Osmanlı Kıbrısı’nda Para Vakfı Uygulamaları (1750-1800)

Yıl 2018, Cilt: 18 Sayı: 2, 872 - 891, 28.12.2018

Ümit Güler

https://doi.org/10.30627/cuilah.504971

Öz

Gelişmiş bir vakıf sistemine sahip olan
Osmanlı toplumu, kendisinden önceki İslâm toplumlarında bulunmayan bir vakıf
çeşidi olan para vakıflarını (vakf-ı nükûd) ortaya çıkarmıştır. 15. yüzyılın
ilk çeyreğine kadar uygulama örnekleri bulunan para vakıfları, 16. yüzyılın
ortalarında bir meşruiyet tartışmasına konu olsa da Şeyhulislâm Ebussuûd Efendi
tarafından 1548 yılında para vakfının cevazına dair fetva ve emir
çıkartılmasıyla birlikte, tekrar meşru ve resmî bir statüye kavuşmuş ve Osmanlı
Devleti’nin sonuna kadar oldukça yaygın bir uygulama olarak mevcudiyetini devam
ettirmiştir. Para vakıflarının Osmanlı toplumunun ekonomik kalkınmasında önemli
bir rol oynadığı birçok araştırmacı tarafından ifade edilmiştir. Söz konusu
vakıfların hayatiyet bulduğu yerlerden biri de 307 yıl Osmanlı hâkimiyetinde
kalan Kıbrıs adasıdır. Adanın muhtelif dönemleri üzerine bazı araştırmalar vaki
olsa da bu makalede ele alınacak olan 1750-1800 yılları arasında kurulan para
vakıflarının nitelik ve niceliği henüz herhangi bir araştırmaya konu olmamıştır.
Çalışmamız 1750 ile 1800 yılları arasını kapsayan 5 adet Kıbrıs kadı sicilinin
taranması neticesinde ortaya çıkmıştır. Sözü edilen bu 5 defter, ilgili yılları
kapsayan mevcut kadı sicillerinin tamamını oluşturmaktadır. Yapılan incelemede
bu döneme ait 12 para vakfı kaydı tespit edilmiştir. İlgili belgeler ışığında
bu dönemde para vakıflarını kimlerin ne amaçla kurduğu, bunların hangi
meblağlara tekabül ettiği, vakıfların işletilmesinde herhangi bir yolsuzluğun
meydana gelip gelmediği veya para vakıflarıyla ilgili hangi meselelerin mahkeme
sicillerine yansıdığı gibi soruların cevabı aranmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kıbrıs, Osmanlı Kıbrısı, Vakıf, Para Vakıfları, Kalkınma

