Eski Türklerde Su Kültü ve Anadolu Selçuklu Mimarisi Üzerindeki Etkileri

Yıl 2019, Sayı: 5, 23 - 46, 25.06.2019

Hatice Demir

Öz

Bu çalışmada; Eski Türklere ait su kültünün,
Anadolu Selçuklu mimarisi üzerindeki etkileri incelenmiştir. Su; eski
Türklerde, inançtan günlük hayata kadar, birçok alanda önemli bir yer
tutmuştur. Eski Türkler arasında inanç sistemi, Gök-Yer/Su-Atalar-Tabiat kültü
şeklinde gelişmiştir. Gök Tanrı inancı, gökle özdeşleştirilmiş ve evrenin gökte
oturan yaratıcısı olarak algılanmıştır. Orta Asya’da, özellikle Altay ve
Yenisey çevrelerinde Gök-Tanrı inancı zamanla yerini Ülgen’e bırakmıştır. Altay
Türklerinin inanç sistemlerinde, “yer-su tanrıları” önemli bir yer tutmuştur.

İslam inancında ise su, diğer birçok kült ile
birlikte gelişmiştir. Su, çok tanrılı inançlarda olduğu gibi tek tanrılı
dinlerde de hayatın başlangıcı ve kaynağıdır. Dolayısıyla kutsaldır. İslam
toplumlarında su çok önemli bir yere sahip olmuştur.

Orta Asya’da İslam’ı kabul etmeye başlayan
Türkler, 1071 Malazgirt Zaferi ile Anadolu’ya yerleşmeye başlamışlardır.
Anadolu’ya ilk yerleşmeye başladıkları dönemde, eski inançlarının etkisi ile
birlikte, Anadolu’yu İslamlaştırmaya çalışmışlardır. Türklerin Anadolu’da inşa
ettikleri birçok yapıda, Orta Asya inancı etkileri gözlemlenir. Çörten, havuz,
selsebil ve avlu plan düzenlemelerinde yer alan su yapı ögeleri ve su ile
özdeşleşen mitolojik hayvanlar, Orta Asya inancı izleri taşır.

Anahtar Kelimeler

Orta Asya, Türk, Selçuklu, Mimari, mitoloji

The Ancient Turkish Water Cult and Its Influences on Anatolian Seljuk Architecture

Öz

In this study; the influence of ancient
Turkish water cult on Anatolian Seljuk architecture were examined. Water has
important places in beliefs, everyday life of ancient Turks. The beliefs of
ancient Turks developed in the form of the cult of the Sky-Earth /
Water-Ancestor-Nature. Tengri was identified with the sky and accepted as the
creator of the universe who was sitting in the sky. In Central Asia, especially
in the milieu of Altai and Yenisei, the belief of Tengri was replaced by Ülgen.
In the belief systems of the Altai Turks, the earth and water gods occupied an
important place.

Turks,
who converted to Islam in Central Asia, began to settle in Anatolia with the
1071 Malazgirt Victory. During their settlement to Anatolia, they tried to
Islamize Anatolia together with the influence of their old beliefs. In many
architectural constructions which were built by Turks in Anatolia, the
influence of Central Asian beliefs can be observed. The water structure
elements such as; penstock, pool, selsebil and courtyard plan arrangements
carry Central Asian belief traces with some mythological animals which were
very important for old Turks.

