ŞÎRÂZÎ’NİN el-MÜHEZZEB ADLI ESERİNDE ENMÂTÎ’YE NİSPET ETTİĞİ GÖRÜŞLERİ VE ŞÂFİÎ MEZHEBİNDEKİ YERİ

Yıl 2019, Cilt: 19 Sayı: 1, 1 - 15, 26.06.2019

Nasi Aslan İbrahim Sizgen

https://doi.org/10.30627/cuilah.556912

Öz

İmam Şâfiî’den sonra Şâfiî mezhebinin gelişimine,
farklı coğrafyalara yayılmasına ve istikrar bulmasına katkıda bulunan birçok
fakih yetişmiştir. Bu fakihlerden biri de Şâfiî Bağdat ekolü fakihlerinden olan
Ebü’l-Kâsım el-Enmâtî’dir. İmam Şâfiî’nin talebesi olan Müzenî ve Rebî’ b.
Süleyman el-Murâdî gibi önemli şahsiyetlerden ders alan Enmâtî’nin hayatına
yönelik terâcim eserlerinde fazla bilgiye rastlanmamaktadır. Kayıtlarda doğum
tarihi ile ilgili kesin bir malumat yer almamaktadır. Müzenî’nin fıkhî birikimini
Bağdat’a taşıyan ilk kişinin Enmâtî olduğu belirtilir. Bazı âlimlerce Şâfiî
fıkhının gelişim silsilesi Şâfiî-Müzenî-Enmâtî-İbn Süreyc ve onun öğrencileri
olarak kabul edilir. Bu tespite göre Şâfiî fıkhının Irak’ta gelişmesindeki en
büyük pay Enmâtî’ye aittir. Onun, İbn Süreyc ve İstahrî gibi Şâfiîliğin
mezhepleşme sürecindeki etkin isimlere hocalık ettiği dikkate alındığında
kendisinin mezhepte çok önemli bir yere sahip olduğu görülür. Özellikle İbn
Süreyc’in muhtelif yerlere mensup çok sayıda öğrenci yetiştirmiş olması
dolayısıyla Enmâtî’nin Şâfiî fıkhının yeni merkezlere aktarılmasında da önemli
rol oynadığı söylenebilir. Enmâtî hakkında kullanılan “Bağdat müftüsü” şeklinde
bir niteleme o dönemde kendisinin saygın bir fakih olduğu şeklinde yorumlanabilir.

Enmâtî ile ilgili olarak Şâfiî tabakât eserlerinde
kendisine nispet edilen herhangi bir eserin varlığından bahsedilmemektedir. Şu
kadar var ki, Bağdat’tın büyük camilerinde ders halkaları kurduğu ve bu
halkalarda kendisine ait bazı görüşleri ifade ettiği anlatılmaktadır. Enmâtî,
halkul-Kur’ân tartışmalarında ehl-i hadis çizgisinde yer almış ve hocası
Müzenî’den de benzer tavır almasını istemiştir. Usûl alanında kıyasla ilgili
tartışmaların öne çıktığı bir dönemde Enmâtî celî kıyasla nasların tahsis veya
neshedilebileceğini belirterek kıyasın alanını genişleten görüşü savunmuştur.
Fürûda bazı muhalif görüşleri olmakla birlikte genel manada Şâfiî’nin
görüşlerine bağlı kaldığı için kendisinin ortaya koyduğu içtihatlar mezhepte
“vecih” şeklinde itibar görmüştür. Bu noktada başta Şîrâzî’nin el-Mühezzeb adlı
eseri olmak üzere bazı Şâfiî fıkıh kaynaklarında fukahâ tarafından Enmâtî’nin
fıkhî görüşlerine atıfta bulunulmuştur. Bu cümleden olarak, abdestte kullanılan
su ile necasetin giderilme durumu; idrar ile pislenen yerin temizliği; küçükbaş
hayvanların zekâtında doğan kuzu/oğlakların durumu; fıtır sadakasının buğday
unu ile edası; görme muhayyerliği ve inan ortaklığının sıhhati için miktar
bakımından ortakların sermayesinin nispeti meselesi gibi başlıklar ele
alınmıştır.

