Atabegân-ı Saltanat: Avrupa’ya Özenen Müceddidler Mi? Heterodoks Zındıklar Mı?

Yıl 2018, Cilt: 16 Sayı: 25, 63 - 86, 29.10.2018

Süheyla Yenidünya

https://doi.org/10.17518/canakkalearastirmalari.475822

Öz

XIX. yüzyılın ilk çeyreği Osmanlı Devleti’nin yönünün Nizâm-ı Kadîm’den (Eski Düzen), Nizâm-ı Cedîd’e (Yeni Düzen) çevrilmeye çalışıldığı bir değişim ve dönüşüm sürecidir. İlk defa Köprülü Fazıl Ahmed Paşa’nın sadareti esnasında gayrimüslim halkın durumunun iyileştirilmesiyle ilgili yapılmak istenilenleri tanımlamak üzere zikredilen Nizâm-ı Cedîd kavramı, III. Selim’in devrinde başlangıçta daha ziyade askerî alanlarda yoğunlaşan ancak muhtemelen zamanla diğer alanlara da teşmil edilmesi öngörülen Avrupa/Fransa odaklı reform programının (1792–1807) ismi olacaktır. Islahat hareketlerine girişen seleflerinden farklı olarak yüzünü Batı’ya çeviren III. Selim’i benzerlerinden ayıran bir diğer husûs ise reform planlarını gerçekleştirmek için mevcut yönetim kadrosuna alternatif yeni bir ekip kurmasıdır. Söz konusu ekip, kaynak eser müelliflerinin zihniyetine göre ya “gâvurlara” ya da Kemal Beydilli’nin çalışmalarında ortaya koyduğu üzere “mukabele-i bilmisl” ilkesine göre hareket eden müceddidlere benzetilmiştir. Bu çalışmada devrin Vakanüvisi Mütercim Asım Efendi ve Topkapı Sarayı Arşivi’nde bulduğumuz belgelerin ışığında Atabegân-ı Saltanat’ın şimdiye kadar dile getirilmemiş olan farklı bir husûsiyeti olarak Heterodoksluk/ zındıklıkla suçlanmalarına sebep olan itikatları üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler

