THREE MASTERPIECE A CONCEPT: "BİTİG"

Yıl 2014, Sayı: 16, 43 - 64, 01.04.2014

Zekerya Batur Eda Nur Erişen

https://doi.org/10.14520/adyusbd.501

Öz

Orkhon Inscriptions, Divan-ı Lugati't-Turk and Kutadgu Bilig are the fundamental sources which give the original information to us about Turkish language, literature, cultural and social values of Turkish people of the era. Orkhon Inscriptions has been considered as the masterpiece as being the first written sources of Turkish language, and they have also special importance as providing information about the cultural, social and historical values of Turkish nation, and their way of life and the state government. Divan-ı Lugati't-Turk is also a rich treasure of words which was written by Kaşgarlı Mahmud between 1072-1074 for Arabs to teach Turkish language in Karahanlı period. It is not only the oldest-known Turkish dictionary, but it also offers very detailed information about Central Asia Turkic. And finally, Kutadgu Bilig written in Hakaniye Turkic by Yusuf Has Hacip between 1069-1070 is an advice book whose direction of thought is predominant. It also has a special importance in terms of being the first work of Islamic Revolution in Turkish literature. Especially it gives information to the people of the period and statesmen about the management and shows the ways of being happy in the world and in the Hereafter.In this study, semantic changes of the word "bitig" in Orkhon Inscriptions (OA), Divan-ı Lugati't-Turk (DLT) and Kutadgu Bilig (KB) were examined. The word "bitig" has taken place even in the first written sources of Turkish Orkhon Inscriptions (7th century AD) and one of the most important works of Karahanlı era "Divan-ı Lugati't-Turk" which was written four centuries after these inscriptions and Kutadgu Bilig undergoing changes in meaning. The changes in the meaning of the word "bitig" in these three works and semantic dedifferentiations/ differentiations in the same word over time will be displayed in this study.

Anahtar Kelimeler

Orkhon Inscriptions, Divan-ı Lugati't-Turk, Kutadgu Bilig, Bitig (k), Semantic change.

ÜÇ BAŞYAPIT BİR KAVRAM: BİTİG(K)

Öz

Orhun Abideleri, Divanû Lügati’t-Türk ve Kutadgu Bilig Türk dili, edebiyatı, o dönemde yaşamış Türklerin kültürel ve sosyal değerleri hakkında insanlara en özgün bilgileri veren temel kaynaklardır. Orhun Abideleri, Türkçenin ilk yazılı kaynakları biri olduğu için başyapıt olarak değerlendirilir, aynı zamanda Türk milletinin kültürel, sosyal, tarihî değerleri, yaşayış şekilleri ve devlet yönetimi hakkında da bilgiler vermesi bakımından ayrı bir öneme sahiptir. Divanû Lügati’t-Türk ise Karahanlı döneminde Araplara Türkçeyi öğretmek için Kaşgarlı Mahmut’un 1072-1074 yılları arasında hazırladığı zengin bir sözcük hazinesidir. Türkçenin bilinen en eski sözlüğü olup özellikle Karahanlılar çağı Türkçesi hakkında bizlere oldukça ayrıntılı bilgiler sunar. Son olarak, Kutadgu Bilig ise 1069-1070 yılları arasında Yusuf Hâs Hacip tarafından Hakâniye Türkçesiyle yazılmış düşünce yönü ağır basan bir öğüt kitabıdır. İslamî Devir Türk Edebiyatının ilk eseri olması bakımından da ayrı bir öneme sahiptir. Özellikle yazıldığı dönemin insanlarına, devlet adamlarına devlet yönetimiyle ilgili bilgiler verip dünyada ve ahirette mutlu olma yollarını gösterir. Bu çalışmada, Orhun Abideleri’inde (OA), Divanû Lügati’t-Türk’te (DLT) ve Kutadgu Bilig (KB)’de geçen “bitig” kelimesindeki anlam değişmeleri incelenmiştir. Türkçenin ilk yazılı kaynakları olan Orhun Abideleri (8. yy)’ den tutun da dört asır sonra Karahanlı Döneminin en önemli eserlerinden olan Divanû Lügati’t- Türk ve Kutadgu Bilig’ de de “bitig” kelimesi anlam değişmelerine uğrayarak yer almıştır. Bu çalışmada bu üç eserde yer alan “bitig(k)” kelimesindeki anlam değişmelerine karşılaştırmalı olarak yer verip zaman içerisindeki anlam aynılaşmaları/ farklılaşmaları gösterilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Orhun Abideleri, Divanü Lügati’t-Türk, Kutadgu Bilig, Bitig(k), Anlam değişmesi

