MUHAMMED BİN GARSÜ’D-DÎN EL-HALEBÎ’NİN “CEVHER-NÂME”Sİ

Yıl 2018, Cilt: 2 Sayı: 3, 97 - 116, 21.06.2018

Sibel Murad Büşra Ateş

Öz

Cevherler,
insanoğlunun var olmasından beri dikkatini çekmiş değerli veya yarı değerli
taşlardır. Cevherlerin adlarından, renklerinden, özelliklerinden ve insan
sağlığı açısından faydalarından bahseden eserler olan cevher-nâmeler genellikle
mensûr olarak yazılmışlardır. İlk örneklerine Eski Yunan ve Roma’da rastlanılan
cevher-nâmelerin yazılış tarihleri oldukça eskidir. Sonraki dönemlerde Arap ve
Fars ilim adamlarınca da yazılan bu eserlerin dilimize çevrilmesi Osmanlı
Dönemi’nde gerçekleşmiştir.

Bu
çalışmada, Garsü’d-dîn Ahmed b. İbrahîm b. el-Nakîb el-Halebî (ö. 1563)’nin
oğlu olan Muhammed bin Garsü’d-dîn el-Halebî tarafından tercüme edilen bir
cevher-nâme tanıtılacaktır. Berlin’de Almanya Millî Kütüphanesi, Türkçe
Yazmaları Kataloğu, Ms. or. oct. 1625 arşiv numarasında kayıtlı olan eser, Hermes’in
Arapça cevher-nâmesinden tercüme edilerek II. Selim’e sunulmuştur. Harekesiz
nesihle yazılan eser 36 yaprak, 17 satırdır. Eserin tercüme kısmı yakut, inci,
bâd-zehr, zeberced, zümürrüd, elmas, dehnec, mıknatıs, altın, becâzî, gümüş,
mercan akîk, mehî, kezek, yesb, lâcûd (lâcüverd), ciz’, nuhâs, sünpâre,
sendalûz olmak üzere 21 bâb olup pîrûze, kehrübâr, lâl-i bedahşî, benefs, yeşim,
cemest başlıklarında 6 fasıl da Garsü’d-dîn el-Halebî tarafından eklenmiştir.  Her bâb farklı sayılarda fasıllardan
oluşmaktadır. Eserde yer alan cevherler yazar tarafından ayrıntılı olarak
açıklanmıştır. Eserin yazarı Muhammed bin Garsü’d-dîn el-Halebî hakkında
kaynaklarda çok az bilgiye ulaşılabilmiştir. Eserin II. Selim’e sunulduğundan
hareketle 16. yüzyılda yazıldığı anlaşılmaktadır.

Çalışmamızda
“Cevher-nâme” adlı bu eseri tanıtılarak eserin yazım ve dil özellikleri
hakkında bilgi verilecektir.

Anahtar Kelimeler

Cevher, Cevher-nâme, Muhammed bin Garsü’d-dîn el-Halebî, 16. yüzyıl, osmanlı türkçesi

Kaynakça

• Aydüz, Salim (2000). İbnü’n-Nakîb el-Halebî. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 21. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. s. 164-165.
• Demir, Remzi- Mutlu Kılıç (2003). Cevâhirnâmeler ve Osmanlılar Dönemi’nde Yazılmış İki Cevâhirnâme. Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), C. 14 S.14, s.1-64.
• Kılıç, Mahmut Erol (1998). Hermes. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 17. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. s. 228-233.
• Kutlar, Fatma Sabiha (2002). Ahmed-i Bîcân’ın manzum cevâhir-nâme’si. İnsan Bilimleri Araştırmaları, S. 7/8, s. 59-68.
• Kutlar, Fatma Sabiha (2005). Klâsik Dönem Metinlerinde Değerli Taşlar ve Risâle-i Cevâhir-Nâme. Ankara: Öncü Kitap.
• Sarı, Nil (1998). Hekimbaşı (Osmanlı Dönemi). Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 17. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. s.161-164. Komisyon (2006). Osmanlı Tabii ve Tatbiki Bilimler Literatürü Tarihi (I-II cilt) . İstanbul: İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi (IRCICA).
• Komisyon (2011). Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yazar, Sadık (2011). Anadolu Sahası Klâsik Türk Edebiyatında Tercüme ve Şerh Geleneği. Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.