TATAR TÜRKÇESİ YAZI DİLİNDE VE AĞIZLARINDA y-/c- SESİ ÜZERİNE

Yıl 2017, Cilt: 1 Sayı: 1, 24 - 38, 20.06.2017

Ercan Alkaya

https://doi.org/10.30563/turklad.317944

Cited By: 1

Öz

Türkçede
ön seste y- sesinin korunması veya c-, j- gibi seslere dönüşmesi ilginç bir
görünüm arz eder. y->c-/j- dönüşümü bir Kıpçak dil özelliği olarak kabul
edilmekte ve günümüzde Kıpçak Türkçesinin çağdaş temsilcilerinde görülmektedir.
Ancak Kıpçak grubu Türk lehçelerinde de ön sesteki bu kullanım farklılık arz
eder. Ön ses y-, günümüz Kıpçak Türk lehçelerinden Kırgız, Karaçay-Balkar
Türkçelerinde c-; Kazak, Karakalpak Türkçelerinde ise j- olarak görülürken,
Başkurt, Nogay, Kırım-Tatar, Kumuk, Karay Türkçelerinde ise değişikliğe
uğramaz. Oğuz (Türkiye, Azerbaycan, Türkmen, Gagauz) ve Karluk (Özbek, Uygur) grubu
Türk lehçelerinde de ön seste y- korunmaktadır. Kuzeydoğu grubu Türk
lehçelerinden Tuva ve Hakas Türkçelerinde ç-, Altay Türkçesinde de c-‘dir. y-
sesi Yakutçada (Saha) s-, Çuvaşçada da - olmaktadır. Ön seste y-/c-
sesinin durumu bakımından Tatar Türkçesi farklı bir görünüm arz etmektedir.
Tatar Türkçesinde sayı olarak ön seste y-‘yi koruyan kelimeler çoğunlukta olsa
da (yafrak “yaprak”, yakın, yıl, yalkın “alev”, yat-, yıl gibi), önemli bir
miktarda da ön seste c- bulunduran kelimeler yer almaktadır. Tatar Tºlºnºŋ
Aŋlatmalı Süzlºgº’nde (C.III, Kazan 1981) kök hâlde, türemiş,
pekiştirmeli, birleşik kelime, yansıma, ikileme şeklinde (cidº “yedi”, cidºgen “yedigen”, cidºyıllık “yedi yıllık”, ciŋel
“hafif”, ciŋºley- “hafifle-”, cir “yer”, cir-kük
“yer gök”, cirlº
“toprak sahibi, cilbºr-cilbºr “püfür püfür”, ceyºn-kışın “yaz kış” vb.) c- sesi ile
başlayan 450 civarında Türkçe madde başı kelime bulunmaktadır.

Tatar
yazı dilinde diğer Türk lehçelerinden farklılık arz eden y->c- değişmesi bilhassa
/i/ ünlüsünden önce cil “yel”, cir “yer” gibi kelimelerde ortaya çıkmakta ve bu
durum diğer Kıpçak lehçelerinin Tatar Türkçesine tesiriyle açıklanmaktadır.
Ancak gerek Tatar Türkçesinin tarihî dönemleri gerekse ağızları dikkate
alınırsa, Tatar Türkçesindeki ön ses y->c- değişiminin diğer Kıpçak
lehçelerinin etkisinden ziyade kendi yapısı ve şartları göz önünde tutularak
değerlendirilmesi gerekliliği ortaya çıkmaktadır. Bu çalışmada da Tatar
Türkçesinin tarihî metinleri ve ağızları incelenerek söz konusu durum hakkında bir
değerlendirme yapılacaktır. Bu bağlamda Orta (Kazan), Batı (Mişer), Doğu
(Sibirya) gibi üç büyük ağız grubu olan Tatar Türkçesinin ağızlarından ve yazı
dilinden örnekler verilecek, ön ses y-‘nin ilgili ağızlarda korunması veya
başka seslere dönüşmesi değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Tatar Türkçesi, Tatar yazı dili ve ağızları, Kıpçak Türkçesi

