Sultan Abdülmecid Döneminde (1839-1861) Tuna-Karadeniz Arasında Kanal Açma Teşebbüsü

Yıl 2018, Cilt: 16 Sayı: 25, 167 - 207, 29.10.2018

Erdoğan Keleş

https://doi.org/10.17518/canakkalearastirmalari.475845

Öz

Osmanlı Devleti, çok geniş bir coğrafyada Karadeniz, Akdeniz, Hazar Denizi, Kızıl Deniz ve Hint Okyanusu’nun yanı sıra bu denizlerle bağlantısı olan pek çok nehir ve ırmağın da hakimi olmuştur. Bu sayede denizler ve nehirler üzerinden yapılan ticareti kontrol altına almıştır. Devletin güçlü olduğu dönemlerde ticaret yollarının kullanımı ile ilgili bir sıkıntı yaşanmazken, 18. yüzyıldan itibaren Rusya’nın Karadeniz’e inmesiyle birlikte bu durum değişmeye başlamıştır. Özellikle Rusya’nın Tuna nehri üzerindeki ticari faaliyetleri engellemeye yönelik girişimleri bu ticaretin batıdaki ortakları olan Avrupa devletlerini yeni suyolları arayışına sevk etmiştir. 19. yüzyılın ortalarından itibaren Tuna nehri kıyısındaki Boğazköy’den Karadeniz kıyısındaki Köstence’ye kadar uzanan bir kanalın açılması bu bağlamda gündeme gelmiştir. Kanal açma teşebbüsleri özellikle Sultan Abdülmecid döneminde (1839-1861) yoğunluk kazanmış ve 1856 senesinde bu imtiyaz bir İngiliz müteşebbisi olan Thomas Wilson ile ortaklarına verilmiştir. Ancak Avrupa devletleri arasındaki politik ve ticari çıkar çatışmaları bu projenin gerçekleşmesine engel olmuş, verilen imtiyaz kullanılamamıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Sultan Abdülmecid, Tuna, Karadeniz, su kanalı

