359 AMIDA KUŞATMASINDAKI ÖRNEĞE GÖRE HUNLARDA DEFIN MERASIMI

Yıl 2006, Cilt: 8 Sayı: 2, 81 - 98, 18.02.2010

Mehmet Tezcan

Öz

Asya Hunları döneminden itibaren Türklerde ölüler ekseriyetle
gömülmekte idi. Ama bilhassa Çin kaynaklarının verdikleri bilgilere ve yapılan
arkeolojik kazılara binaen, Hun, Türk ve Kırgızlar dönemlerinde ölü-yakma
geleneklerine de sıklıkla rastlanmaktadır. Hun Devleti’nin yıkılmasından sonra bir
kısım Hunlar da 350li yıllardan itibaren Maveraünnehir ve İran yaylasına doğru
ilerlediler. Bu Hunlardan biri de Sasaniler’in müttefikleri olan Kionitler idi.
Kionitler, 359 yılında Amida (Diyarbakır) önlerindeki kuşatmaya, hükümdarları
Grumbates ve oğlu ile birlikte bir grup Hunlarla birlikte iştirak ettiler; bu, yazılı
kaynakların belirttiklerine göre, Hunların bugünkü Türkiye topraklarındaki ilk
görünüşleridir.
Grumbates ve Hunları hakkında bilgi veren kaynağımız Ammianus
Marcellinus’un bu konuda yazdıkları şöyledir: “…gün ağarırken Kionitae kralı
Grumbates, … faal bir muhafız grubuyla cesaretle surlara doğru ilerledi; fakat
mahir bir gözcü, silahının atış mesafesi içerisine girer girmez onu yakaladı ve bir
mancınığı boşaltarak Grumbates’in oğlunun hem göğüs zırhını ve hem de
göğsünü parçaladı. … Akşam karanlığında, yığınla ölü ve kan deryası arasında
güçlükle muhafaza edilen ceset, karanlığın himayesi altında sürüklenerek
uzaklaştırıldı… Bu ölümle saray sarsıldı, ve bütün soylular, keza babası, hüzün
verici felaketten afalladılar; bu sebeple de (savaşa) geçici bir ara verildi, devletli
ve sevgili genç adam, kendi milletinin adeti üzere defnedildi. Buna göre, o,
hazırlandı, adeti olduğu gibi silahları kuşatıldı, geniş ve yumuşak bir zemin
üzerine yatırıldı, ölünün etrafına da ölmüş adamların heykelleri bulunan on yatak
serildi …heykeller tıpkı mezardaki cesetler gibiydiler. Yedi günlük arada
topluluklarla ve arkadaşlarla bütün erkekler, dans ederek ve bazı hüzün verici
ağıtlar söyleyerek yediler, içtiler. Kadınlara gelince, acıyla göğüslerini döğerek ve
kendi adetlerine göre gözyaşı dökerek, yüksek sesle, gençliğinin baharında
milletlerinin kaybettiği ümidine ağladılar. …Ceset yakıldıktan ve küller
toplanarak gümüş bir kaba konduktan sonra …”
Bu önemli hadise ile ilgili verilen malumat maalesef burada sona eriyor. Ancak
verilen bilgiden, Hunlarda ölü yakma geleneğinin de mevcudiyeti anlaşılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Hun, Türk, Kionit, ölü yakma, Amida, 359

