16-18. Yüzyılda Osmanlı Doğu Vilayetlerinde Safevi/Acem Hacılarıyla İlgili Değerlendirmeler

Yıl 2019, Cilt: 21 Sayı: 1, 359 - 378, 20.03.2019

Esra Doğan Turay

https://doi.org/10.32709/akusosbil.453445

Öz

Safevî hacıları Osmanlı Devleti’nin kendilerine belirlediği Şam-Mekke
güzergâhına ulaşmak için Erzurum-Urfa-Halep
ya da Van-Urfa-Halep bağlantı yollarını kullanmışlardır. İki ülkenin rekabet
alanından geçen bu yollar Safevî hacılarını bazen zor durumda bırakmış, tüm
İslam coğrafyalarında dokunulmazlığı olan hacı olma durumu Acem hacılarını
saldırılardan koruyamamıştır. Hacıları
korumak için Osmanlı devleti tarafından tayin edilen Acem Ağası çözümün bir
parçası olmak yerine Kürdistan hâkimleri ve yerel halkla işbirliği yaparak
sorunun bir parçası haline gelmiş, bu durum çoğu kez Osmanlı sultanları ile
Safevî şahları arasında hoşnutsuzluğa sebep olmuştur. Buna rağmen Şii hacıların
yolculukları hiçbir dönem kesintiye uğramamıştır. Acem hacılarının iki ülke
siyasetinden kaynaklanan bu sıkıntıları Osmanlı resmi belgeleri, Safevî
vakayinameleri ve döneme ait seyahatnamelerde açıkça görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Safevî Tarihi, Hac Tarihi, Acem Hacıları, Anadolu Hac Güzergâhları, seyahatname

Assessments on Safavid/Persian Pilgrims in Ottoman Eastern Provinces in 16-18th Centuries

Öz

Safavid
pilgrims in order to reach Damascus-Mecca used Erzurum-Urfa-Aleppo or
Van-Urfa-Aleppo route as connection paths which was determined by Ottoman
Empire for them. Those roads sometimes made Safavid pilgrims left in a
difficult situation because of a competitive field for two countries. The
impunity of being a pilgrim in all Islamic territorries could not protect them
from attacks. Persian Landlords was appointed by Ottoman Empire, in cooperation
with Kurdistan Rulers and local community, became part of the problem instead of
protecting pilgrims; this situation often caused discontents between Ottoman
Sultans and Safavid Shahs. In spite of this, Shiite pilgrims never interrupted.
The hardships that Persian pilgrims lived, on the grounds of the politics of
the two countries, are clearly visible in Ottoman archives, chronicles and
travelbooks of the Safavid.

Anahtar Kelimeler

The history of Safavid, the history of the Pilgrimage, Anatolian Pilgrimage roads, travelbook