Kaynakça

• Kaynakça A-Arşivler: 1-Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA.) Bab-ı Asafi, Divan-ı Hümayun Sicilleri, Nizamat Defterleri (A. DVNS.NZAM.d.), No: 41. Hariciye Nezareti, Londra Sefareti Belgeleri (HR. SFR. (3), 21 / 39. Hariciye Nezareti, Mektubi Kalemi (HR. MKT.), 155 / 15. Hariciye Nezareti, Siyasi Kısmı Belgeleri (HR. SYS.), 587 / 15; 1607 / 7; 1607 / 9; 1607 / 10. Hariciye Nezareti, Tercüme Odası Belgeleri (HR. TO.), 418 / 158. Haritalar (HRT), 43. İrade, Dahiliye (İ. DH.), 227 / 13577; 462 / 30750; 462 / 60763. İrade, Hariciye (İ. HR.), 121 / 6028; 5554 / 14; 6169; 6532; 128 / 6508; 131 / 6671. İrade, Meclis-i Mahsusa (İ. MMS.), 4 / 129; 6 / 228; 10 / 409; 10 / 410; 20 / 863. İrade, Meclis-i Vala (İ. MVL.), 357 / 15666; 380 / 16655; 385 / 16828; 425 / 18626; 435 / 19207; 447 / 19905. Meclis-i Vala Belgeleri (MVL.), 269 / 27. Nâme-i Hümâyûn Defterleri, (A. DVN. NMH. d.), No:12. Sadaret, Nâme-i Hümâyûn Kısmı Belgeleri (A. DVN. NHM), 8 / 16; 8 / 29. Sadaret, Amedi Kalemi Belgeleri (A. AMD.), 54 / 8; 54 / 70; 66 / 34; 66 / 81; 70 / 56. Sadaret, Divan-ı Hümayun Kalemi (A. DVN.), 125 / 64; 125 / 65. Sadaret, Mektubi Kalemi, Mühimme Kalemi Belgeleri (A. MKT. MHM.), 171 / 97. Sadaret, Mektubi Kalemi, Nezaret ve Devâir Kalemi (A. MKT. NZD.), 91 / 32; 297 / 4; 297 / 16. Sadaret, Mukâvelenâme ve Mukâvelât Defterleri (A.DVN.MKL), 1 / 7; 83 / 9. 2-Fransız Dışişleri Bakanlığı Arşivi Archives du ministére des Affaires étrangéres (AMAE), Centre des Archives diplomatigues de Nantes (CADN), Ambassade, Constantinople, Série D, Kustendje, Tome: 1, (1862- 1879). B-Gazeteler Ceride-i Havadis (CH.), No: 632, 636 Takvim-i Vekayi, def’a: 540. C-Kitap, Makale ve Kaynak Eserler “Provisions Concerning the Neutralization of the Black Sea and Danube River Contained in the General Treaty between Great Britain, Austria, France, Prussia, Russia, Sardinia, and Turkey”, The American Journal of International Law, Vol. 3, No. 2, (Apr. 1909), pp. 114-116. Ahmed Lütfî Efendi, Vak’a-nüvis Ahmed Lütfî Efendi Tarihi, C. IX, (Yayınlayan: M. Münir Aktepe), İstanbul 1984. Ahmet Refik, “Bahr-i Hazar-Karadeniz Kanalı ve Ejderhan Seferi”, TOEM, Sene:8, Numara: 43, (1332), s.1-14. Ahmet Refik, “Sokullu Mehmed Paşa’nın Bahr-i Hazar-Karadeniz Kanalı Teşebbüsü-1”, Edebiyat-ı Umumiyye Mecmuası, Sene: 1, Numara: 6, (H.1335/ R.1332), s.124-126. Ahmet Refik, “Sokullu Mehmed Paşa’nın Bahr-i Hazar-Karadeniz Kanalı Teşebbüsü-2”, Edebiyat-ı Umumiyye Mecmuası, Sene: 1, Numara: 7, (H.1335/ R.1332), s.139-141. Akalın, Durmuş, Süveyş Kanalı, Açılışı ve Osmanlı Devleti’ne Etkisi, Yeditepe, İstanbul 2015. Akyıldız, Ali, “Bir Teknolojik Transferin Değişim Boyutu: Köstence Demiryolu Örneği”, Osmanlı Araştırmaları / The Journal of Ottoman Studies, XX (2000), s.313-327. Ataöv, Türkkaya, “1815-1865 Arasında Devletler Tarafından Kurulan Milletlerarası Teşekküller”, SBF Dergisi, 15 / 3, (Ankara 1960), s.29-48. Atilla, A. Nedim, İzmir Demiryolları, İzmir 2002. Can, Bilmez Bülent, Demiryolundan Petrole Chester Projesi (1908-1923), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2000. Collas, Bernard Camille, 1864’te Türkiye, Tanzimat sonrası düzenlemeler ve kapitülasyonların tam metni, (Çev. Teoman Tunçdoğan), İstanbul 2005. Eldem, Vedat, Osmanlı İmparatorluğunun İktisadi Şartları Hakkında Bir Tetkik, Ankara 1970. Evliyâ Çelebi, Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahâtnamesi, 1-6. Kitaplar, (Haz. Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı), YKY, İstanbul 2016. Guboğlu, Mihail P., “Osmanlı İmparatorluğu’nda Karadeniz-Tuna Kanalı Projeleri (1836-1876) ve Boğazköy-Köstence Arasında İlk Demiryolu İnşası (1855-1860)”, Çağını Yakalayan Osmanlı, Osmanlı Devleti’nde Modern Haberleşme ve Ulaştırma Teknikleri, (Yay. Haz: Ekmeleddin İhsanoğlu-Mustafa Kaçar), İstanbul 1995, s.217-247. Hammer, Büyük Osmanlı Tarihi, Cilt: 3, (Yay. Haz: Mümin Çevik), İstanbul 2010. İnalcık, Halil, “Osmanlı-Rus Rekabetinin Menşei ve Don-Volga Kanalı Teşebbüsü (1569)” Belleten, Cilt: XII, Sayı: 46, (46 sayılı Belleten’den ayrı basım), TTK, Ankara 1948, s.349-402. Jensen, J. H.,-Gerhard Rosegger, “British Railway Builders along the Lower Danube, 1856-1869”, The Slavonic and East European Review, Vol. 46, No.106, (Jan., 1968), pp.105-128. Karakoç Sarkis, No: 2714; 2715; 6399; Keleş, Erdoğan, “Kırım Savaşı’nda (1853-1856) Karadeniz ve Boğazlar Meselesi”, OTAM, Sayı: 23 (Bahar 2008), Ankara 2010, s.149-194. Kuneralp, Sinan, Son Dönem Osmanlı Erkân ve Ricâli (1839-1922), Prosopografik Rehber, İstanbul 1999. Kurat, Akdes Nimet, Rusya Tarihi, Başlangıçtan 1917’ye Kadar, Ankara 1993. Maxim, Mihai, “Tuna”, DİA, Cilt: 41, s.372-374. Muâhedât Mecmûası, 4. Cilt. TTK, Ankara 2008. Öğün, Tuncay-Halit Başı, “Dicle-Fırat’ta Geleneksel Nehir Taşımacılığı ve I. Dünya Savaşı’nda Irak Cephesinde Kullanımı”, History Studies, Vol. 8, Issue. 3 (September 2016), s.83-109. Önal, Ebul Faruk,-Osman Doğan, Bir Osmanlı Maden Müdürünün Kızılırmak Projesi 1848, İstanbul 2011. Safvet, “Karadeniz-İzmit Körfezi Kanalı”, TOEM, Cüz: 15, (1328), s.938-956. Spulber, Nicolas, “The Danube-Black Sea Canal and the Russian Control over the Danube”, Economic Geography, Vol. 30, No. 3 (Jul., 1954), pp. 236-245. Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, “Sakarya Nehrinin İzmit Körfezine Akıtılmasıyla Marmara ve Karadenizin Birleştirilmesi Hakkında Vesika ve Tetkik Raporları”, Belleten, Cilt: VI, Sayı: 14-15, (Ankara, Nisan-Temmuz 1940), s.149-157. Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, Cilt: III, Ankara 1995. Yiğit, Ahmet, “Osmanlı Devleti’nin Payas ve Birecik Limanları Üzerinden Bağdat’a Askerî Malzeme Nakline Dair Ayıntab Şer’iyye Sicillerinden Bazı Belgeler”, 38. Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi (10-15 Eylül 2007-Ankara) (38. ICANAS), Bildiri Kitabı, VII. Cilt, Ankara 2012, s.3397-3418.