Anahtar Kelimeler

Central Asia, Turk, Seljuk, architecture, mythology

Kaynakça

• Abbas, Mohamed Yusoff, Nafisi Nazanin, Nafisi Sara (2015). Persian Garden, Cultural Sustainability and Environmental Design Case Study Shazdeh Garden. ASLI QoL2015, Annual Serial Landmark International Conferences on Quality of Life ASEAN-Turkey ASLI QoL2015. s. 510-517. Erişim Tarihi ve Adresi: 12.10.2018 https://core.ac.uk/download/pdf/82326070.pdf.
• Akın, Günkut (1990). Asya Merkezi Mekân Geleneği. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Altun, A. (1978). Anadolu’da Artuklu Devri Türk Mimarisi’nin Gelişmesi. İstanbul: T. C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• And, Metin (2007). Minyatürlerle Osmanlı-İslam Mitologyası. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Aslanapa, Oktay (2010). Türk Sanatı. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Çağlayan Murat (2017). Mardin Şehidiye Medresesi ve Onarım Uygulamaları. International Conference on Multidisciplinary, Science, Engineering and Technology (IMESET’17 Bitlis). Bitlis. s. 633-640.
• Çoruhlu, Yaşar (2002). Türk Mitolojisinin Ana Hatları. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Divitçioğlu, Sencer (1999). Kök Türkler (Kut, Küç, Ülüg). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Doğan, Sabri M. (2004). İslam Su Medeniyeti ve Konya Suları. Konya: Nüve Kültür Merkezi Yayınları.
• Edinger, F. Edward (1972). Ego and Archetype. New-York: G. P. Putnam’s Sons.
• Eliade, Mircea (1993). Dinler Tarihine Giriş. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Eravşar, Osman (1998). Ortaçağda Kayseri Kent Dokusunun Gelişimi. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Esin, Emel (1970). Selçuklu San’atı Evren Tasvirinin Türk İkonografisinde Meşe’leri. Selçuklu Araştırmaları Dergisi I, 161-181.
• Esin, Emel (1985). Türk Kültür Tarihi, İç Asya’daki Erken Safhalar. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Gündüz, Şinasi (2009). Kutsal Hakkında Konuşmak: Dinsel Söylemde Mitos. Milel ve Nihal, C.6 S.1, s. 9-26.
• Güvenç, Baran ve Tansü, Yunus Emre (2015). Eski Türk Mitolojisinde Hayvan Motifleri. Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, S.218. s. 1-15. Erişim Adresi ve Tarihi: 10.09.2017https://www.academia.edu/34792200/ESK%C4%B0_T%C3%9CRK_M%C4%B0TOLOJ%C4%B0S%C4%B0NDE_HAYVAN_MOT%C4%B0FLER%C4%B0_%C3%9CZER%C4%B0NE_D%C3%9C%C5%9E%C3%9CNCELER.
• Hunt, Patrick (2011). Persian Paradise Gardens: Eden and Beyond as Chahar Bagh. Electrum Magazine. (Erişim Tarihi: 10.09.2018). http://www.electrummagazine.com/2011/07/paradise-gardens-of-persia-eden-and-beyond-as-chahar-bagh/
• İbn Batuta (1999). İbn Batuta Seyahatnamesi’nden Seçmeler. (Haz. İsmet Parmaksızoğlu). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• İbn Bîbî (1996). El Evamirü’l-Ala’iye Fi’l-Umuri’l-Ala’iye (Selçukname) I, (Haz. Mürsel Öztürk). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• İnan, Abdülkadir (2006). Tarihte ve Bugün Şamanizm Materyaller ve Araştırmalar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Köprülü, Fuat (2000). Anadolu’da İslamiyet. İstanbul: İnsan Yayınları.
• Ocak, Ahmet Yaşar (2005). Alevi ve Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Ocak, Ahmet Yaşar (2011). Ortaçağ Anadolu’sunda İslam’ın Ayak İzleri. İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Oymak, İskender (2010). Anadolu’da Su Kültünün İzleri. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Derigisi, C. 15 S.1, s. 35-55. Erişim adresi: http://isamveri.org/pdfdrg/D02364/2010_1/2010_1_OYMAKO.pdf
• Ögel, Bahaeddin (1993). Türk Mitolojisi I. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Ögel, Bahaeddin (2000). Türk Kültür Tarihine Giriş II. Ankara: T. C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Ögel, Semra (1994). Anadolu’nun Selçuklu Çehresi. İstanbul: Akbank Kültür Yayınları.
• Öney, Gönül (2008). Selçuklu Figür Dünyası. Anadolu Selçuklu ve Beylikler Dönemi Uygarlığı 2. (Ed. Ali Uzay Peker, Kenan Bilici). Ankara: T. C. Kültür Bakanlığı Yayınları. s. 199-206.
• Önge, Yılmaz (1997). Türk Mimarisinde Selçuklu ve Osmanlı Dönemlerinde Su Yapıları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Önge, Yılmaz (1970). Anadolu’da Ejder Başlı Madenî Çeşme Lüleleri. Selçuklu Araştırmaları Dergisi, I, s. 183-185.
• Parla, Canan (2015). Diyarbakır Dağ Kapı’ sının Figürlü Kabartmaları. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Y. 3 S. 12, s. 1-18.
• Peker, Ali Uzay (1993). Selçuklu Anıtsal Mimarisinde Kozmolojik İmgeler: Evren Simgesi Olarak “Kutsal Ağaç” Kompozisyonu. I-II. Milli Selçuklu Kültür ve Medeniyet Semineri. Ankara Bildiriler. Konya. s. 199-206. Redford, Scott (2008). Anadolu Selçuklu Bahçeleri. İstanbul: Eren Yayıncılık.
• Şayhan, Fatih (2018). Altay Türklerinin İnanmalarındaki Su Kültünün Mitsel Okuması. Bilig, Sonbahar, 87. S. 83-100.
• Turan, Osman (1969). Türk Cihân Hâkimiyeti Mefkûresi Tarihi I. İstanbul: Turan Neşriyat Yurdu.
• Yurdakul, Erol (1996). Kayseri-Külük Camii ve Medresesi. Ankara: T. C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• http://www.asosjournal.com/Makaleler/108491450_654%20Canan%20PARLA.pdf
• http://www.kuran.gen.tr/?x=s_main&y=s_middle&kid=1&sid=76
• https://islamansiklopedisi.org.tr/selsebil--cennet
• https://islamansiklopedisi.org.tr/cesme