Kaynakça

• Amuli, C.M. (1368). Zendegan-i Siyay-i İmam Rıza, Tehran: Be Münasebet-i Kongrey-i Cihan-i Hazreti İmam Rıza Aleyhisselam.
• Amuli, M.(1380). Vesail-i Şie ila Tahsil-i Mesail-i Şie, Kum, Mektebetül İslamiyye.
• Atalar, M. (1992). Surre-yi Humayun, Ankara: Diyanet yayınları.
• Beşe, A. ve Tozlu, S. (2011). ‘’İngiliz Kayıtlarında Aleviler Ve Bektaşiler’’, Türk Kültürü ve Hacı Bektaşi Veli Araştırma Dergisi, 59: 195-220.
• Beygleri, S. H. H. (1340). Ahkâm-i Hac ve Esrar-i An, Tahran
• Burkay, K. (1992). Geçmişten Bugüne Kürtler ve Kürdistan Coğrafya-Tarih Edebiyat, İstanbul: Deng Yayınları.
• Caferiyan, R. (1371). ‘’Huccac-i İraniyan der Dovrey-i Safevî’’, Mecelle-i Mikat, 14: 87-109 .
• Caferiyan, R. (1373). ‘’Dastan-i Koşte Şodeni Şehid Sani der Sal-i 965 hicri der Mekke’’. Miras-i İslam-i İran, Defter-i Evvel: 392.
• Caferiyan, R. (1383). Munasbat-i İsfahan ve Hicaz Der Ruzigar-i Safevî, Kaveşhay-i Taze der Bab-ı Ruzigar-i Safevî, Kum: Merkez-i Mutalaat ve Tahkikat-i Edyan ve Mezahip
• Cantay, G, (2001). ‘’Güney-Doğu Anadolu Ticaret Yolları ve Menzil Kuruluşları’’, Ortadoğu’da Osmanlı dönemi kültür izleri uluslararası bilgi şöleni bildirileri.1(7):415-430.
• Cutillas, J. (2016). ‘’Şâh I. Abbas’ın Bir Akdeniz Politikası Var Mıydı?’’ (Çev. Külbilge, İ) Cihannüma Tarih ve Coğrafya Araştırmaları Dergisi. 2(2): 189-210.
• D.Turay, E. (2018). ‘’İranlıların Kudüs-i Şerif Ziyaretleri’’, Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi, 5(12):125-145.
• Dalkesen, N. (2005). ‘’15 ve 16. Yüzyıllarda Safevî Propagandalarının Anadolunun dini ve kültürel hayatındaki etkileri, Alevi Kızılbaş Kimliğinin Oluşumu’’, Kırkbudak, 1 (1): 20-49. Doğan, E. (1387). ‘’Huccac-ı Türkistan I-II’’, Mecelle-i Mikat, 54.123-152: 55: 146-189. Doğan, E. (1389). Tarih-i Hac Gozariy-i İraniyan, Tahran: Neşr-i Meşar. Doğan, E. (1397). Huccac-i İrani der Dovleti Osmanî (Garn-i 13 ve 14 Gameri).Tahran: Pejuheşgah-i Tarih-i İslam. 46-78.
• Doğan, E. (2008). ‘’Dersaadet'ten Harameyn'e Surre-i Hümayun’’, İçinde: Kacar Dönemi Sefernâmelerinde Osmanlı Hac Kervanları, (Ed. Cağlar. Y), İstanbul: Yitik Hazine Yayınları. Doğan, E. (2009). ‘’Safevîler ve Şâh İsmail’’. Safevîler Döneminde Osmanlı Ülkesine Seyahat, (Ed. Taşkın, A), İstanbul: Önsöz Yayınları.
• Doğan, E. (2010). ‘’Menazilnameha Der Edebiyati Hacc-i Osmanî’’, Cong, Fehrestnegaran-i Nushay-i Hatti, 1.332-356.
• Doğan, E. (2011). ‘’Büyük Selçuklu Devleti ve Horasan Hac Kervanları’’, I. Uluslararası Selçuklu Sempozyum Bildirileri, 2: 456-489.
• Doğan, E. (2012). ‘’Ordubadlı Safevî Şâiresi ve Hac Seyahatnamesi’’. Müslman Şarqinda İlk Dünyevi Qız Mektebinin Yaradılmasının 110 İlliyine Hasr Olunmuş Beynelxalq Elmi Simpozium Maruzeleri, Bakü, 33-43 Doğan, E.(1375). ‘’Rahhay-ı Hac der Dovre-i Safevî yye’’, Mecelle-i Mikat, 57: 34-65.
• Ekinci, M.( 2010). ‘’Safevîyye Tarikatı ve Türkmenler Üzerindeki Rolu’’. Anadolu’da Alevilerin Dünü ve Bugünü. (Ed. Bulun, H.İ), Sakarya: Sakarya Üniversitesi Yayınları. Emhezun, M. (1985). el-Medinetü’l-Münevvere fi rıhle el Ayyaşi, Kuveyt: Daru’l-Erkam.
• Faroqhi, S. (1995). Hacılar ve Sultanlar (1517-1638), (Çev. Güven, G.Ç) İstanbul: TTVY
• Felsefi, N.(1347). Zendeganiy-i Şâh Abbas Evvel, Cild-i Evvel, Mugaddemat-i Saltanat-i ez Vilayet ta Padişâhi, Tahran: İntişarat-i Danişgah-i Tehran. Güler, M. (2016). ‘’XIX. Asırdan Günümüze Kırgızistan’da Hac Olgusu ve Osmanlı Devleti’nin Bölge Hacılarına Yaklaşımı’’, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 18(1): 1-16.
• Handmir, C.Ş. (1380). Habibussiyer fi Ahbari Efradil Beşer, (Ed. Keyani, C), Tahran.
• Harezmî, Ş.H. (1390). ‘’Cadde-i Aşıkin’’, (Ed. Caferiyan.R), Mecelle-i Baharistan.1: 11-77.
