Synoptic Problem and Redaction Criticism: An Introductory Survey

Yıl 2019, Cilt: 23 Sayı: 1, 521 - 544, 15.06.2019

Zafer Duygu

https://doi.org/10.18505/cuid.540514

Cited By: 1

Öz

The Synoptic Problem is a puzzle that scholars have desired to solve
since the 18th century. The discussion has a religious background, because it
is about the first three canonical Gospels of the Church, namely Matthew, Mark
and Luke, which came to be called the Synoptic Gospels. The discussion, in the
most basic context, concentrates on the point that there is a possible
relationship or connection between the Synoptic Gospels and that each one is
substantially similar to another but at the same time includes different
aspects. This theoretical discussion separates the Gospel of John from the
Synoptic Gospels and does not see it as a main source for the history of Jesus.
The method of discussion is based on the reading of the Synoptic Gospels from a
birds-eye-view, as seen together, and as comparatively in relation to each
other. The aim of the discussion is to reach accurate historical information
about Jesus and the birth of Christianity by analyzing the possible
relationship between the Synoptic Gospels through their sources. Several
hypotheses have been proposed for the solution of the Synoptic Problem.
However, all the modern studies in the context of the problem are carried out
by Western scholars. In other words, Synoptic Problem is a relatively unknown
subject in the Turkish academic circles. So in this paper the aim is to draw
the attention of the Turkish academy to the substance and framework of the
Synoptic Problem through an introductory survey. In addition, some results that
can be reached in this context will be exemplified by getting help from the
redaction criticism.

Summary: The Synoptic
Problem is a puzzle that scholars have been trying to solve since the 18th
century. The discussion has a religious background, for it is about the first
three canonical Gospels of the Church (namely Matthew, Mark, and Luke, which
are called the Synoptic Gospels). The discussion, in the most basic context,
concentrates on a possible relationship or connection between the Synoptic
Gospels and that each one is substantially similar to another one, but at the
same time including different aspects. This theoretical discussion separates
the Gospel of John from the Synoptic Gospels, and does not see it as a main
source for the history of Jesus. The method of this discussion is based on the
broad reading of the Synoptic Gospels as well as a comparison in relation to
each other. The aim of the discussion is to reach accurate historical
information about Jesus and the birth of Christianity by analyzing the possible
relationship between the Synoptic Gospels through their sources.

The traditional four Gospels have been debated since ancient times. There
have been many dimensions of these discussions. However, whether the Gospels
contain contradictory information or not has always been at the forefront.
Pagan writers, such as Celsus or Porphyry, criticized the Gospels in this
respect. Christian writers, such as Marcion or Tatian who lived in the second
century when the Gospels were not seen as canon yet, raised some suggestions
based on the doubts that the Gospels were incompatible with the Jewish
scriptures and contained contradictions among themselves. Marcion included a
single Gospel that was close to the Gospel of Luke in his New Testament canon.
Tatian made a mixed version of the four Gospels. In the next stage, the
contradictions in the Gospels were explained by the Christian writers, such as
Origenes or Augustine. However, the four Gospels were more prominent in this
new era and they were regarded as canons by the Church. Therefore, the
Christian writers’  approach to the
Gospels also began to change. Origen emphasized allegorical interpretation
which had been known since the Jewish philosopher Philo (d. 50) in Alexandria.
Thus, he wanted to protect the contradictory texts from being seen as the
source of the problem. He argued that the problem was the human mind that could
not grasp the allegorical mystery of the text or the narrative in the text.
Augustine had a similar approach with the suggestion that the Gospels should be
read by a faithful heart. According to Augustine, it is natural that the
Gospels reflect different characters because the Gospel writers describe Christ
differently. In order to be able to comprehend the divine meaning in these
texts, the Gospels must be read in a spiritual mood. After all, all these
Christian writers aimed to respond to the criticism by the pagan writers
regarding the Gospels, as well as the current suspicions in the minds of
Christians.