Kaynakça

• Kıbrıs Kadı Sicilleri, 18, 19, 20, 21, 22 no’lu defterler. Akgündüz, Ahmed, İslam Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi, Osmanlı Araştırmaları Vakfı, İstanbul 1996. -------------, Karşılaştırmalı Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye, Osmanlı Araştırmaları Vakfı, İstanbul 2013. Aslan, Nasi, “Osmanlı Toplumunda Para Vakıflarının Kurumsallaşmasında Rol Oynayan Faktörler”, Dini Araştırmalar, 1998, I, sy. 2, ss. 93-119. Bilgin, Vejdi, Fakih ve Toplum Osmanlı’da Sosyal Yapı ve Fıkıh, İz Yayıncılık, İstanbul 2003. Bilmen, Ömer Nasuhi, Hukuki İslamiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu, I-VIII, Bilmen Yayınevi, İstanbul ty., Demiryürek, Mehmet, “Kıbrıs Hala Sultan Tekkesi Evkafı”, Osmanlı Döneminde Kıbrıs Vakıfları, (ed. Mehmet Mahfuz Söylemez), Yakın Doğu Üniversitesi, Lefkoşa 2017. ---------------, “Kıbrıs Şer’iye Sicillerine Göre Xvııı. Yüzyılın İlk Yarısında Kıbrıs’ta Kurulan Para Vakıfları (Vakf-ı Nükûd)” Turkish Studies, 2011, VI, sy. 1, ss. 965-984. ---------------, “Kıbrıs Şer’iye Sicillerine Göre Xıx. Yüzyılın İlk Yarısında Kıbrıs’ta Kurulan Para Vakıfları (Vakf-ı Nükûd)” Turkish Studies, 2009, IV, sy. 8, ss. 1015-1043. Dumlu, Emrullah, “XVI. Yüzyıl Osmanlı Uleması Arasında Para Vakıfları Etrafında Cereyan Eden Tartışmalar (Ebussuûd, İbn Kemal- Çivizâde, Birgivî)”, İLTED, Erzurum 2015, sy. 44, ss. 303-337. Düzenli, Pehlül, Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi ve Fetvaları, Osmanlı Araştırmaları Vakfı, İstanbul 2012. ----------------, Ma’rûzât Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi, Klasik Yayınları, İstanbul 2013. Erdoğan, Mehmet, Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü, Ensar Neşriyat, İstanbul 2005. Gel, Mehmet, “Kanûnî’nin Para Vakfı Yasağını Kaldıran 1548 Tarihli “Hükm-i Şerîf”inin Yeni Bir Nüshası”, Gazi Akademik Bakış, IV, sy. 7, 2010, ss. 185-192. Günay, Hacı Mehmet, “Vakıf”, DİA, ILII, ss. 475-479. Gürsoy, Çiğdem, Osmanlı’da Para Vakıflarının İşleyişi ve Muhasebe Uygulamaları, Davut Paşa Mahkemesi Para Vakıfları, (Yayımlanmamış Doktora Tezi) İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2015. Jennings, Ronald C., Christians and Muslims in Ottoman Cyprus and the Mediterranean World, 1571-1640, New York Universty Press, New York 1993. Kaya Süleyman ve dğr., “Muhasebe Kayıtları Işığında 18. Yüzyıl Para Vakıflarının Nakit İşletme Yöntemleri”, International Journal of Islamic Economics and Finance Studies, 2017, III, sy. 3, ss. 50-62. Kaya, Süleyman, “Para Vakıflarının Nakit İşletme Yöntemleri”, Vakıf, Hukuk ve Toplum Seminer Bildirileri, Haz. Merve Akkuş Güvendi, Nisan 2013, Üsküdar, ss. 26-37. Kurt, İsmail, Para Vakıfları Nazariyat ve Tatbikat, Ensar Neşriyat, İstanbul 1996. -------------, “Kredi Kaynağı Olarak Para Vakıfları”, İslam Hukuku Açısından Tarihten Günümüze Kredi ve Finans Yöntemleri Tartışmalı İlmi İhtisas Toplantısı, İstanbul, 08-09 Mayıs 2010, Çamlıca Sabahattin Zaim Kültür Merkezi, İstanbul 2011, ss. 315-339. Kütükoğlu, Mübahat S., Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik), Kubbealtı Neşriyat, İstanbul 1994. Mandaville, Jon E., “Faizli Dindarlık: Osmanlı İmparatorluğunda Para Vakfı Tartışması”, Çev. Fethi Gedikli, Türkiye Günlüğü, sy. 51, 1998, ss. 131-144. Okur, Kaşif Hamdi, “Para Vakıfları Bağlamında Osmanlı Hukuk Düzeni ve Ebussuud Efendinin Hukuk Anlayışı Üzerine Bazı Değerlendirmeler”, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2005, IV, ss. 33-58. Ömer Hilmi Efendi, Ahkâmü’l-Evkâf, Kıbrıs Vakıflar İdaresi, 2003 Lefkoşa. Özcan, Tahsin, Osmanlı Para Vakıfları: Kanûnî Dönemi Üsküdar Örneği, TTK Basımevi, Ankara 2003. -------------, “The Legitimization Process of Cash Foundations: An Analysis of the Application of Islamic Law of Waqf in the Ottoman Society” İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2008, sy. 18, ss. 235-248. -------------, “Kanûnî Dönemi Üsküdar Para Vakıfları”, Üsküdar Sempozyumu I, 23-25 Mayıs 2003, Bildiriler I, ed. Zekeriya Kurşun ve Dğr., İstanbul 2004, ss. 57-67. Özkul, Ali Efdal, Kıbrıs’ın Sosyo-Ekonomik Tarihi (1726-1750), Dipnot Yay., Ankara 2010. Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, I-III, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1993. eş-Şeybanî, Ebu Abdullah Ahmed b. Hanbel b.Hilal b. Esed, Müsned, thk. Şuayb el-Arnavut-Adil Murşid ve dğr., I-L, Müessesetü'r-Risale, 1. baskı, Beyrut 2001. Şimşek, Mehmet, “Osmanlı Cemiyetinde Para Vakıfları Üzerinde Münakaşalar”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1986, XXVII, sy. 1, ss. 207-220.