Kaynakça

• Akkoyunlu, Z. (2009).“Divânü Lugâti’t-Türk’te Evirik (ibrik)”. Türkbilig/ Türkoloji Araştırmaları, İstanbul, 1: 1-4.
• Aktan, B. (2010). “Divânü Lugâti’t-Türk’ün Söz Varlığında Yer Alan İkilemeler”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 28: 1-12.
• Amanoğlu, E. (2000). “Divânü Lugâti’t-Türk’teki Kişi Adları Üzerine”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 5-15.
• Arat, R. R. (1999). Kutadgu Bilig I Metin. Ankara: TDK Yay.
• Arat, R. R. (2003). Kutadgu Bilig II Çeviri.(8.baskı). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Argunşah, M. ve Güner G. (2008).“ Divanü Lügati’t-Türk’te Geçen baδram ~ Bayram Kelimesinin Etimolojisi Üzerine”, Uluslararası Doğumunun 1000. Yıl Dönümünde Kaşgarlı Mahmud ve Divanü Lugati’t-Türk Bilgi Şöleni Türk Dil Kurumu Çin Halk Cumhuriyeti Merkezî Milliyetler Üniversitesi, 24-27 Kasım 2008, PEKiN.
• Atalay, B. (1943). Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi I-II-III; IV. Endeks, Ankara: TDK Yay.
• Aydın, E. (2006). “Tonyukuk Yazıtı’nda Ek Tag Üzerine”. Belleten, LXX, 257: 839
• Aydın, E. (2007). ”Bilge Kagan Yazıtında Geçen kök teyeŋ Hayvan Adı Üzerine”. (Büyük Türk Dili Kurultayı Bildirileri, Bilkent Üniversitesi. Ankara, 2006: Bilkent Üniversitesi Yayınları, 347-356)
• Aydın, E. (2008). “Tonyukuk Yazıtı’nda Problemli Bir Cümle Üzerine”. Bilig, 45: 91-10
• Aydın, E. (2009). “Köl Tigin ve Bilge Kağan Yazıtları’ndaki Amga(Amgı) Kargan Üzerine”. Turkish Studies, 4(3): 273-282.
• Bolatova, Ş. ve Kayra, K. (2012). “Çağdaş Kazak Türkçesiyle Göktürk Yazıtları’ndaki Kelime ve Deyimler Arasındaki Benzerlikler”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 179-191.
• Bozkaplan, Ş. A. (2007). “Kutadgu Bilig’deki Hayvan Adları Üzerine Bir İnceleme”. Turkish Studies, 2(4): 1110-1111.
• Böler, T. (2009). “Kutadgu Bilig’de Ahlaklılık, Soyluluk ve Seçkinlik İfade Eden Sözler”. Turkish Studies, 4(3): 397-418.
• Caferoğlu, A. (1972). “Kâşgarlı Mahmud’a Göre Akraba Adları”. Türk Dili (Divânü Lugâti’t Türk Özel Sayısı), XXVII(253): 22–27.
• Can, H. (2009). “Yalancı Eşdeğerler Açısından Divânü Lugâti’t-Türkle Türkiye Türkçesi ve Türkmencenin Karşılaştırılması”, Akademik Araştırmalar Dergisi/Journal of Academic Studies (Kâşgarlı Mahmud Özel Sayısı), İstanbul, Kasım 2008-Ocak 2009, 39: 347-373.
• Canbulat, M. (2009). “Divânü Lugâti’t-Türk’te Zaman Kavramı-XI. Yüzyılda Türklerde Zaman”. Akademik Araştırmalar Dergisi/Journal ofAcademic Studies (Kâşgarlı Mahmud Özel Sayısı), İstanbul, Kasım 2008-Ocak 2009, 39: 141-156.
• Çağatay, S.(1972). “Divânü Lügât’te Bukuk”. Türk Dili (Divânü Lugâti’t-Türk Özel Sayısı), XXVII, 253: 53–56.
• Düzgün, D. (2007). “Divânü Lugâti’t-Türk’te Sosyal Normları Karşılayan Kavramlar”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 35: 201-215.
• Emiroğlu, S. (2012). “Kutadgu Bilig’de Çocuk Eğitimi”. Turkish StudiesInternational Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 7(1): 1027-1041.
• Ergin, M. (1979). Orhun Âbideleri. İstanbul: Boğaziçi Yay.
• Güner, G. (2009). “Divânü Lugâti’t-Türk’te Kençekler ve Bazı Kençekçe Kelimeler Üzerine”. Bilig, 48: 75-90.
• Gülsevin, G. (2006). “Kutadgu Bilig’den Anadolu Ağızlarına”. E.Ü Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 20(1): 109-121.
