurlar araştırılmaktadır. Bu incelemede istatistik çözümleme yöntemi kullanılacaktır. Çünkü manzum bilmeceler üzerine yapılacak metin merkezli araştırmalarda genel değerlendirmeler yapmamak, istatistik yöntemlerden de yararlanmak daha doğru bir yaklaşım olacaktır.

Anahtar Kelimeler

Bilmece (jumbak), sözlü kültür, gelenek, şiirlik yapı, Kazakistan

Kaynakça

• A. Yazılı Kaynaklar ALPTEKİN, Ali Berat (1996/1), Yesevî Ocağında 210 Gün, TİSAV Elâzığ Şubesi Yayınları, Elâzığ.
• ALPTEKİN, Ali Berat (1996/2), “Kazak Türklerinin Bilmecelerinden Örnekler”, Milli Kültür Araştırmaları 50. Kültür ve Sanat Yılında Dr. Mehmet Önder’e Armağan, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, s. 189-204.
• AMANJOLOV, A[ltay] S[ersenulı] - T. Januzakov (1959), Kazaktıŋ Halık Jumbaktarı, Almatı.
• AVEZOV, Muhtar (1997), Makaleler, (Hzl. Zeyneş İsmail- Ahmet Güngör), Bilig Yayınları, Ankara.
• ÇELEBİOĞLU, Amil- Yusuf Ziya Öksüz (1995), Türk Bilmeceler Hazînesi, Kitabevi Yayınları, İstanbul.
• DUYMAZ, Ali (2006), “Afganistan Özbek Bilmeceleri İle Anadolu Sahası Bilmecelerinin Ortak Yapı Özellikleri Üzerine”, Prof. Dr. Saim Sakaoğlu’na Armağan, Kömen Yayınları / Sota Türkistan ve Azerbaycan Araştırma Merkezi Yayını, Konya / Haarlem, s. 470-480.
• ELÇİN, Şükrü (1993), Halk Edebiyatına Giriş, Akçağ Yayınları, Ankara.
• FINNEGAN, Ruth (2003), “Sözlü Şiir”, (Çev. Sema Demir), Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar 1, (Hzl. M.Öcal Oğuz vd.), Millî Folklor Yayınları, Ankara.
• GEORGES, Robert A. - Alan Dundes (1963), “Tovard a Structural Definition of the Riddle” Journal of American Folklore, 76 (300).
• KARADAVUT, Zekeriya (2006), “Kırgız Bilmeceleri”, Prof. Dr. Saim Sakaoğlu’na Armağan, Kömen Yayınları / Sota Türkistan ve Azerbaycan Araştırma Merkezi Yayını, Konya / Haarlem, s. 481-514.
• KERİM, Şemşedin, (1999), Kazak Jumbagı, Sanat Yayınları, Almatı.
• KIRAVBAYEVA, A., (1991), Ejelgi Devir Ädebiyeti, İkinci Kitap, Ata Tili Yayınları, Almatı.
• MALDIBEKOVA, Didar (2000), Kazak Gelenekleri, Hoca Ahmet Yesevi Uluslar arası Türk- Kazak Üniversitesi Tarih- Filoloji Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Bitirme Tezi, Türkistan.
• MURATALİYEVA, Gülbanu (2000), Kazak Bilmeceleri, Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk- Kazak Üniversitesi Tarih- Filoloji Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Bitirme Tezi, Türkistan.
• SAKAOĞLU, Saim (1970), “Bilmecelerimiz ve Dört Mısradan Kurulu Erzurum Bilmeceleri”, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi, C. 1, S.1. s. 55-63.
• SAKAOĞLU, Saim (1973), “Beyitlerden Kurulu Erzurum Bilmeceleri”, Türk Kültürü, C. 11, S. 125, s. 274-282.
• SAKAOĞLU, Saim (1995), “Azerbaycan ve Anadolu Sahası Bilmecelerinde Görülen Yapı Ortaklıkları Üzerine”, İpek Yolu Uluslararası Halk Edebiyatı Sempozyumu Bildirileri 1-7 Temmuz 1993, Ankara, s. 491-498. ŞAUL, Mahir (1974), “Dünyada Bilmece Araştırmaları”, Folklora Doğru, S. 37, s. 80-86.
• ŞİMŞEK, Esma (2003), “Bilmeceler”, Türk Dünyası Edebiyat Tarihi, C. 3, AKMB Yayınları, Ankara, s. 224-250. B. Sözlü Kaynaklar
• S 1 : Adilbekov, Rahimcan, 2000. Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk- Kazak Üniversitesi Tarih- Filoloji Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü 4. Sınıf Öğrencisi, Mayıs 2000’de yapılan derleme, Türkistan.
• S 2 : Alaşbayev, Erlan, 2000. Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk- Kazak Üniversitesi Tarih- Filoloji Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü 3. Sınıf Öğrencisi, Nisan 2000’de yapılan derleme, Türkistan.
• S 3 : Boranbayeva, Ardak, 2000. Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk- Kazak Üniversitesi Tarih- Filoloji Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü 4. Sınıf Öğrencisi, Nisan 2000’de yapılan derleme, Türkistan.
• S 4 : Karamanova, Gülbanu, 2000. Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk- Kazak Üniversitesi Tarih- Filoloji Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü 4. Sınıf Öğrencisi, Nisan 2000’de yapılan derleme, Türkistan.
• S 5 : Maldıbekova, Didar, 2000. Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk- Kazak Üniversitesi Tarih- Filoloji Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü 4. Sınıf Öğrencisi, Nisan 2000’de yapılan derleme, Türkistan.
• S 6 : Mametova, Dilfuza, 2000. Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk- Kazak Üniversitesi Tarih- Filoloji Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü 4. Sınıf Öğrencisi, Nisan 2000’de yapılan derleme, Türkistan.
• S 7 : Murataliyeva, Gülbanu, 2000. Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk- Kazak Üniversitesi Tarih- Filoloji Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü 4. Sınıf Öğrencisi, Mart 2000’de yapılan derleme, Türkistan.
• S 8 : Sardarbek, Aynur, 2000. Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk- Kazak Üniversitesi Tarih- Filoloji Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü 4. Sınıf Öğrencisi, Nisan 2000’de yapılan derleme, Türkistan.
• S 9 : Sarsenbay, Saltanat, 2000. Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk- Kazak Üniversitesi Tarih- Filoloji Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü 4. Sınıf Öğrencisi, Nisan 2000’de yapılan derleme, Türkistan.
• S 10 : Seytmetova, Jipek, 2000. Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk- Kazak Üniversitesi Tarih- Filoloji Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü 3. Sınıf Öğrencisi, Nisan 2000’de yapılan derleme, Türkistan.
• S 11 : Süleymanova, Ayjan, 2000. Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk- Kazak Üniversitesi Tarih- Filoloji Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü 4. Sınıf Öğrencisi, Nisan 2000’de yapılan derleme, Türkistan .