Origen was the first Christian thinker to devote an effort to solve the
debates on the Gospels in a logical and systematic way. As for Augustine, he
was the starting point of the Synoptic Problem since Augustine was the first to
mention the links between the Gospels texts, namely the idea that the authors
of the Gospels may have used each other as sources. However, in the modern
sense, the Synoptic Problem has been transformed into an academic discipline by
the intellectuals who followed the path of Enlightenment thinkers, such as
Reimarus (1684-1768), Lessing (1729-1781), Griesbach (1745-1812), and Eichhorn
(1752-1827). Because modern researchers differ from old writers based on Church
ideologies, they began to demolish traditional beliefs about the Gospels. Thus,
the effort to harmonize incompatible narratives in the Gospels is left aside.
Indeed, the ancient writers put a lot of effort into it. Now, in the places
where indirect relations can be established between the Gospels, the idea of
finding the common hypothetical sources of these Gospels is prominent. The
claim that the Gospels were directly connected to Jesus as a historical figure
has been gradually faded away.

The basis of the Synoptic Problem is the comparative reading of the
Synoptic Gospels. In the modern sense, this comparison and its interpretation
was made by J. J. Griesbach (1745-1812) for the first time. Griesbach was the
first scholar to compare Matthew, Mark, and Luke in a way to create a synopsis.
His comparison is based on a reading done by placing several passages or
narratives from the Gospels side by side.

Many hypotheses have been put forward for the solution of the Synoptic
Problem. Two-Source Hypotheses, Four-Source Hypotheses, and Farrer Theory are
the most popular ones among researchers. These views are based on Marcan
Priority. In this context, independently from each other, Matthew and Luke used
Mark’s text as their sources. Also, according to the Two-Sources and
Four-Source Hypotheses, the authors of Matthew and Luke used another written
document as their sources. This document is named the “Q” which derives from
the German word “Quellen.” In this way, it is assumed that the Q-document and
the Gospel of Mark are the sources of the Gospels of Matthew and Luke.

The writers of the Gospels wrote their own texts by using written and
oral sources. One of the scholarly methods is the redaction criticism that
explores how the Gospel writers shaped the old literary documents by arranging,
re-shaping, and revising them. This theory looks at whether the source used by
an author is known and available today in order to understand whether how the
author used his sources would provide important clues about his tendencies or
ideologies. In this regard, the theory of the Marcan priority can be rendered
functional along with the redaction criticism. In doing so, it is possible to
reach important conclusions about Jesus and the birth of Christianity, as well
as the theological and ideological ideas of the unknown authors of the Gospels
of Matthew and Luke. First of all, the authors of Matthew and Luke used Mark’s
text as their sources. Secondly, we have these three Gospels today. And
finally, the ways in which the writers of Matthew and Luke shaped the text,
phrases, or expressions of Mark reveal important results about their thoughts.

The analysis shows that the authors of Matthew and Luke sometimes made
additons that could be called interpolation to Mark’s text; sometimes they
wanted to censor some statements in Mark; sometimes they tried to explain or
clarify some statements in the Mark, or sometimes they tried to blur clear
expressions and expositions in Mark's text. These authors did not do such
things without a reason. They wanted to reshape Mark’s text in accordance with their
theological understanding of Jesus as Christ. In this context, according to
some expressions in Mark, Jesus' power had a limit. The authors of Matthew and
Luke did not find these statements appropriate, because they changed Mark’s
some statements to create an impression that Jesus’ power was not limited. This
proves that the authors of Matthew and Luke re-arranged their resources to
present Jesus as a superhuman being. Similarly, in Mark, there are lines in
which Jesus declares his loyalty and servitude to the God of Israel. In such
passages, he presented his personality in a low Christology context against
God. However, the authors of Matthew and Luke were disturbed by such
statements, because they intervened in these statements in Mark. They wanted to
change some of the meanings and contexts in Mark’s text through such
interventions and presented Jesus as Christ in a high Christological context to
their readers. In the end, all these researches also responded to the question
of to what extent the Gospels provide reliable information on a historical
basis.