Kaynakça

• Akbulut D. A. 1984, Arap Fütuhatına Kadar Maveraünnehir ve Horasan’da Türkler (M.Ö.II – M.S.VII. yy.), Erzurum (Basılmamış Doktora Tezi).
• Altheim F. 1959, Geschichte der Hunnen. I. Band. Von den Anfängen bis zum Einbruch in Europa, Walter de Gruyter & CO., Berlin.
• Ambartsumyan A. A. 2002, “Etnonim “xyaona” v Aveste”, Zapiski Vostoçnogo Otdeleniya Rossiyskogo Arheologiçeskogo Obşçestva, Novaya Seriya, T.I (XXVI), Bivar A. D. H., “Hayāţila”, EI2 (CD-ROM versiyonu).
• Bodde D. 1990, The State and Empire of Ch’in”, The Cambridge History of China. Vol.I: The Ch’in and Han Empires, 221 B.C. - A.D.220, Edited by D. Twitchett, M. Loewe, Cambridge Univ. Press.
• Boucharlat R. 1991, “Pratiques funéraires à l’époque sasanide dans le sud de l’Iran”, Histoire et Cultes de l’Asie centrale préislamique. Sources écrites et documents archéologiques. Actes du Colloque international du CNRS (Paris, 22-28 novembre 1988). Sous la direction de Paul Bernard et Frantz Grenet, Projet associé à l’Etude Intégrale des Routes de la Soie (UNESCO), Editions du CNRS, Paris.
• Boyce M. 1979, Zoroastrians. Their Religious Beliefs and Practices, Routledge & Kegan Paul, London and New York.
• Christensen A. 1936, L’Iran sous les Sassanides, Copenhague.
• Cook J. M. 1983, The Persian Empire, Schocken Books, New York.
• Dani A.H. 1992, “Pastoral-agricultural tribes of Pakistan in the post-Indus period”, History of Civilizations of Central Asia, Vol.I: The Dawn of Civilization: Earliest Times to 700 B.C., Editors: A. H. Dani, V.M. Masson, UNESCO Publishing,
• Derevyanko A. P.-Dorj D. 1992, “Neolithic tribes in northern parts of Central Asia”, History of Civilizations of Central Asia, Vol.I: The Dawn of Civilization: Earliest Times to 700 B.C., Editors: A. H. Dani, V.M. Masson, UNESCO Publishing,
• Dodgeon Michael H. – Lieu Samuel N.C. 1991, The Roman Eastern Frontier and the Persian Wars (AD 226-363). A Documentary History, Compiled and edited by…, London and New York, Routledge.
• Fahr-Becker G. (Editör) 1999, The Art of East Asia, Könemann.
• Felix W. 1991, “Chionites”, EnIr, Vol.V / 5, s. 485-487 (Web sayfasındaki pdf versiyonu kullanılmıştır: http://www.bibliothecapersica.com/articlenavigation/ index.html).
• Frye R. N. 1984, The History of Ancient Iran, C.H.Beck’sche Verlagsbuchhandlung, München.
• Ghirshman R. 1948, Les Chionites-Hephtalites, Imprimerie de l’Institut Français, d’Archéologie Orientale, Le Caire.
• Grenet F. 1984, Les Pratiques funeraires dans l’Asie Central sedentaire, de la Conquete greque a l’Islamisation, CNRS, Publications de l’U.R.A., 29, Memoire No.1,Centre des recherches archeologiques, Editon du CNRS, Paris.
• ---------, 2002, “Regional Interaction in Central Asia and Northwest India in the Kidarite and Hephthalite periods”, Indo-Iranian Languages and Peoples, Reprinted from Proceedings of the British Academy-116.
• ---------, “Burial. II. Remnants of Burial Practices in Ancient Iran”, EnIr.
• Gumilev L. N. 1993, Hunnu. Stepnaya Trilogiya, Taym-Aut – Kompass, Sankt- Peterburg.
• Herodotos 1991, Herodot Tarihi, Türkçesi: Müntekim Ökmen, Remzi Kitabevi, İstanbul.
• Ishjamts N. 1994, “Nomads in eastern Central Asia”, History of Civilizations of Central Asia, Vol.II: The development of sedentary and nomadic civilizations: 700 B.C. to A.D. 250, Editor: J. Harmatta, UNESCO Publishing,
• Karamürsel A. 2002, “Türklerde Mezar Geleneği”, Türkler, Editörler: H.C. Güzel, K. Çiçek, S. Koca, Yeni Türkiye Yayınları, C.3, s. 76-79.
• Kocasavaş Y. 2002, “Eski Türklerde Yas ve Ölü Gömme Âdetleri”, Türkler, Editörler: H.C. Güzel, K. Çiçek, S. Koca, Yeni Türkiye Yayınları, C.3.