• Hatunabadi, (1369). Vekay-i Senin. Tahran. Hilli, M. (1353). Şerayi’ul İslam, (Çev. Yezdi. A), c.1, Tahran: İntişarat-i Danişgah-i Tehran.
• Işıksel, G. (2012). ‘’16. Yüzyılın İkinci Yarısında Osmanlı-Safevî Sınırında Eşkıyalar, Bir Çözümleme Denemesi’’, Kebikeç. 33: 37-48.
• İ’tizadusslatane, A.G.M. (1365). Tarih-i Vegayi’ ve Sevanih-i Afganistan. (Ed. Muhaddis, M.H) Tahran: Emir Kebir.
• İlm’ul Huda, S.M. (1379). Cevamiul Fıkhiyye. Kitab’ul Hac, Tahran: İntişarat-ı Cihan.
• İrfanmeneş, C. (1374). Coğrafyay-i Tarih-i Hicret-i İmam Rıza ez Medine ta Merv . Meşhet: Astan-i Guds-i Rezevi.
• K.Çınar, G. (2015). ‘’Özbek Hanlıkları Bağlamında Astrahan Seferi ve Kuzey Hac Güzergâhı’’, Yeni Türkiye. 73: 71-85.
• Kaşani, M.F. (1388). Cong-i Molla Sadra, Tahran: İntişarat-i İttilaat.
• Kılıç, O. (1999). ‘’Yurtluk-Ocaklık ve Hükümet Sancakları Üzerine Bazı Tespitler’’, OTAM, 10: 119-137.
• Koca Ragıp Paşa, (2003). Tahkik ve Tevfik, İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Köse, B.A. (2009). Ortaçağ Seyahatnamelerinde Trabzon-Erzurum Güzergâhı, Erzincan Ve Kars (Coğrafi, Siyasi, Ekonomik Ve Kültürel Açıdan İncelenmesi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
• Küpeli, Ö .(2014). Osmanlı-Safevi Münasebetleri, İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• Lapidus, I.M. (2002). İslam Toplumları Tarihi I, (Çev. Aktay,Y), İstanbul: İletişim Yayınları.
• Meclisi, M.T. (1379). Hatırat-ı Sefer-i Safeviyye der arse-i din ve Ferheng ve Siyaset. (Ed. Caferiyan, R) c.2, Kum: İntişarat Delil Ma.
• Mehmed Paşa, B.D. (1977). Zübde-i Vekayiat: 1656-1689 c. (2) (Ed: Özcan, A), İstanbul: Tercüman Gazetesi.
• Melikoff, İ. (1998). Hacı Bektaş, Efsaneden Gerçeğe, İstanbul: Cumhuriyet Kitapları.
• Munşi, İ.B. (1350). Âlem Aray-i Abbasi, Tahran: c.1 Emir-i Kebir.
• Natanzi, M. H. (1373). Negavet’ul Asar fi Zikr-i Akhyar der Tarih-i Safevî yye, (Ed: İşragi, İ) Çap-i Dovvom, Tahran: İntişarat-i İlmi ve Ferhengi.
• Nişancızade, M. (1841). Mirat-ı Kâinat, c.1,Kahire: Bulak Matbaası.
• Orat, A.J. (2014). ‘’Yabancı Güçler Gölgesinde Osmanlı Devleti’ne Yönelik Şia Hareketleri’’, Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 3 (5): 62-73.
• Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Osmanlı Belgelerinde Surre Alayları, (2010). Ankara: BOA, Genel Müdürlüğü. Yayın No: 116.
• Sefernâmey-i Manzum-i Hac. (1374). (Ed. Caferiyan, R), Tahran: Meşar.
• Senendeci, Mirza Ş. (1375). Tuhfe-i Nasiri, Tahran: Emir Kebir.
• Serheng, H.H.B.(1340). Ahkâm-i Hac ve Esrar-i An, Tahran.
• Sertoğlu, İ. (2012). ‘’Öteki Perspektifyle Osmanlı Kadınının İranlılarla Evlenme Yasağı’’. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, The Journal of International Social Research, 5(20): 213-220.
• Sibai, A. (1999). Tarih-i Mekke, c.1. Mekke: Mektebe’tul Arabiyyet es Suudiyye.
• Tekindağ, Ş. (1967). ‘’Yeni Kaynak ve Vesîkaların Işığı Altında Yavuz Sultan Selim'in İran Seferi’’. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 17(22): 49-78.
• Tezkire-i Safevîyye, (1369). (Ed.Parisi, İ.B), Tahran: Neşri İlm,
• Vahidi, M. (1386). Sefer, Ahkâm ve Adab, Kum: Merkez-i Naşir-i Senabi.
• Vambery, A, (1380). Tarih-i Buhara, Tahran: Suruş.
• Xemgin, E. (1997). Kürdistan Tarihi, İstanbul: Doz Basım Yayınları.
• Arşiv Kaynakları:
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), 6 Numaralı Mühimme Defteri(MD), Ankara, 1995. BOA, 7 Numaralı Mühimme Defteri, Ankara 1997. BOA, 7 Numaralı Mühimme Defteri, Ankara, 1999
• BOA, Hat. Hüm., 814, 37270.
• BOA, Cev.Har., 1128.
• BOA, Cev.Adl., 626/1-1.
• BOA, Sad.Mek. Kal. Bel. Har., 2/526.
• BOA, Sad. Def. Um.,407/33.
• BOA, Sad. Def. Nez. Dev.,121/87.