Anahtar Kelimeler

History of Religions, History of Christianity, Synoptic Gospels, Synoptic Problem, Redaction Criticism, Jesus

Sinoptik Problem ve Redaksiyon Kritiği: Giriş Mahiyetinde Bir Değerlendirme

Öz

Sinoptik Problem, XVIII. yüzyıldan bu yana bilim insanlarının çözmeye
çalıştıkları bir sorun ve entelektüel bir tartışmadır. Bu tartışma, Kilise’nin
geleneksel İncillerinden ilk üçünü, yani Sinoptik İnciller tabir edilen Matta,
Markos ve Luka’yı bahis konusu etmesi dolayısıyla dinsel bir arka plan
barındırmaktadır. Tartışma, en temel bağlamda, içerik, dil ve düzen
bakımlarından büyük oranda benzeşen, ama bazen de farklı noktalar barındıran
söz konusu bu İnciller arasında ne gibi ilişkiler bulunduğu ya da kurulabileceği
noktasında yoğunlaşmaktadır. Tartışmanın teorisi, Yuhanna İncili’ni Sinoptik
İncillerden ayırmakta ve onu İsa’nın tarihi için temel bir kaynak olarak
görmemektedir. Tartışmanın yöntemi, Sinoptik İncil metinlerinin kuşbakışı
olarak birlikte görülmek suretiyle ve karşılaştırmalı şekilde okunması esasına
dayanmaktadır. Tartışmanın amacı, Sinoptik İnciller arasındaki muhtemel
ilişkiler ağını bunların kaynakları üzerinden çözümlemek suretiyle İsa ve
Hıristiyanlığın doğuşu konularında özgün tarihsel bilgilere ulaşmaktır.
Sinoptik Problem’in çözümüne yönelik birçok hipotez ileri sürülmektedir. Ancak
Problem kapsamındaki bütün modern çalışmalar Batılı araştırmacılar tarafından
yapılmaktadır. Bir başka deyişle, Sinoptik Problem Türk akademisine yabancı bir
konudur. Bu yüzden de burada, giriş mahiyetinde bir değerlendirme üzerinden,
Sinoptik Problem’in varlığına ve çerçevesine Türk akademisinin dikkatini çekmek
amaçlanmaktadır. Ayrıca bu bağlamda ulaşılabilecek bazı sonuçlar redaksiyon
kritiği yönteminden yardım alınmak suretiyle örneklendirilecektir. 

Özet: Geleneksel dört İncil Antikçağ’dan bu yana
tartışılan metinlerdir. Bu tartışmaların birçok boyutu olmuştur, ama İncillerin
çelişkili bilgiler içerip içermedikleri konusu da ön planda yer almıştır. Celsus
ya da Porphyrios gibi pagan yazarlar, İncillere bu bakımdan birçok eleştiri
yöneltmişlerdir. İncillerin henüz kanon niteliği taşımadığı II. yüzyılda,
Markion veya Tatianus gibi Hıristiyan yazarlar ise İncillerin Yahudi kutsal
yazılarıyla uyumsuz oldukları veya kendi aralarında çelişkiler barındırdıkları
gibi düşüncelerden hareketle birtakım tasarruflarda bulunmuşlardır. Markion,
kendi Yeni Ahit kanonuna Luka İncili ile yakın ilişkisi bulunan tek bir İncil
dâhil etmiştir. Tatianus, dört İncilin karma bir varyantını hazırlayarak
kullanıma sunmuştur. İncillerin çelişkileri meselesi, bir sonraki aşamada
Origenes veya Augustinus gibi Hıristiyan yazarlarca da açıklanmaya
çalışılmıştır. Ancak dört İncilin artık daha fazla sivrildiği veya kanon olarak
kabul edildiği bu yeni dönemde, Hıristiyan yazarların yaklaşımları daha farkı
bağlamlar barındırmaya başlamıştır. Origenes, İskenderiye’de Philo’dan beri
bilinen alegorik yorumlama önerisiyle, çelişki yansıtan metinleri problemin
kaynağı olmaktan kurtarmak ve problemi, çelişkili metnin ya da metinde geçen
rivayetin alegorik gizemini kavrayamayan insan zihnine atfetmek istemiştir.
Augustinus, İncillerin inançlı bir kalp gözüyle okunması önerisiyle benzer bir
yaklaşımı göstermiştir. Ona göre, İncil yazarlarının Mesih’i başka yönlerden
tasvir etmeleri nedeniyle İncillerin farklı karakterler yansıtmaları doğaldır.
Bu metinlerdeki aşkın anlamın kavranabilmesi için ruhsal bir anlayış
çerçevesinde okunmaları gerekmektedir. Sonuçta bütün bu Hıristiyan yazarlar hem
pagan yazarların İnciller hakkındaki eleştirilerini yanıtlama, hem de
Hıristiyan zihinlerde mevcut şüpheleri giderme amacı taşımışlardır.