Kaynakça

• ALKAYA, Ercan (2008), Sibirya Tatar Türkçesi, Turkish Studies Yay., Ankara.
• ALKAYA, Ercan (2014), Mişer Tatar Türkçesi, Kesit Yay., İstanbul.
• ARGUNŞAH, Mustafa -Gülden SAĞOL YÜKSEKKAYA-Özcan TABAKLAR (2010), Karahanlıca, Harezmce, Kıpçakça Dersleri, Kesit Yay., İstanbul.
• ARGUNŞAH, Mustafa-Galip GÜNER (2015), Codex Cumanicus, Kesit Yay., İstanbul.
• ARIKOĞLU, Ekrem (2007a), “Hakas Türkçesi”, Türk Lehçeleri Grameri (Ed. Ahmet B. Ercilasun), Akçağ Yay., Ankara, s. 1085-1148.
• ARIKOĞLU, Ekrem (2007b), “Tuva Türkçesi”, Türk Lehçeleri Grameri (Ed. Ahmet B. Ercilasun), Akçağ Yay., Ankara, s. 1149-1228.
• ARSLANOV, L. Ş. (1991), “Osobennosti Govora Mordvı-Karatayev”, Mordva-Karatay: Yazık i Folklor, Kazan.
• BAYAZİTOVA, F. S. (2003), Tatar Mişer Ruxi Mirası, Saransk.
• BAYAZİTOVA, F. S. vd. (2008a), Tatar Xalık Söyleşlerº I, Kazan.
• BAYAZİTOVA, F. S. vd. (2008b), Tatar Xalık Söyleşlerº II, Kazan.
• BURAN, Ahmet - Ercan ALKAYA (2014a), Çağdaş Türk Yazı Dilleri II, Güneydoğu/Karluk Grubu, Akçağ Yay., Ankara.
• BURAN, Ahmet - Ercan ALKAYA (2014b), Çağdaş Türk Yazı Dilleri III, Kuzeybatı/Kıpçak Grubu, Akçağ Yay., Ankara.
• BURAN, Ahmet - Ercan ALKAYA- Mehmet ÖZEREN (2014), Çağdaş Türk Yazı Dilleri IV, Kuzeydoğu Grubu, Akçağ Yay., Ankara.
• BURAN, Ahmet - Ercan ALKAYA-S. Kaan YALÇIN (2014), Çağdaş Türk Yazı Dilleri I, Güneybatı/Oğuz Grubu, Akçağ Yay., Ankara.
• CELEY, L. (1947), Tatar Dialektologiyesº, Kazan.
• CELEY, L. (1954), Tatar Tºlºnºŋ Tarixi Fonetikası Buyınça Materiallar, Kazan. DMİTRİYEV, N. K. (1948), Grammatika Başkirskogo Yazıka, Moskva-Leningrad.
• ERCİLASUN, Ahmet B. (2004), Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi, Akçağ Yay., Ankara.
• ERCİLASUN, Ahmet B. (2007 ), “Köktürkçe ile Tatar Türkçesi Arasındaki Benzerlikler”, Makaleler (Yay. Haz. Ekrem Arıkoğlu), Akçağ Yay., Ankara, s. 113-118.
• ERSOY, Feyzi (2007), “Çuvaş Türkçesi”, Türk Lehçeleri Grameri (Ed. Ahmet B. Ercilasun), Akçağ Yay., Ankara, 1285-1340.
• EXETOV, G. X. (1984), Tatar Dialektologiyesº, Kazan.
• GÜLSEVİN, Gürer (2016) “11. Yüzyılda Hangi Oğuz Diyalektleri Vardı?”, Bilig, Kış, S. 76, s. 269-300.
• KÂŞGARLI MAHMUD (2014), Dîvânu Lugâti’t-Türk (Haz. Ahmet B. Ercilasun-Ziyat Akkoyunlu), TDK Yay., Ankara.
• KİRİŞÇİOĞLU, M. Fatih (2007) “Saha Türkçesi”, Türk Lehçeleri Grameri (Ed. Ahmet B. Ercilasun), Akçağ Yay., Ankara, 1229-1284.
• KORKMAZ, Zeynep (1973), Marzubān-nāme Tercümesi (İnceleme-Metin-Sözlük-Tıpkıbasım), Ankara.
• MAXMUTOVA, L. T. (1978), Opıt İssledovaniya Tyurskix Dialektov, Mişarskiy Dialekt Tatarskogo Yazıka, Moskva.
• MEXMUTOVA, L. T. -N. V. BORHANOVA (1969), Tatar Tºlºnºŋ Dialektologik Süzlºgº, Kazan.
• ÖZYETGİN, A. Melek (2001), Ebū Hayyān Kitābu’l-İdrāk li Lisāni’l Etrāk. Fiil: Tarihî-Karşılaştırmalı Bir Gramer ve Sözlük Denemesi, KÖKSAV, Ankara.
• SEREBRENNİKOV, B. -N. GADJİEVA (1979), Sravnitelno-İstoriçeskaya Grammatika Tyurkskix Yazıkov, Baku.
• TEKİN, Talât (1988), Volga Bulgar Kitabeleri ve Volga Bulgarcası, TDK Yay., Ankara.
• TOPRAK, Funda (2003), “Divanü Lugati’t-Türk’te Kıpçakça Kaydıyla Verilen Kelimelerin Tarihi Kıpçak Söz Varlığı İçindeki Yeri”, Türkoloji Dergisi, C. XVI, S. 2, Ankara, s. 79-90.
• TUNA, Osman Nedim (1960), “Köktürk Yazılı Belgelerinde ve Uygurcada Uzun Vokaller”, TDAY-B, s. 213-282.
• XAKOV, Vaxit (2003), Tºl-Tarix Közgºsº, Kazan.
• YUSUPOV, F. Y. (2003), Tatar Teleneŋ Dialektları Ural Söyleşlerº, Kazan.
• ZEKİYEV, M. Z. (1998), Törki-Tatar Etnogenezı, Kazan-Moskova.