• Güner, G. (2011). “Divânü Lugâti’t-Türk’te Geçen Ulas/Öles ‘Süzgün, Baygın’ Kelimesinin Okunuşu, Anlamı ve Yapısı Üzerine Düşünceler”. Turkish Studies/Türkoloji Araştırmaları (Gürer Gülsevin Armağanı), VI(I): 122612
• Güner, G. (2011). “Kutadgu Bilig’de Geçen ‘simiş’ Kelimesi Üzerine Düşünceler”. Turkish Studies, 6(2): 467-472.
• Günşen, A. (2008). “Söz Varlığı Işığında Divânü Lugâti’t-Türk’te Çağının Türk İktisadi Hayatına Ait İzler”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi/The Journal of International Social Research, 1(4): 242-267.
• HaciB, Y. H. (1998). Kutadgu Bilig. (Çev. Reşid Rahmeti Arat), Ankara: Türk Tarih Kurumu. http://tdkterim.gov.tr/bts/15.02.2013
• İdo, S. (2009). “Divânü Lugâti’t-Türk’teki Yansımalı Kelimelerde Ünlü Nöbetleşmesi”. Akademik Araştırmalar Dergisi/Journal of Academic Studies (Kâşgarlı Mahmud Özel Sayısı), İstanbul, Kasım 2008-Ocak 2009, 39: 263-272.
• İleri, C. (2007). “Divânü Lugâti’t-Türk’te Geçen Meyve-Sebze Adları ve Türklerin Bunlardan Yararlanma Biçimleri”. Türk Dili, XCIV(669): 542-572.
• İlhan, N. (2008). “Divânü Lugâti’t-Türk’ten Gaziantep Ağzına Atasözleri”. Akpınar Dergisi, 18: 4-10.
• İlhan, N. ve Şenel, M. (2008). “Divânü Lugâti’t-Türk’e Göre Av, Avcılık ve Hayvancılıkla İlgili Kelimeler ve Kavram Alanları”. Turkish Studies/Türkoloji Araştırmaları, 3(1): 259-277.
• İnan, A. (1991). “Divânü Lugâti’t-Türk’te Şamanizme Ait Kelimeler”. Makaleler ve İncelemeler, C. II, Türk Ankara: Tarih Kurumu Yayınları.
• İnayet, A. (2007). “Divânü Lugâti’t-Türk’te Geçen Çin ve Maçin Adı Üzerine”. Turkish Studies/Türkoloji Araştırmaları, II(4): 1174-1184.
• Kara, M. (2008). “Divânü Lugâti’t-Türk’te Çocuklarla İlgili Kelimeler”. Akademik Araştırmalar Dergisi/Journal of Academic Studies (Kâşgarlı Mahmud Özel Sayısı), İstanbul, Kasım 2008-Ocak 2009, 39: 292-305.
• Karabeyoğlu, A. R. (2008). “Divânü Lugâti’t-Türk’ün Söz Varlığının Semantik Mukayesesi Üzerine”. Akademik Araştırmalar Dergisi/Journal of Academic Studies, İstanbul, Kasım 2008-Ocak 2009, 39: 157-165.
• Karadoğan, A. (2006). “Köktürk Yazıtları’ndaki “Türük oguz begleri bodun eşidiñ” ve “Oguzı yeme tarkınç ol temiş” Cümlelerinde Geçen oğuz Kelimesi Üzerine”. Bilig, 37: 13-20.
• Karahan, A. (2009). “İlk Türk Lehçeleri Sözlüğü: Divânü Lugâti’t- Türk’te Lehçelerin Söz Varlığına Bir Bakış”. Turkish Studies/Türkoloji Araştırmaları, IV(4): 650-691.
• Karaman, H. (2008). “Divânü Lugâti’t-Türk’te Ahlak”, Akademik Araştırmalar Dergisi/Journal of Academic Studies (Kâşgarlı Mahmud Özel Sayısı), İstanbul, Kasım 2008-Ocak 2009, 39: 374-386.
• Karaörs, M. (2008). “Türk Dilinin Fiil Zenginliği ve Divânü Lugâti’t- Türk”, Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun Armağanı, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Kaşgarlı Mahmud (2006). Divanü Lugat-it-Türk IV (Dizin). Haz. Besim Atalay, Ankara: TDK Yayınları.
• Kaya, M. (2002). “Dîvânü Lugâti’t-Türk’ün Halkbilimi Açısından Önemi”. Folklor/Edebiyat, VIII, XXXI( 3): 39-49.
• Kayadibi, F. (2008). “Kaşgarlı Mahmud ve Divânü Lugâti’t-Türk’te Eğitim ile İlgili Kavramlar”. İÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, 18: 1-8.
• Kültüral, Z. (2009). “Sözlük Bilimi Açısından Divânü Lugâti’t-Türk”. Turkish Studies/Türkoloji Araştırmaları, IV(4): 805-813.