Origenes, İnciller hakkında süregiden tartışmaları mantıksal ve
sistematik bir usulle çözümleme çabası harcayan ilk Hıristiyan düşünürdür.
Augustinus ise Sinoptik Problem’in başlangıç noktasıdır. Zira İncil metinleri
arasındaki bağlantılar veya bunların birbirlerini kaynak olarak kullanmış
olabilecekleri fikri, ilk defa Augustinus tarafından dile getirilmiştir. Ancak
modern anlamıyla Sinoptik Problem, bugünkü şekliyle Reimarus (1684-1768),
Lessing (1729-1781), Griesbach (1745-1812) ve Eichhorn (1752-1827) gibi
Aydınlanma düşünürlerinin açtıkları yolu izleyen entelektüeller tarafından;
XVIII. yüzyılın ikinci yarısından itibaren bilimsel bir disipline
dönüştürülmüştür.  Çünkü artık modern
araştırmacılar, Kilise ideolojilerine bağlı eski yazarlardan farklı olarak,
İnciller hakkında ileri sürülen geleneksel inançları yıkmaya başlamışlardır.
Böylece antik Hıristiyan düşünürlerin çok mesai harcadıkları bir mesele;
İncillerin birbirleriyle uyumsuz kronolojilerini uyuşturma çabası artık bir
kenara bırakılmıştır. İnciller arasında doğrudan değil de dolaylı şekilde
ilişki kurulabilecek yerlerde, bu İncillerin müşterek hipotetik kaynaklarını
ara(ştır)ma düşüncesi öne çıkmıştır. İncillerin tarihsel bir şahsiyet olarak
İsa’yla doğrudan bağlantılı kitaplar oldukları iddiası yavaş yavaş tarihe
karışmıştır.

Sinoptik Problem’in esası Sinoptik İncillerin karşılaştırmalı
okunmasıdır. Modern anlamıyla bu karşılaştırma ve bunun yorumlanması ilk defa
olarak Griesbach (1745-1812) tarafından yapılmıştır. Griesbach, Matta, Markos
ve Luka İncillerini kelimenin modern anlamını yansıtacak şekilde
karşılaştırmalı olarak; yani synopsis oluşturacak tarzda ilk defa olarak analiz
eden araştırmacıdır. Onun bu karşılaştırması, söz konusu İncillerin birçok
pasajını veya anlatısını yan yana yerleştirerek okuma esasına dayanmaktadır.

Sinoptik Problem’in çözümü konusunda birçok hipotez ileri sürülmüştür.
Markos İncili’nin Önceliği teorisine dayanan İki Kaynak Hipotezi, Dört Kaynak
Hipotezi veya Farrer Teorisi gibi görüşler araştırmacılar arasında açık ara
popüler olanlardır. Buna göre, Matta ve Luka’yı kaleme alan yazarlar, ilk İncil
olan Markos’un metnini birbirlerinden bağımsız şekilde kaynak olarak
kullanmışlardır. Ayrıca İki Kaynak ve Dört Kaynak Hipotezlerine göre, Matta ile
Luka’nın yazarları Markos’a ilaveten bugün Almanca Quellen (kaynak) kelimesinden hareketle Q şeklinde tanımlanan kayıp
bir başka belgeyi de müşterek şekilde kaynak olarak kullanmışlardır. Böylece
Matta ile Luka İncillerinin arkasında Markos İncili ile Q belgesi bulunduğu
düşünülmektedir.

