TÜRKÇE İLK KUR’AN TERCÜMELERİNDEN MEŞHED NÜSHASININ (293 No.) TÜRK DİLİ TARİHİNDEKİ YERİ VE ÖNEMİ

Yıl 2019, Sayı: 67, 87 - 152, 01.06.2019

Yaşar Şimşek

Öz

Bu makalede, İran’ın Meşhed kentinde Âstan-i Quds-i Razavi

Kütüphanesinde muhafaza edilen 3 tercümeden biri olan 293 numaralı

Kur’an tercümesinin Türk dili tarihindeki yeri ve önemi üzerinde durulacaktır.

Makale, daha önce Prof. Dr. Osman Fikri Sertkaya ile TEKE

Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi’nin 4/4 2015 sayısında

“Horezm Türkçesi ile yapılan Kur’ân tercümelerinden Meşhed

nüshası üzerine ilk bilgiler-I” başlığı ile yayımladığımız yazının devamı

olup Meşhed nüshasının tercüme yöntemi, nüshanın kaynakları,

nüshanın diğer tercümeler ile ilgisi, metnin eskicilliği ve Türk dili tarihindeki

yeri konularını ele almaktadır. Seyyidi’l-Hattât unvanlı Şeyh

Yûsuf el-Ebâriyy oğlu Muhammed tarafından Hicrî 10 Şaban 737 / Miladi

14 Mart 1337 Cuma günü tamamlanan nüsha, Sâd suresinden başlayıp

Kur’an-ı Kerim’in sonuna kadar olan tercümesidir. Bu tercümede,

daha önceki nüshalarda görülmeyen iki husus dikkat çekmektedir.

Bunlardan ilki, nüshanın hem kelime kelime satır arası tercümeyi ihtiva

etmesi hem de sure ve ayetlerle ilgili tefsirli hikâyelere yer vermesidir.

Satır arası tercümelerde Arapça sözcüklerin birden fazla karşılığının

bulunması nüshanın ilgi çekici özelliklerden biridir. Verilen karşılıklar,

yer yer lehçe farklarını da göstermektedir. Karşılıklardan biri Doğu

Türkçesini diğeri Oğuz Türkçesini işaret etmektedir. Ayrıca nüshada çok sayıda hapax örneği de karşımıza çıkmaktadır. Karahanlı Türkçesi

Kur’an tercümelerinden TİEM 73 nüshasından sadece 3 yıl sonra

istinsah edilen bu nüsha, Türk dili tarihi için son derece ehemmiyetlidir.

Anahtar Kelimeler

Karahanlı Türkçesi, Harezm Türkçesi, Kur’an tercümesi, Türkçe Kur’an tercümesi, Meşhed nüshası

THE ROLE AND IMPORTANCE OF MASSHAD COPY (293 NO) WHICH IS ONE OF THE FIRST TURKISH TRANSLATIONS OF QUR’AN IN TURKISH LANGUAGE HISTORY

Öz

In this article; it is going to be dwelled on the role and importance

of the Qur’an translation, numbered 293 and which is one of the three

translations in Turkish language history preserved in Âstan-i Quds-i

Razavi library in Masshad city, Iran. The article is continutaion of the

paper that we already published with Prof. Dr. Osman Fikri Sertkaya

with the title “Horezm Türkçesi ile Yapılan Kur’ân Tercümelerinden

Meşhed Nüshası Üzerine İlk Bilgiler-I” (TEKE Uluslararası Türkçe

Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi 4/4 2015) and it is considered in detail

the subjects; Masshad copy’s translation way, copy’s sources, copy’s

relevance with the other translations, copy’s archaism and it’s role in

Turkish language history. The copy, which is completed on the day

Exilic 10 Şaban 737 / 14 March 1337 by the son; Sheikh Yûsuf al-

Ebarriy titled Seyyidi’l Hattat, Muhammed, is the through translation

of Qur’an-ı Kerim starting from Sad surah. In this translation, there

are two subjects attract a great deal of attention which are not seen in

the former copies. The first of these; copy involves both word by word

interlinear translation and includes tafsir stories about surah and verses.

In the interlinear translations, there are more than one equivalent of

Arabic words and this is one of the interesting features of the copy.