III. Selim, Atabegân-ı Saltanat, Nizâm-ı Cedîd, Heterodoks

Kaynakça

• 1.Arşiv Belgeleri Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi(TSMA): E. 428/28, 434, 434/28, 430/53, 430/53- 6. Başbakanlık Osmanlı Arşivi(BOA): Hatt-ı Hümâyûn (HAT), nr. 8/287, 9/316, 10/330, 11/354, 26/1253, 31/1455, 33/1604, 124/5133, 124/5115, 138/5661. 2.Kaynak ve Başvuru Eserleri ABDÜLHAMİT, İrfan, “Cebriyye”, Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), VII, İstanbul 1993, s. 205–208. AFYONCU, Erhan, Tanzimat Öncesi Osmanlı Tarihi Araştırma Rehberi, İstanbul 2009. AĞCA, Sevgi - YÖRDEM, Züleyha, “III. Selim’in Sır Kâtibi Ahmed Efendi”, Mehmet İpşirli Armağanı (haz. Feridun Emecen, İshak Keskin, Ali Ahmet Beyoğlu), I, İstanbul 2013, s. 45–68. AĞIRAKÇA, Ahmet, “İyâs b. Muâviye”, DİA, XXIII, İstanbul 2001, s. 498. AHMED ASIM, Tarih-i Asım (yay. haz. Ziya Yılmazer), II, İstanbul 2005. AHMED CEVDET PAŞA, Tarih-i Cevdet, VIII, Dersaadet 1309 (İkinci Baskı). AKSAN, Virginia, Savaşta ve Barışta Bir Osmanlı Devlet Adamı Ahmed Resmi Efendi (1700–1783), (yay. haz. Tansel Demirel), İstanbul 1997. AKYILDIZ, Ali, Osmanlı Bürokrasisi ve Modernleşme, İstanbul 2006. ALGAR, Hamid, “İmâm Rabbânî”, DİA, XXII, İstanbul 2000, s. 194–199. ALPTEKİN, Coşkun, “Atabeg”, DİA, IV, İstanbul 1991, s. 38–40. ALTINTAŞ, Hayrani, “Dehriyye”, DİA, IX, İstanbul 1994, s.107–109. ARIKAN, Sema, III. Selim’in Sırkâtibi Ahmed Efendi Tarafından Tutulan Rûznâme, Ankara 1993. ATAY, Hüseyin, “Bilgi Teorisi (İlmin İmkânı)”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XXIX/1, Ankara 1987, s.1–39. AYGÜN, Fatma, “Eşyanın Hakikati Sabittir İlkesini Benimseyen Kelamcılardan Sofestaiyye Eleştirisi”, Kelam Araştırmaları Dergisi, XIII/2, 2015, s. 827–839. BERKES, Niyazi, Türkiye’de Çağdaşlaşma, İstanbul 2002. BEYDİLLİ, Kemal, “İlk Mühendislerimizden Seyyid Mustafa ve Nizâm-ı Cedîd’e Dair Risalesi”, Tarih Enstitüsü Dergisi, XIII, İstanbul 1987, s. 387–479. --------------------------, “Küçük Kaynarca’dan Tanzimât’a Islâhât Düşünceleri”, İlmi Araştırmalar, VIII, İstanbul 1999, s. 25–64. -------------------------, “Islahat”, DİA, XIX, İstanbul 1999, s.174–185. ------------------------, “Şehzâde Elçisi Safiyesultanzâde İshâk Bey”, İslam Araştırmaları Dergisi, S.3, İstanbul 1999, s. 73–81 ------------------------, ŞAHİN, İlhan, Mahmud Râif Efendi Ve Nizâm-ı Cedîd’e Dair Eseri, Ankara 2001. -------------------------, “Nizâm-ı Cedîd”, DİA, XXXIII, İstanbul 2007, s. 175–178. -------------------------, “III. Selim: Aydınlanmış Hükümdar”, Nizâm-ı Kadîm’den Nizâm-ı Cedîd’e III. Selim ve Dönemi, (ed. Seyfi Kenan), İstanbul 2010, s. 27–57. CÂBÎ ÖMER EFENDİ, Câbî Târihi , (haz. Mehmet Ali Beyhan), Ankara 2003. ÇAĞMAN, Ergin, III. Selim’e Sunulan Islahat Layihaları, İstanbul 2010. ÇELİK, Yüksel, “Nizâm-ı Cedîd’in Niteliği ve III. Selim ile II. Mahmud Devri Askerî Reformlarına Dair Tespitler (1789–1839)”, Nizâm-ı Kadîm’den Nizâm-ı Cedîd’e III. Selim ve Dönemi (ed. Seyfi Kenan), İstanbul 2010, s. 565–590. DERİN, Fahri Çetin, “Tüfenkçibaşı Arif Efendi Risalesi”, Belleten, XXXVIII/151, Ankara 1974, s. 379–443. EMECEN, Feridun, “Cezzar Ahmed Paşa”, DİA, VIII, İstanbul 1997, s. 516–518. EMİROĞLU, İbrahim, “Sufestaiyye”, DİA, XXXVII, İstanbul 2009, s. 