Bu çalışmada tabakât eserleri ekseninde Enmâtî’nin
hayatına, mezhepteki konumuna ve özellikle Şîrâzî’nin el-Mühezzeb adlı eserinde
Enmâtî’ye nispet ettiği görüşler zikri geçen başlıklar özelinde mukayese
edilerek, bu görüşlerin mezhepteki tesiri ve sonuçları hakkında bir kısım
değerlendirmeler yapılacaktır.

Anahtar Kelimeler: Fıkıh, Şâfiî
Mezhebi, Enmâtî, Şîrâzî, Vecih, el-Mühezzeb.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh, Şâfiî Mezhebi, Enmâtî, Şîrâzî, Vecih, el-Mühezzeb

Kaynakça

• Abderî, Ebû Abdillah Muhammed b. Yûsuf b. Ebi’l-Kâsım, et-Tâc ve’l-İklîl, Daru’l-Fikr, Beyrut, h. 1398.
• Ahmed Ali, Muhammed İbrahim,“el-Mezheb ‘İnde’ş-Şâfiî”, Kral Abdulaziz Üniversitesi Dergisi, sy., 2, 1978, s. 1-24.
• Aybakan, Bilal, İmam Şâfiî ve Fıkıh Düşüncesinin Mezhepleşmesi, İz Yayıncılık, İstanbul, 2011.
• Aybakan, Bilal, “Rebî‘ b. Süleyman el-Murâdî’’, DİA, 2007, XXXIV, 497.
• Aybakan, Bilal, “Şîrâzî, Ebû İshâk”, DİA, 2010, XXXIX, 184-186.
• Aybakan, Bilal, “Şâfiî Mezhebi”, DİA, 2010, XXXVIII, 233-247.
• Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit, Târîhu Bağdâd, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, ts.
• Buceyrimî, Süleyman b. Muhammed b. Ömer, Tuhfetu’l-Habîb ‘alâ Şerhi’l-Hatîb, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1996.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm, el-Câmi’u’s-Sâhîhu’l-Muhtasar, thk: Mustafa Dîb el-Buğâ, Daru İbn Kesîr, Beyrut, 1987.
• Buhûtî, Mansûr b. Yûnus b. Salâhiddîn, Keşşâfu’l-Kinâ’ ‘an Metni’l-İknâ’, thk: Hilâl Musaylihî, Daru’l-Fikr, Beyrut, h. 1402.
• Dâğıstânî, Murtezâ Alî b. Muhammed el-Muhammedî, el-Medhal ilâ Usûli’l-İmâm eş-Şâfiî, Daru’s-Selâm, Dağıstan, 2008.
• Darekutnî, Ebü'l-Hasen Alî b. Ömer b. Ahmed, Sünenu’d-Darekutnî, Daru’l-Marife, Beyrut, 1966.
• Desûkî, Şemsüddîn Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Arafe, Hâşiyetu’d-Desûkî ‘ale’ş-Şerhi’l-Kebîr, thk: Muhammed Alîş, Daru’l-Fikr, Beyrut, ts.
• Dimyâtî, Ebû Bekir b. Seyyid Muhammed b. Şettâ, İ’ânetu’t-Tâlibîn ‘alâ Halli Elfâzi Fethi’l-Mu’în, Daru’l-Fikr, Beyrut, ts.
• Ebû Dâvûd, Ebû Dâvûd Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk, Sünen-u Ebî Dâvûd, Daru’l-Kitâbi’l-Arabî, Beyrut, ts.
• Ebü’l-Ferec, Abdurrahman b. Ali b. Muhammed, el-Muntazam fî Târîhi’l-Mulûk ve’l-Umem, Daru Sadır, Beyrut, h. 1358.
• Ensârî, Ebû Yahyâ Zeynüddîn Zekeriyyâ b. Muhammed b. Ahmed, Fethu’l-Vehhâb bi Şerhi Menheci’t-Tullâb, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, h. 1418.
• Ezherî, Salih b. Abdissemî’, es-Semeru’d-Dânî fî Takrîbi’l-Me’ânî, el-Mektebetu’s-Sekâfî, Beyrut, ts.
• Feyûmî, Ebü'l-Abbâs Hatîbüddehşe Ahmed b. Muhammed b. Alî, el-Misbâhu’l-Münîr fî Ğarîbi’ş-Şerhi’l-Kebîr, el-Mektebetu’l-İlmiyye, Beyrut, ts.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed, el-Vasît fi’l-Mezheb, Daru’s-Selâm, Kahire, h. 1417.
