Mukâtil B. Süleyman’ın Zeydî Ve Mürciî Oluşu Meselesi

Yıl 2018, Cilt: 14 Sayı: 14, 275 - 299, 30.12.2018

Mehmet Tözluyurt

Öz

Hz.
Peygamber sonrasında eserleri ve görüşleriyle İslam düşüncesinin gelişmesine
katkıda bulunan bilim adamlarından biri de Mukâtil b. Süleyman’dır. Mukâtil,
ilim çevrelerince Kur’an’ı bütünüyle tefsir eden ilk müfessirlerden biri olarak
kabul edilmektedir. O, tefsirinin yanı sıra kaleme aldığı diğer eserlerle kelam,
hadis, fıkıh gibi disiplinlerin gelişimine de katkıda bulunmuştur. İslami
konulardaki bazı yorumları, kendisine atfedilen asılsız görüşler sebebiyle
ismi, kendilerini merkeze alıp diğer insanları, grup ve fırkaları buna göre
tasnif edenler; kendilerine yakınlık ve uzaklığa göre onları konumlandırmaya
çalışanlar tarafından bid‘at mezheplerle beraber anılmıştır. Bu tür olumsuz
ithamlara maruz kalan sadece kendisi de değildir. İslam tarihinde Ebû Hanife ve
İmam Mâtürîdî gibi pek çok bilim adamı hakkında da bu tür mesnetsiz ve olumsuz yakıştırmalar
yapılmıştır.

Mukâtil,
bazı ayetlere getirdiği yorumlarda Hz. Ali’yi ön plana çıkarmıştır. Buradan
hareketle Zeydilik ile itham edilmiştir. İmanla ilgili kimi görüşlerinden
dolayı da Mürcî olarak nitelendirilmiştir. Bize göre onun hakkındaki bu tür olumsuz
ithamlar onun hakkındaki ön yargılı değerlendirmeler ve görüşlerine bütüncül
değil parçacı yaklaşılmasından kaynaklanmaktadır. Objektif bir bakış açısıyla
değerlendirilseydi Mürcî ve Şii-Zeydî olmasından ziyade sünni olduğu sonucuna
ulaşılabilirdi. 