468–469. ES‘AD EFENDİ, Vak‘a-nüvîs Es‘ad Efendi Tarihi, ( haz. Ziya Yılmazer), İstanbul 2000. Hulâsatü’l-Kelâm Fi Reddi’l-Avâm (Sekbanbaşı Risalesi),TOEM 37/42, 1328 (ayrı basım). GÖYÜNÇ, Nejat, “Kapudan-ı Derya Küçük Hüseyin Paşa”, Tarih Dergisi, II/3–4, İstanbul 1952, 35–50. İŞBİLİR, Ömer, Nizâm-ı Cedîd’e Dair Bir Risale Zebîre-i Kuşmânî Fî Ta’rîf-i Nizâm-ı İlhâmî, Ankara 2006. KARAARSLAN, Nasuhi Ünal, “Ebû Nüvâs”, DİA, X, İstanbul 1994, s. 205–207. KARAL, Enver Ziya, Selim III’ün Hatt-ı Hümayunları-Nizam-ı Cedit-, Ankara 1988. KILIÇ, Mahmûd Erol , “Fusûsü’l-Hikem”, DİA, XIII, İstanbul 1996, s. 230–237. --------------------------, “İbnü’l-Arabî, Muhyiddin”, DİA, XX, İstanbul 1999, s. 493–516. KOLOĞLU, Orhan “Fransız Devrimi ve Osmanlı Diplomasisi”, Çağdaş Türk Diplomasisi: 200 Yıllık Süreç, Ankara 1999. LEWİS, Bernard, “Djumhûriyya”, The Encyclopedia of Islam, II, (ed. B. Lewis, Ch. Pellat ve J. Schacht, E. J. Brill), Leiden 1991, s. 594–595. OCAK, Ahmet Yaşar, “Osmanlı İmparatorluğunda Din 14–17. Yüzyıllar”, Yeniçağlar Anadolu’sunda İslâmın Ayak İzleri Osmanlı Dönemi, İstanbul 2012, s. 84–147. -------------------------------, Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler 15–17. Yüzyıllar, İstanbul 2014. ÖĞRETEN, Ahmet, Nizâm-ı Cedîd’e Dair Islahat Layihaları, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 1989. Öz, Tahsin, “Selim III.’ün Sırkatibi Tarafından Tutlan Ruzname”, Tarih Vesikaları, III/15(1949), s. 183–199. ÖZ, Mehmet, Osmanlı’da Çözülme ve Gelenekçi Yorumları, İstanbul 2005. SAMIC, Jasna, “Kaimi”, DİA, XXIV, İstanbul 2001, s. 215. SARICAOĞLU, Fikret, “Sır Kâtibi”, DİA, XXXVII, İstanbul 2009, s. 117–118. SARIKAYA, Ahmet, Ömer Faik Efendi Nizâmü’l-Atîk, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yeniçağ Tarihi Kürsüsü Mezuniyet Tezi, 1979. Shaw, Stanford, Eski ve Yeni Arasında Sultan III. Selim Yönetiminde Osmanlı İmparatorluğu, (çev. Hür Güldü), İstanbul 2008. ŞÂNÎ-ZÂDE Mehmed Atâullah Efendi, Şânî-zâde Tarihi (haz. Ziya Yılmazaer), I, İstanbul 2008. Atabegân-ı Saltanat: Avrupa’ya Özenen Müceddidler Mi? Heterodoks Zındıklar Mı? ŞEKER, Fatih, Osmanlı İslâm Tasavvuru, İstanbul 2015. UNAT, Faik Reşit, “Ahmed III Devrine Ait Bir Islahat Takriri”, Tarih Vesikaları, I, 1941, s. 107–121. Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, “Nizam-ı Cedid Ricalinden Valide Sultan Kethüdası Meşhur Yusuf Ağa ve Kethüdazade Arif Efendi”, Belleten, XX/79(1956), s. 486–525. ÜZÜM, İlyas, “Kaderiyye”, DİA, XXIV, İstanbul 2004, s. 64–65. YAVUZ, Yusuf Şevki, “Hulûl”, DİA, XVII, İstanbul 1998, s. 341–344. YENİDÜNYA, Süheyla, “Sultana Nasihatler: İbrahim Refet Efendi ve Sultan II. Mahmud’a Öğütleri”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, XXIII, İstanbul 2015, s. 1–48 (ayrı basım). YEŞİL, Fatih, Aydınlanma Çağında Bir Osmanlı Kâtibi Ebu Bekir Ratib Efendi, İstanbul 2010. YILDIZ, Aysel, Vaka-yı Selimiyye Incident: A Study of the May 1807 Rebellion, Unpublished Ph.D. Thesis (Sabancı Üniversity 2008). --------------------, “Osmanlı Tarihinde Ordu Boykotu: Maçin Bozgunu (1791) Akabinde Yaşanan Tartışmalar”, Cihannüma: Tarih ve Coğrafya Araştırmaları Dergisi, II, 2016, s. 123–162. YURDAGÜR, Metin, “Cefr”, DİA, VII, İstanbul 1993, s. 215–218.