İncil yazarlarının sözlü ve yazılı kaynaklar kullanarak ve bu kaynakları
yeniden şekillendirerek kendi metinlerini oluşturdukları bilinmektedir. Bu
süreci inceleyen bilimsel yöntemlerden birisi olarak redaksiyon kritiği, İncil
yazarlarının bugün elde bulunan yazılı bilgi kaynaklarını düzenlemek, yeniden
biçime sokmak ve elden geçirmek suretiyle, eski edebi çalışmaları nasıl
şekillendirdikleri konusunu araştırmaktadır. Metodun arkasında yatan teori
şudur: Bir yazarın kullandığı kaynak bilinmekteyse ve o kaynak bugün elde ise,
söz konusu yazarın bu kaynağı ne şekilde kullandığı sorusunun yanıtı, onun
birçok eğilimi ya da ideolojisi hakkında önemli ipuçları sunacaktır. Bu
doğrultuda Markos İncili’nin önceliği teorisinin redaksiyon kritiği metoduyla bir
arada işlevsel kılınması, hem İsa ve Hıristiyanlığın doğuşu konularında önemli
neticelere ulaşmaya, hem de Matta ve Luka İncillerini kaleme alan meçhul
yazarların teolojik ve ideolojik tabanlı düşünce yapıları hakkında fikir
edinmeye olanak tanımaktadır. Zira öncelikle, Matta’nın ve Luka’nın yazarları
Markos’u kaynak olarak kullanmışlardır. İkinci olarak, söz konusu üç metin de
bugün eldedir. Ve nihayet, Markos’un metnini, cümlelerini veya ifadelerini
nasıl ve ne yönde şekillendirdikleri, Matta ile Luka’yı kaleme alan yazarların
düşünce yapıları hakkında çok şey söylemektedir.

Bu yöndeki analizler, bu yazarların Markos metnine bazen interpolasyon
hüviyeti taşıyan eklemeler yaptıklarını, bazen bu metindeki bazı ifadeleri
sansürlemek istediklerini, bazen Markos’taki bazı ifadeleri açmaya veya
açıklamaya yahut örneklendirmeye çalıştıklarını, diğer bazı zamanlarda ise
Markos metnindeki açık anlamı bulanıklaştırmaya çabaladıklarını gün yüzüne
çıkarmaktadır. Matta ve Luka’yı kaleme alan yazarların bu faaliyetleri sebepsiz
değildir. Onlar, Markos metnini kendi teolojik düşünceleriyle uyumlu olacak
şekilde redakte etmeyi dilemişlerdir. Onlar, örneğin Markos metninde İsa’nın
gücünün bir sınırı olduğunu yansıtan pasajlara karşıt bir düşüncenin
taraftarlarıdır. Zira Markos’un bu yöndeki bazı pasajlarını İsa’nın gücünün
sınırı olmadığı intibaını yansıtacak biçimde değiştirmişlerdir. Bu ise Matta ve
Luka’yı yazanların İsa’yı beşer üstü bir varlık gibi gösterebilmek için
kaynaklarını yeniden düzenlediklerini kanıtlamaktadır. Bu yazarlar, örneğin,
Markos metninde İsa’nın İsrail Tanrı’sına “kulluk” ve “tabiiyet” beyan ettiği
satırlara, kendi şahsiyetini Tanrı karşısında düşük bir kristolojik bağlamda
sunduğu pasajlara, karşıt düşünceler benimsemişlerdir. Çünkü Markos metninde
yer alan ve durumun böyle olduğunu gösteren ifadelere ve pasajlara müdahale
etmişlerdir. Bu sayede anlamları ve bağlamları değiştirmeye çalışmışlardır.
Böylece, okuyucularına, Tanrı karşısında “kul” olan bir İsa değil, fakat daha
yüksek kristolojik bağlam taşıyan bir İsa sunmak istemişlerdir. Nihayet bütün
bu araştırmalar, İncil metinlerinin tarihsel açıdan hangi ölçüde güvenilir
bilgiler verdikleri konusunda önemli sonuçlara ulaşmaya da olanak
yaratmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Dinler Tarihi, Hıristiyanlık Tarihi, Sinoptik İnciller, Sinoptik Problem, Redaksiyon Kritiği, İsa