• Gözübenli, Beşir, “İnan”, DİA, 2000, XXII, 260-261.
• Hanbelî, Abdülhayy b. Ahmed b. Muhammed, Şezerâtu’z-Zeheb fî Ahbâri men Zeheb, thk: Abdülkadir Arnavût, Daru İbn Kesir, Dımaşk, h. 1406.
• Hüseynî, Ebû Bekir b. Muhammed, Kifâyetu’l-Ahyâr fî Halli Ğâyeti’l-İhtisâr, thk: Ali Abdülhamid Baltacî, Daru’l-Hayr, Dımaşk, 1994.
• Işık, Mustafa, “İbn Huzeyme”, DİA, 1999, XX, 79-81.
• İbn Cüzey, Ebü’l-Kâsım Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Kelbî, el-Kavânînu’l-Fıkhiyye fî Telhîsi’l-Mezhebi’l-Mâlikiyye, thk: Macid el-Hamevî, Daru İbn Hazm, Beyrut, 2013.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr, Vefeyâtu’l-A’yân ve Enbâu Ebnâi’z-Zemân, thk: İhsan Abbas, Daru Sadır, Beyrut, ts.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid b. Abdilhamîd, Şerhu Fethi’l-Kadîr, Daru’l-Fikr, Beyrut, ts.
• İbn Kâdî Şühbe, Ebü’s-Sıdk Takıyyüddîn Ebû Bekr b. Ahmed b. Muhammed el-Esedî, Tabâkâtu’ş-Şâfiîyye, thk: Hâfız Abdülalim Han, Alemu’l-Kütüb, Beyrut, h. 1407.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd, Sünen-u İbn Mâce, thk: Muhammed Fuad Abdulbaki, Daru’l-Fikr, Beyrut, ts.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullah b. Ahmed b. Muhammed, el-Kâfî fî Fıkhi’l-İmâm Ahmed, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1994.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullah b. Ahmed b. Muhammed, el-Muğnî fî Fıkhi’l-İmâm Ahmed, Daru’l-Fikr, Beyrut, h. 1405.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm b. Muhammed, el-Bahru’r-Râik Şerhu Kenzi’d-Dekâik, Daru’l-Marife, Beyrut, ts.
• İbnü’l-Münzir, Ebû Bekr Muhammed b. İbrahim, el-İcmâ’, thk: Fuad Abdülnünim Ahmed, Daru’l-Müslim, 2004.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Ahmed el-Kurtubî, Bidâyetu’l-Müctehid ve Nihâyetu’l-Muktesıd, Matbaatu Mustafa el-Bâb el-Halebî, Mısır, 1975.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdiddîn Abdisselâm, el-Muharrer fi’l-Fıkh, Mektebetu’l-Maarif, Riyad, 1984.
• Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîs b. Abdirrahmân, ez-Zahîre, thk: Muhammed Haccî, Daru’l-Ğarb, Beyrut, 1994.
• Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd b. Ahmed, Bedâi’u’s-Sanâi’ fî Tertîbi’ş-Şerâi’, Daru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, Beyrut, 1982.
• Kavâsimî, Ekrem Yûsuf, el-Medhal ilâ Mezhebi’l-İmâm eş-Şâfiî, Daru’n-Nefâis, 2003.
• Koçyiğit, Yakup, Muhyiddin en-Nevevi’nin Hayatı, Eserleri ve Sahih-i Müslim Şerhindeki Metodu, Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, 1989.
• Mağribî, Şemsüddîn Ebû Abdillah Muhammed b. Muhammed b. Abdirrahman, Mevâhibu’l-Celîl li Şerhi Muhatasari’l-Halîl, thk: Zekeriyya Umeyrât, Daru Alemi’l-Kütüb, Beyrut, 2003.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî, el-Hâvi’l-Kebîr, Daru’l-Fikr, Beyrut, ts.