Anahtar Kelimeler

Mukâtil b. Süleyman, mezhep, Mürcie, Zeydiyye, iman

Kaynakça

• Abdusselâm b. Abbâs el-Vecîh. A‘lâmu’l-Müellifine'z-Zeydiyye Müesscsetü'l-İmam Zeyd b. Ali es-Sekafiyye. Amman: yy., 1999.
• Ahmed Emin, Zuhru’l-İslâm. 4 cilt. Beyrut: yy., 1969.
• Altuntaş, Mehmet. “Mukâtil b. Süleyman’ın Tefsirinde İsrâiliyat ve Hurûf-ı Mukattaa Hakkındaki Yorumları”. Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2018, cilt: XIII, sayı: 13, s. 129-158.
• Bağdâdî, Abdülkâhir. el-Fark beyne’l-Firak. Kahire: Mektebetü İbn Sînâ, ty.
• Bâkıllânî, Kâdî Ebî Bekr b. Tayyib. Kitâbü’t-temhîdi’l evâili ve tahlîsu’d-delâil. thk. ‘İmadüddîn Ahmed Haydar. Beyrut: Müessesetü’l-kütübi’s-sekâfî, 1987.
• Bulut, Halil İbrahim. İslam Mezhepleri Tarihi. Ankara: DİB Yayınları, 2016.
• Cürcânî, Ebû Ahmed Abdullah b. Adiy. el-Kâmil fî du‘afâi’r-ricâl. Beyrut: Dâru’l-fikr, 1984.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. et-Tâ‘rîfât. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1985.
• Doğan, İsa. “Zeydiyye Mezhebi’nin Doğuşu ve Kelamî Görüşü”. Doktora tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, l987.
• Ebû Zehrâ, Muhammed. el-İmâm Zeyd Hayâtuhû ve Asruhû –Ârâuhû ve fıkhuhû. Beyrut: Dâru’l-fikri’l-‘Arabi, ty.
• Ebu Zeyd, Nasr Hâmid. Tefsirde Akılcı Eğilim. İstanbul: Mana Yayınları, 2015.
• Eş‘arî, Ebu’l-Hasan. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve İhtilâfü’l-Musallîn. thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd. Kahire: Mektebetü’n-nehdati’l-Mısriyye, 2000.
• Eş‘âri, Ebû’l-Hasan. el-İbâne an usûli’d-diyâne. Beyrut: Dâru ibn Zeydûn, ty.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed. Tehzîbü’l-Lüğa. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahîm. byy, yy., ty.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. Günümüz İslam Mezhepleri. İzmir: yy., 2008.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “Mezheplerin Doğuşuna Tesir Eden Sebepler”. Ankara İslâm İlimleri Enstitüsü Dergisi. sayı. 4 (1980): 115-131.
• Firûzabâdî, Muhammed b. Yakup Mecdüddîn. Kâmûsü’l-muhît. Mısır: Heyetü’l-Mısrî, 1980.
• Gökalp, Yusuf. “Zeydilik”. İslam Mezhepleri Tarihi El Kitabı. Ankara: Grafiker Yayınları, 2016.
• Hayyât, Ebi’l-Hüseyin Abdurrahmân b. Muhammed b. Osmân. Kitâbü’l-intisâr ve’r-reddi alâ İbn Râvendî el-mülhîd. Beyrut: Mektebetü dâri’l-‘Arabî, 1993.
• İbn Asâkir, Ebu’l-Kâsım Alî b. el-Hasen b. Hibetillâh. Târîhu Dimeşk. thk. ‘Amr b. Garâme. byy.: Dâru’l-fikr, 1995.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd. el-Fasl fi’l-milel ve’l-ehvâ ve’n-nihal, thk. Dr. Muhammed İbrâhîm Nasr. Beyrut: Dâru’l-cîl, 1996.
• İbn Manzur. Lisânü’l-Arab. Byy: yy., ty.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd Mâce el-Kazvînî. es-Sünen. İstanbul: yy., 1981.
• İbn Nedim, Muhammed b. İshak. el-Fihrist. thk. Rıza-Teceddüd. Tahran: yy., 1981.
• İbn Teymiyye, Takiyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm. Minhâcü’s-sünneti’n-nebeviyye, ed. Dr. Muhammed Reşad Sâlim. Saudi Arabia: yy., 1986.
• Kâdî Abdulcabbâr, Ebu’l-Hasan b. Ahmed. Şerhu’l-usûli’l-hamse. trc. İlyas Çelebi. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurulu Başkanlığı, 2013.
• Koç, Mehmet Akif. Tefsirde Bir Kaynak İncelemesi. Ankara: Kitâbiyat Yayınları, 2005.
• Kutlu, Sönmez. Türklerin İslamlaşma Sürecinde Mürcie ve Tesirleri. Ankara: TDV Yayınları, 2010.
• Makdisî, Mutahhir b. Tâhir. el-Bed‘ ve’t-târih. Kahire: Mektebetü’s-sekâfeti’d-dîniyye, ty.
• Mâtürîdî, İmâm Ebî Mansûr Muhammed b. Muhammed Mahmûd. Te’vilâtü ehli’s-sünne. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 2005.