Kaynakça

• Adams, Nicholas. “A Disharmony of the Gospel”. The Vocation of Theology Today: A Festschrift For David Ford. Ed. T. Greggs-R. Muers-S. Zahl. 92-107. Eugene, Oregon: Cascade, 2013.
• Aydın, Mahmut. “Tarihsel İsa Araştırmaları ve Onların Bulguları Üzerine Bazı Mülahazalar”. İslam Araştırmaları Dergisi 5 (2001): 1-41.
• Aydın, Mahmut. “Yahudi Bir Peygamberden Gentile Tanrı’ya: İsa’nın Tanrısallaştırılma Süreci”. İslamiyat 3/4 (2000): 47-74.
• Aydın, Mahmut. Tarihsel İsa: İmanın Mesih’inden Tarihin İsa’sına. 2.Baskı. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015.
• Bloomberg, Craig L. The Historical Reliability of the Gospels. Illinois: Inter-Varsity Press, 1987.
• Bultmann, Rudolf K. The History of the Synoptic Tradition. İngilizce trc. J. Marsh. Oxford: Basil Blackwell, 1972.
• Callan, Charles C. “The Synoptic Problem”. The Catholic Biblical Quarterly 1:1 (1939): 55-63.
• Chadwick, Henry. (trc. sunum, notlar). Origen: Contra Celsum. Cambridge: Cambridge University Press, 1980.
• Cornett, Daryl. “Harmonization in the Patristic Period”. Harmony of the Gospels. Ed. S.L. Cox-K.H. Easley. 267-270. Nashville, Tennessee: Holman Bible, 2007.
• Çelik, Mehmet. “Sinoptik İncillerin Kaynakları ve Tahlili Mukayeseleri”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Tetkikleri Dergisi 8 (1988): 267-274.
• Dungan, David Laird. A History of the Synoptic Problem: The Canon, the Text, the Composition, and the Interpretation of the Gospels. New York: Doubleday, 1999.
• Ehrman, Bart D. Jesus Before the Gospels: How the Earliest Christians Remembered, Changed, and Invented Their Stories of the Savior. New York: HarperOne, 2017.
• Ehrman, Bart D. The New Testament: A Historical Introduction to the Early Christian Writings. 2. Baskı. New York: Oxford University Press, 2000.
• Engelbrecht, Johan. “Challenging the Two-Source Hypothesis: How Successful are the Commentaries?. Neotestamentica 30 (1996): 89-101.
• Farmer, William R. The Synoptic Problem: A Critical Analysis. New York: The Macmillan Company-Londra: Collier-Macmillan Limited, 1964.
• Fee, Gordon D. “A Text-Critical Look at the Synoptic Problem”. Novum Testamentum 22/1 (1980): 12-28.
• Fitzmyer, Joseph A. “The Priority of Mark and the ‘Q’ Source in Luke”. Jesus and Man’s Hope, Ed. D. Hadidian. I: 134-147. Pittsburgh: Pittsburgh Theological Seminary, 1970.
• Frederick Fyvie Bruce. “The History of New Testament Study”. New Testament Interpretation: Essays on Principles and Methods. Ed. I. Howard Marshall. 21-59. Carlisle: The Paternoster Press, revised 1979.
• Goodacre, Mark. The Case Against Q: Studies in Markan Priority and the Synoptic Problem. Harrisburg, PA: Trinity Press International, 2002.
• Goodacre, Mark. The Synoptic Problem: A Way through Maze. Londra: T-T Clark, 2001.
• Gregory, Andrew. The Reception of Luke and Acts in the Period Before Irenaeus. Tübingen: Mohr Siebeck, 2003.
• Griesbach, Johann Jacob. Synopsis Evangeliorum Matthaei, Marci et Lucae. Halle, 1776.
• Groves, John. A Greek and English Dictionary: Comprising All the Words in the Writings of the Most Popular Greek Authors with the Difficult Inflections in them and in the Septuagint and New Testament. Boston: Hilliard-Gray and Company, 1840.
• Hawkins, John C. Horae Synopticae: Contributions to the Study of the Synoptic Problem. Oxford: Clarendon Press, 1909.