Given equivalents partly show dialect diferences. One of the equivalents

points East Turkish, and the other points Oghuz Turkish. Besides, in the

copy we see a lot of hapax example. This copy that is copied only 3

years after TIEM 73, one of the Karahanid Turkish Qur’an translation

is vital for Turkish language history.

Anahtar Kelimeler

Karakhanid Turkish, Khwarezm Turkish, Qur’an translation, Qur’an translation into Turkish, Masshad copy

Kaynakça

• Ata, A. (2003). İlk Türkçe Kur’ân tercümesi. Dil ve Edebiyat Araştırmaları Sempozyumu– 2003, Mustafa Canpolat Armağanı, 41-55. Aysu Ata – MehmetÖlmez (yay.). Ankara: Sanat.
• Ata, A. (2009). Türk dillerinde +lA çokluk eki. International Journal of CentralAsian Studies, 13, 89-99.
• Ata, A. (2013). Karahanlı Türkçesinde ilk Kur’ân tercümesi (Rylands nüshası,giriş-metin-notlar, dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Ata, A. (2016). Çağatay Türkçesinin ilk devresi Harezm-Altın Ordu Türkçesi. Ankara:Ankara Üniversitesi.
• Boltabayev, S. (2018). Tefsir-i Taberî’nin Harezm Türkçesi ile yapılan tercümesi:Tefsirli Meşhed nüshası. Atebetü’l-Hakâyık ve İlk Dönem Türkçe İslamî Eserler Sempozyumu, (28-30 Haziran 2018). (Yayımlanmamış bildiri). Ankara.
• Borovkov, A. K. (2002). Orta Asya’da bulunmuş Kur’ân tefsirinin söz varlığı(XII.-XIII. yüzyıllar), H. İ. Usta, E. Amanoğlu (Rusçadan çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Cerrahoğlu, İ. (1988). Tefsir tarihi. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı.
• Fekrat, M. A. (1363). A catalogue of the manuscripts of the Holy Quran. In TranslationPreserved in the Library of Âstan-i Quds-i Razavi. Mashhad: Āstan-iQuds Razavi.
• Gülsevin, G. (2010). Oğuzca olmayan Türk lehçelerindeki Oğuzca unsurlar ve bunlara teorik bir yaklaşım. Turkish Studies International Periodical for theLanguages, Literature and History of Turkish or Turkic, 5/1, 57-76.
• Işıltan, F. (1970). Taberî. İslâm Ansiklopedisi, XI içinde (s. 594-598). İstanbul.
• Keskioğlu, O. (1987). Kur’an-ı Kerim bilgileri. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Koç, M. Akif (2003). İsnad verileri çerçevesinde erken dönem tefsir faaliyetleri.Ankara: Kitâbiyât.
• Korkmaz, Z. (1995). Eski Türkçedeki Oğuzca belirtiler. Türk Dili Üzerine Araştırmalar(Birinci Cilt) içinde (s. 205-216). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Korkmaz, Z. (2013). Türkiye Türkçesinin temeli Oğuz Türkçesinin gelişimi. Ankara:Türk Dil Kurumu.
• Kök, A. (2004). Karahanlı Türkçesi satır-arası Kur’ân tercümesi (TİEM 731v-235v/2), giriş-inceleme-metin-dizin. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara:Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Sağol, G. (1993-1995-1996). An inter-linear translation of the Qur’an into Khwarazm Turkish. Introduction, text, glossary and facsimile. Part I: Introduction and text, Harvard, 1993, XL - 369 s.; Part II: Glossary. Harvard, 1995, XXIII -310 s., Part III: Facsimile of the MS Süleymaniye Library Hekimoğlu Ali Paşa No. 2; Section One: 1b-300b.Harvard, 1996, 229 s.; Section Two: 301a-587b.Harvard, 1996, s. 303-594.
• Sağol, G. (1997). Kur’ân’ın Türkçe tercüme ve tefsirleri üzerinde yapılan çalışmalar.Türklük Araştırmaları Dergisi, 8, 379-396.
• Şimşek, Y., Sertkaya, O. F. (2015). Horezm Türkçesi ile yapılan Kur’ân tercümelerindenMeşhed nüshası üzerine ilk bilgiler I. TEKE Uluslararası TürkçeEdebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 4/4, 1382-1412.
• Şimşek, Y. (2017a). Meşhed nüshası Türkçe Kur’ân tercümesinin söz varlığı üzerinenotlar. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 42, 97-111.