• Mâtürîdî, İmâm Ebî Mansûr Muhammed b. Muhammed Mahmûd. Kitâbu’t-Tevhîd. Thk. Bekir Topaloğlu. Ankara: İsam Yayınları, 2003.
• Mizzî, Hafız Cemaluddin Ebu’l-Haccâc Yusuf. Tehzîbu’l-kemâl fî esmâi’r-ricâl. thk. Ahmed Ali- hasan Ahmed (byy.: Dâru’l-fikr, ty.
• Mukâtil b. Süleyman. el-Eşbâh ve’n-Nezâir fi’l-Kur’âni’l-Kerîm. (Kur’an Terimleri Sözlüğü) trc. M. Beşir Eryarsoy. İstanbul: İşaret Yayınları, 2004.
• Mukâtil b. Süleyman. el-Vücûh ve’n-Nezâir fî’l-Kur’âni’l-Kerîm. thk. Ahmed Ferid el-Mezidî. Beyrut: Dârul-kütübi’l-‘ilmiyye, 2008.
• Mukâtil b. Süleyman. Tefsîru Mukâtil b. Süleyman. thk. Ahmed Ferîd. 3 cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 2003.
• Mun’im Sirry. “Mukâtil b. Süleyman ve Antropomorfizm”. çev. Yusuf Yurt - Büşra Yurt, Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 6, sayı. 12 (Aralık 2017): 251-282.
• Nesefî, Ebu’l-Mu‘in. Kitabü’t-temhîd li kavâidi’t-tevhîd. thk. Habibullah Hasan Ahmed. Kahire: Dâru’t-tabâati’l-Muhammedî, 1986.
• Nesefî, Ebu’l-Mu‘în. Tabsırâtu’l-edille. nşr. H. Atay-Ş. Ali Düzgün. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2003.
• Nevbahtî, Hasan b. Musa ve Kummî, Said b. Abdullah. Fıraku’ş-Şia. Kahire: Dâru’r-reşâd, 1992.
• Nüveyhiz, Âdil. Mu‘cemul’l-müfessirîn. 3. Baskı. Beyrut: Müessesetü Nüveyhiz es-sekâfiyye, 1988.
• Onat, Hasan. Emeviler Devri Şiî Hareketleri ve Günümüz Şiîliği. 3. bs. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2017.
• Özler, Mevlüt. Tarihsel Bir Adlandırmanın Tahlili Ehl-i Sünnet-Ehl-i Bid‘at. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2010.
• Pırlanta, İsmail. Ortaçağın İncisi Nişabur. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2013.
• Rassâs, Ahmed b. El-Hasan. Misbâhu’l-ulûm. thk. M.A. Kafaf. Beyrut: Beirut Arab University, 1971.
• Şehristânî, Ebu’l-Feth Muhammed b Abdülkerim b. Ebî Bekr. el-Milel ve’n-Nihal. thk. Emîr Ali Mehnâ. 2 cilt. Beyrut: Dâru’l-ma‘rife, 1993.
• Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerir. Târîhu’l-Ümem ve’l-Mülûk. 5 cilt. Kahire: Dârü’l-me‘arif, 1939.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ. el-Câmi‘u’l-Kebîr. 2. bs. Beyrut: Dâru’l-garbi’l-İslâmî, 1998.
• Tûsî, Ebû Ca‘fer Nasîrüddîn Muhammed b. Muhammed b. el-Hasen. et-Tıbyân fî Tefsîr’il-Kur’an. thk. Ahmed Habib. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-‘Arabî, ty.
• Türker, Ömer. Erken Dönem Tefsirlerinde Tevil Sorunu. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2017.
• Ünal, Mehmet. “Zeydiyyenin Kuran Tasavvuru ve Tefsir Dinamiklerine Dair”. İslami İlimler Dergisi. 5/1 (2010): 175-197.
• Watt, Montgomery William. İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri, çev., Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: yy., 1981.
• Yahya b. Hüseyin. Resailü'l-'adl ve’t-tevhid. byy: Dâru’l-hilal, 1981.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Usûl-i Selâse”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2012, 42: 212-213.
• Zebidî, Ebü’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ b. Muhammed b. Muhammed b. Abdirrezzâk. Tâcü’l-‘arûs min cevâhiri’l-kâmûs, thk Ali Hilalî. Kuveyt: Et-Türâsü’l-‘Arabi, 1987.
• Zehebî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed Osman. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîrî ve’l-a‘lam. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1988.
• Zemahşerî, Muhammed b. Ömer. el-Keşşâf an hakâiki gavâmizi’t-tenzîl ve uyûni’l-ekâvil fî vücûhi’t-te’vîl. 4 cilt. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türasi’l-‘Arabî, 2003.