RUSYA’NIN HİVE SEFERİ’NE KARŞI TEPKİLER

Yıl 2019, Cilt: 6 Sayı: 5, 528 - 542, 31.05.2019

Seyit Ali Budulgan

Öz

Şeybani
Özbek Devleti’nin yıkılışı sonrası ortaya çıkan ve Harezim bölgesinde kurulan
Hive Hanlığı bölge için stratejik bir öneme sahip olmuştur. Transit ticaret
yolları üzerinde bulunan Harezim bölgesi, 19. yüzyılda Orta Asya’da nüfuz
mücadelesi vermekte olan Rusya ve İngiltere’nin mücadele sahalarından birini
oluşturmuştur. I. Petro (1689-1725) döneminden itibaren Rusya’nın işgal
girişimlerine maruz kalan Hive Hanlığı, kendisine karşı gerçekleştirilen 1717
ve 1839 seferlerini atlatarak varlığını sürdürmüş olmasına karşın 1873 yılında
gerçekleşen sefer sonucunda Rusya tarafından işgal edilmiştir.

            Rusya tarafından 1873 yılında
gerçekleştirilen Hive Seferi, Hindistan sömürgelerinin ve Orta Asya
coğrafyasındaki çıkarlarının tehlikeye girdiğini fark eden İngiltere’nin
tepkisine yol açmıştır. İngiltere’nin, sefer hazırlıklarının başlamasından
itibaren göstermiş olduğu tepkiler Rusya’nın anlaşma zemini aramasına sebep
olmuş ve netice olarak Rusya ile İngiltere, Orta Asya’da nüfuz bölgelerini
belirlemişlerdir. Bölgede faaliyet göstermekte olan İran, Hive Hanlığı hâkimiyeti
altında bulunan Türkmenlerin, kendi topraklarına gerçekleştirdiği akınlardan ve
İranlıların Türkmenlerce esir edilerek Hive pazarlarında köle olarak
satılmalarından kurtulacağı için Rusya’nın gerçekleştirdiği Hive Seferi’nden
memnun kalmıştır. Türkistan hanlıkları ile diplomatik ilişkileri bulunan
Osmanlı Devleti ise Hive Seferi’ni yakından takip etmiş; ancak Hive Hanlığı’nın
işgaline karşı fiili olarak olumlu yada olumsuz bir tepki ortaya koymamıştır.

            Bu çalışmada, 1873 yılında Rusya
tarafından gerçekleştirilen Hive Seferi’ne karşı İngiltere, İran ve Osmanlı Devletlerinin
ortaya koymuş oldukları tutum ve tepkiler incelenecek ve Hive Seferi bağlamında
bölge ilişkileri değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Hive Hanlığı, Hive Seferi, Rusya, Osmanlı

Kaynakça

• 1. Arşiv Kaynakları
• BOA_HR.SYS.1338.90.2.1BOA_İ.HR.259.15477.1.1BOA_HR.SYS.1955.44.2.1BOA_HR.SFR.1.40.14.1BOA_HR.SFR.1.42.42.1BOA_HR.SFR.1.32.75.7BOA_HR.SYS.1340.30.6.1BOA_HR.SYS.1340.30.7.1BOA_HR.SFR.1.44.82.2BOA_İ.DH.709.49619.1.1BOA_İ.DH.1033.81394.1.1BOA_Y.PRK.ASK.40.41.1.1BOA_Y.PRK. BŞK.11.74.1.1BOA_Y.A.HUS.214.13.1.1BOA_Y.A.HUS.214.13.2.1 BOA_Y.PRK.HR.5.81.1.1
• 2. Gazeteler
• Basiret. 12 Şubat 1288.
• Basiret. 5 Nisan 1289. Basiret. 10 Nisan 1289.
• Basiret. 11 Nisan 1289
• Basiret. 19 Nisan 1289.
• Basiret. 25 Nisan 1289.
• Basiret. 26 Mayıs 1289.
• Basiret. 4 Mayıs 1289. Basiret. 9 Mayıs 1289.Basiret. 12 Mayıs 1289.Basiret. 15 Mayıs 1289.Basiret. 27 Teşrin-i Sani 1289.
• 3. Diğer KaynaklarÂTIF, Mehmed. Kaşgar Tarihi Bâis-i Hayret Ahvâl-i Garibesi. Kırıkkale: Eysi Kitap ve Yayın, 1999.ÇELİK, Muhammed Bilal. 1800-1865 Yılları Arasında Buhara Emirliği. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya, 2009.EGAMBERDİYEV, Mirzahan. “Türkistanskiye Vedomosti Gazetesi”ne Göre Türkistan’da Ruslaştırma Siyaseti (1870-1917). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2002.EMİN, Mehmed.. İstanbul’dan Orta Asya’ya Seyahat, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1986.Gillard, D. British Documents On Foreign Affairs: Reports And Papers From The Foreign Office Confidential Print. (Part I, Series B, Volume 11). University Publications of America, 1987-1991.HACIOSMANOĞLU, Elif. Rusya’nın Orta Asya Hanlıklarını İşgalinin Son Safhası (1864-1884). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2006.HAYİT, Baymirza. Türkistan, Rusya ile Çin Arasında. Ankara: Otağ Yayınları, 1975.HOLDSWORTH, Mary. Turkestan in the Nineteenth Century. Oxford: Central Asian Research Center, 1959.İNALCIK, Halil. Osmanlı-Rus Rekabetinin Menşei ve Don-Volga Kanalı Teşebbüsü (1569). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1948.KONUKÇU, Enver. “Hokand Hanlığı”. TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt: 18. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.MACGAHAN, I.A. Hive Seyahatnamesi ve Tarihi Musavver, (Çev: Kolağası Ahmed) İzmir: Akademi Kitabevi,1995.ROUX, Jean-Poul. Orta Asya Tarih ve Uygarlık, (Çev. Lale Arslan Özcan). İstanbul: Kabalcı Yayınları. (Eserin orjinali 1997’de yayımlandı), 2014.SABOL, Steven. “Orta Asya’da Rus-İngiliz Rekabeti”., H.Celal Güzel, K.Çiçek ve S. Koca. Türkler. Ankara. Yeni Türkiye Yayınları, 2002.SARAY, Mehmet. Rusların Orta Asya’yı Ele Geçirmeleri. Ankara: O.D.T.Ü Mimarlık Fakültesi Basım İşliği, 1984.SARAY, Mehmet. The Russian, British, Chinese and Ottoman Rivalry in Turkestan. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2003.SUAVİ, Ali. Hive Hanlığı ve Türkistan’da Rus Yayılması. İstanbul: Orkun Yayınevi, 1977.TOGAN, Zeki Velidi. “Hârizm”. İslam Ansiklopedisi, Cilt:5 Kısım:1. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1950.TOPAL, Kadriye.19. Yüzyılda İngiltere’nin Türkistan Siyaseti. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2014.UYGUN, Ebru. İngiliz Gazetesi “Levant Herald”a Göre Rusların Türkistan’ı İşgal Siyaseti (1859-1878). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ordu, 2017.VERNADSKY, George. Rusya Tarihi, (Çev. Doğukan Mızrak, Egemen Ç. Mızrak). İstanbul: Selenge Yayınları. (Eserin orjinali 1969’da yayımlanmıştır), 2009.YALÇINKAYA, Alaeddin. Sömürgecilik Pan-İslamizm Işığında Türkistan. Ankara: Lalezar Yayınları, 2006.YETİŞGİN, Memet. A History Of Turkistan In The Nineteenth Century: Motives, Process and Aftermath of Russian Invasions. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014.