• Hill, Charles E. “Polycarp Contra Marcion-Irenaeus Presbyterial Source in AH 4.27-32”. Studia Patristica. Ed. Frances Margaret Young, Mark J. Edwards, Paul M. Parvis. 15: 399-412. Louvain: Peeters, 2006.
• Hobson, Alphonzo Augustus. The Diatessaron of Tatian and the Synoptic Problem: Being an Investigation of the Diatessaron for the Light Which It Throws Upon the Solution of the Problem of the Origin of the Synoptic Gospels. Chicago: Chicago University Press, 1904.
• Hoffmann, R. Joseph. (ed.-trc.). Porphyry’s Against the Christians: The Literary Remains. New York: Prometheus Books, 1994.
• Hoffmann. R. Joseph. (ed.). Celsus, On the True Doctrine: A Discourse Against the Christians. New York: Oxford University Press, 1987.
• Hunt, Emily J. Christianity in the Second Century: The Case of Tatian. Londra-New York: Routledge, 2003.
• Jonge, Held J. de. “The Loss of Faith in the Historicity of the Gospels: H.S. Reimarus (ca 1750) on John and the Synoptics”. Ed. John and the Synoptics, Adelbert Denaux. 409- 421. Leuven: Peeters Press 1992.
• Klinghardt, Matthias. “The Marcionite Gospel and the Synoptic Problem: A New Suggestion”. Novum Testamentum 50/1 (2008): 1-27.
• Kloppenborg, John S. Q, The Earliest Gospel: An Introduction to the Original Stories and Sayings of Jesus. Louisville-Londra: Westminster John Knox Press, 2008.
• Koester, Helmut. Introduction to the New Testament: II, History and Literature of Early Christianity. 2. Baskı. New York-Berlin: Walter de Gruyter, 2000.
• Kuzgun, Şaban. Dört İncil: Yazılması, Derlenmesi, Muhtevası, Farklılıkları, Çelişkileri. İstanbul: Fazilet Neşriyat, 2000.
• Lampe, Geoffrey William Hugo. A Patristic Greek Lexicon. Oxford: Clarendon Press, 1961.
• Metzger, Bruce M. The Canon of the New Testament: Its Origin, Development, and Significance. Oxford: Clarendon Press, 1987.
• Moloney, Francis J.- Harrington Daniel J. (ed.). The Gospel of John. Collegeville, Minnesota: Liturgical Press, 1998.
• Perrin, Norman. What Is Redaction Criticism. 4. Basım. Philadelphia: Fortress Press, 1974
• Riddle, Donald Wayne. “The Aramaic Gospels and the Synoptic Problem”. Journal of Biblical Literature 54/3 (1935): 127-138.
• Smalley Stephen S. "Redaction Criticism". New Testament Interpretation: Essays on Principles and Methods, Ed. I. Howard Marshall. 181-196. Carlisle: The Paternoster Press, revised 1979.
• Stanton, Graham. The Gospels and Jesus. New York: Oxford University Press, 2002.
• Tarakçı, Muhammet. “Origen ve Alegorik Kitab-ı Mukaddes Yorumu”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19/1 (2010): 183-213.
• Travis, Stephen H. “Form Criticism”. New Testament Interpretation: Essays on Principles and Methods Ed. I. Howard Marshall. 153-164. Carlisle: The Paternoster Press revised 1979.
• Watson, Francis. “The Fourfold Gospels”. Ed. S.C. Barton. The Cambridge Companion to the Gospels. 34-52. New York: Cambridge University Press, 2006.
• Watson, Francis. Gospel Writing: A Canonical Perspective. Michigan, Grand Rapids: W.B. Eerdmans, 2013.
• Wiles, Maurice F. The Spiritual Gospel: The Interpretation of the Fourth Gospel in Early Church. New York: Cambridge University Press, 1960.
• Ziegler, Robert A. “Augustine of Hippo’s Doctrine of Scripture: Christian Exegesis in Late Antiquity”. Primary Source 5/2 (2015): 33-39.