• Nazlı, A. (2008). “Divânü Lugâti’t-Türk’ten Günümüze Süzülen Atasözleri”. Merhaba Akademik Sayfalar, 8(23): 380- 384.
• Ormuşev, A. (2009). “Kâşgarlı Mahmud’un Hayatı ve Sözlüğüne İlişkin Bazı İhtilaflı Görüşler Üzerine”. Akademik Araştırmalar Dergisi/Journal of Academic Studies (Kâşgarlı Mahmud Özel Sayısı), Kasım 2008- Ocak 2009, 39: 108-117.
• Ölmez, M.(2008). “Divânü Lugâti’t-Türk’teki Atasözleri Üzerine”. Türk Dili, 683: 525-5
• Özmen, M. (2004). “Divânü Lugâti’t-Türk’te ve Kutadgu Bilig’de aymak Fiiliyle Kurulan Dolaysız Anlatım Cümleleri Üzerine”. Türk Dilleri Araştırmaları, XIV: 67-78.
• Rustambekoğlu, A. (2009). “Divânü Lugâti’t-Türk’teki Tang Sözünün XIX. Yüzyıl Kokand Şairlerindeki Tezahürü”. Akademik Araştırmalar Dergisi/Journal of Academic Studies (Kâşgarlı Mahmud Özel Sayısı), Kasım 2008-Ocak 2009, 39: 342-346.
• Sarıyev, B. (2008). “Divânü Lugâti’t-Türk’te Göz ve Göz Hastalıklarıyla İlgili Sözcükler Üzerine”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, V(4): 13-23.
• Şahin, H. (2009). “Kâşgarlı’dan Günümüze Organ İsimleriyle Kurulmuş Deyimler”. Turkish Studies/Türkoloji Araştırmaları, IV(9): 2021-2036.
• Şahin, İ. (2008). “Divânü Lügâti’t-Türk’te Geçen Uç Şehrinin Yeri ve Anlamı”. Sosyal Bilimler Dergisi, 19: 117-122.
• Teres, E. (2007). “Karahanlı Türkçesinde Askerlikle İlgili Bazı Terimler Üzerine (2)”. Turkish Studies/Türkoloji Araştırmaları, II(4): 1185-1192.
• Tokay, Y. (2011). “Divânü Lugâti’t-Türk’te Kızgınlık İfade Eden Kelimeler”. Turkish Studies/Türkoloji Araştırmaları (Gürer Gülsevin Armağanı), VI(I): 1789-1800.
• Toprak, F. (2003). “Divânü Lugâti’t-Türk’te ‘Kıpçakça’ Kaydıyla Verilen Kelimelerin Tarihî Kıpçak Söz Varlığı İçindeki Yeri”. Türkoloji Dergisi, XVI: 79-90.
• Torun, Y. (2012).” Divanü Lugati’t-Türk’ten Türkiye Türkçesi Ağızlarına Deve İle İlgili Söz Varlığı Üzerine”. Turkish Studies , 7(1): 1995-2002.
• Türkay, K. (1980). “Kâşgarlı’dan Günümüze Gelen Atasözleri”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, Ankara, 81: 39-42.
• Uçar, İ. (2011). “Baş, Kafa, Ser Kelimelerinin Eş Anlamlılığı ve ‘Baş’ Kelimesine Divanü Lügati’t-Türk Merkezli Bir Yaklaşım”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, IV(17): 186-203.
• Üşenmez, E. (2009). “Terimsel Açıdan Divânü Lugâti’t-Türk”, Akademik Araştırmalar Dergisi/Journal of Academic Studies (Kâşgarlı Mahmud Özel Sayısı), Kasım 2008-Ocak 2009, 39: 166-181.
• Üşenmez, E. (2008). “Tün Sözü Üzerine”, Turkish Studies, 3(1): 399-404.
• Yaylagül, Ö. (2010). “Divânü Lugâti’t-Türk’te Yer Alan Atasözlerindeki Metaforlar”. Millî Folklor, 22(85): 112-121.
• Yıldırım, A. ve Şimşek H. (2006). Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri. Ankara: Seçkin Yayınevi
• Yıldız, A. (2004). “Seci Kavramı ve Secinin Divânü Lugâti’t-Türk’teki Savlarda İncelenmesi”. Millî Folklor, 16(64): 107-122.
• Yıldız, M. (2009). “Nogay Türkçesinin Söz Varlığındaki Divânü Lugâti’t-Türk Kaynaklı Oğuzca Kelimeler”. Turkish Studies/Türkoloji Araştırmaları, IV(3): 2322-2337.
• Yıldız, M. ve Ölker, G. (2009). “Divânü Lugâti’t-Türk’teki Oğuzca Kelimelerin Dede Korkut Hikâyelerindeki Durumu”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 26: 1-20.