• Koşelenko G. A. (Otvetstvennıy Redaktor) 1985, Drevneyşie gosudarstva Kavkaza i Sredney Azii, Arheologiya SSSR, İzdatel’stvo “Nauka”, Moskva.
• Litvinsky B. A.-P’yankova L.T. 1992, “Pastoral tribes of the Bronze Age in the Oxus Valley (Bactria)”, History of Civilizations of Central Asia, Vol.I: The Dawn of Civilization: Earliest Times to 700 B.C., Editors: A.H. Dani, V.M. Masson, UNESCO Publishing,
• Lo Muzio C. 2002, “Erken Dönem Türklerinde Defin İşlemleri”, Türkler, Editörler: H.C. Güzel, K. Çiçek, S. Koca, Yeni Türkiye Yayınları, C.3.
• Maenchen-Helfen O. 1973, The World of the Huns. Studies in Their History and Culture, Edited by M. Knight, Univ. of California Press.
• Masson V. M. 1992, “The decline of the Bronze Age civilization and movements of the tribes”, History of Civilizations of Central Asia, Vol.I: The Dawn of Civilization: Earliest Times to 700 B.C., Editors: A.H. Dani, V.M. Masson, UNESCO Publishing.
• Negahban Ezzat Ollah, “Burial. I. Pre-Achamenid Burial sites”, EnIr.
• Ögel B. 1971, “Eski Türk – İran Kültür İlişkileri Hakkında Notlar”, İran Şehinşahlığı’nın 2500. Kuruluş Yıldönümüne ARMAĞAN, Millî Eğitim Bakanlığı Yayını, İstanbul.
• ---------, 1984, İslâmiyetten Önce Türk Kültür Tarihi. Orta Asya Kaynak ve Buluntularına Göre, 2. Baskı, Türk Tarih Kurumu, Ankara.
• Pavchinskaia L. V. 1996, “Sogdian Ossuaries”, Bulletin of the Asia Institute, The Archaeology and Art of Central Asia. Studies from the Former Soviet Union, New Series / Volume 8, 1994, Edited by B.A. Litvinskii and C.A. Bromberg, Translation directed by M.F. Zirin.
• Pugachenkova G. A. 1996, “The Form and Style of Sogdian Ossuaries”, Bulletin of the Asia Institute, The Archaeology and Art of Central Asia. Studies from the Former Soviet Union, New Series / Volume 8, 1994, Edited by B.A. Litvinskii and C.A. Bromberg, Translation directed by M.F. Zirin.
• Rolfe John C. 1963, I, Ammianus Marcellinus with an English Translation by, William Heinemann LTD, Harward University Press, Loeb Classical Library.
• Russell J. R., “Burial.III. In Zoroastrianism”, EnIr.
• Sellwood D., “Amida”, EIr, c.I.
• Tezcan M. 2004, “Hunların Anadolu’daki İlk Görünüşleri: 359 Tarihinde Amida Kuşatmasında Kionitler”, I. Uluslararası Oğuzlardan Osmanlı’ya Diyarbakır Sempozyumu, 20-22 Mayıs 2004 Diyarbakır, Bildiriler, T.C. Diyarbakır Valiliği, Diyarbakır.
• Trever K. V. 1954, Kuşanı, Xionitı i Eftalitı po Armyanskim İstoçnikam IV-VII vv.”, SA, XXI. Web Sayfaları:
• http://classroom.cherryhillseminary.org/content/world/worldnine.doc (21.11.2004).
• http://www.sairamtour.com/uzbekistan/uzbekistan_zoroastrianism.html (10.09.2006).
• http://www.vohuman.org/Article/Zarathushtra%20and%20the%20horse.htm (21.11.2004).
• Wesendonk O. G. von 1933, “Kūšān, Chioniten und Hephthaliten”, Klio. Beiträge zur alten Geschichte, 26.Band, Leipzig.
• Wiesehöfer J. 2003, Antik Pers Tarihi, Almancadan Çeviren: Mehmet Ali İnci, telos yayıncılık.
• Yong Ma – Binghua Wang 1994, “The culture of the Xinjiang region”, History of Civilizations of Central Asia, Vol.II: The development of sedentary and nomadic civilizations: 700 B.C. to A.D. 250, Editor: J. Harmatta, UNESCO Publishing.
• Zeimal E. V. 1996, “The Kidarite kingdom in Central Asia”, History of Civilizations of Central Asia, Vol.III: The crossroads of civilizations: A.D.250 to 750, Editor: B.A. Litvinsky, Co-editors: Zhang Guang-da and R. Shabani Samghabadi, Multiple History Series, UNESCO Publishing.
• Zhimin An 1992, “The Bronz Age in eastern parts of Central Asia”, History of Civilizations of Central Asia, Vol.I: The Dawn of Civilization: Earliest Times to 700 B.C., Editors: A.H. Dani, V.M. Masson, UNESCO Publishing.