• Merğinânî, Ebü’l-Hasen Burhânüddîn Alî b. Ebî Bekr b. Abdilcelîl el-Fergānî, el-Hidâye Şerhu’l-Bidâyeti’l-Mübtedî, el-Mektebetu’l-İslâmî, Beyrut, ts.
• Merdâvî, Alâuddîn Ebü’l-Hasan Ali b. Süleyman, el-İnsâf fî Ma’rifeti’r-Râcih mine’l-Hilâf, Daru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, Beyrut, h. 1419.
• Meydânî, Abdülganî b. Tâlib b. Hammâde, el-Lübâb fî Şerhi’l-Kitâb, thk: Mahmûd Emîn en-Nevâvî, Daru’l-Kitabi’l-Arabî, ts.
• Nefrâvî, Ahmed b. Ğanîm b. Salim, el-Fevâkihu’d-Devânî ‘alâ Risâleti İbn Ebî Zeydi’l-Kayravânî, thk: Rıza Ferhat, Mektebetu’s-Sekâfeti’d-Dînîyye, ts.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî, Sunenu’n-Nesâi’l-Kübrâ, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1991.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî, Tehzîbu’l-Esmâ ve’l-Luğât, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrût, ts.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî,Ravdatu’t-Tâlibîn ve ‘Umdetu’l-Müftîn, el-Mektebu’l-İslâmî, Beyrut, h. 1405.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî,el-Mecmû’ Şerhu’l-Mühezzeb, Daru’l-Fikr, Beyrut, ts.
• Okuyucu, Nail, Şâfiî Mezhebinin Teşekkül Süreci, MUİFVY., İstanbul, 2015.
• Öğüt, Salim “İhram”, DİA, İstanbul 2000, XXI, 539-542.
• Özen, Şükrü, “Müzenî”, DİA, 2006, XXXII, 246-247.
• Özen, Şükrü, “İbn Süreyc”, DİA, 1999, XX, 363.
• Râfiî, Abdülkerim b. Muhammed, Fethu’l-‘Azîz fî Şerhi’l-Vecîz, thk: Ali Muavvaz, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1997.
• Râzî, Ebû Hâtim Muhammed b. İdrîs b. Münzir, el-Cerh ve’t-Ta’dîl, thk: Abdurrahman b. Yahya, Dâiretu’l-Me’ârifi’l-Osmâniyye, 1952.
• Sâvî, Ahmed b. Muhammed, Bulğatu’s-Sâlik li Akrabi’l-Mesâlik, thk: Muhammed Abdüsselam Şâhîn, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1995.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-Eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed, el-Mebsût, thk: Halil Muhyeddin, Daru’l-Fikr, Beyrut, 2000.
• Sezgin, Fuat, Târîhu’t-Turâsi’l-‘Arabî, İdâretu’s-Sakafe ve’n-Neşr, Suudi Arabistan, 1983.
• Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Alî b. Abdilkâfî, Tabâkâtu’ş-Şâfiîyyeti’l-Kübrâ, thk: Mahmûd Muhammed et-Tanâhî, Daru Hicr, h. 1413.
• Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Alî b. Abdilkâfî, Ref’u’l-Hâcib ‘an Muhtasarı İbni’l-Hâcib, Alemu’l-Kütüb, Beyrut, 1999.
• Şeybânî, Ebû Abdillah Muhammed b. Hasan, el-Hucce ‘alâ Ehli’l-Medîne, thk: Mehdî Hasan Keylânî, Alemu’l-Kütüb, Beyrut, h. 1403.
• Şîrâzî, Ebû İshâk Cemâlüddîn İbrâhîm b. Alî b. Yûsuf, Tabâkâtu’l-Fukahâ, thk: İhsan Abbas, Daru’r-Râidi’l-‘Arabî, Beyrut, 1970.
• Şîrâzî, Ebû İshâk Cemâlüddîn İbrâhîm b. Alî b. Yûsuf, el-Mühezzeb fî Fıkhi’l-İmâmi’ş-Şâfiî, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, ts.
• Şîrâzî, Ebû İshâk Cemâlüddîn İbrâhîm b. Alî b. Yûsuf, et-Tenbîh fi’l-Fıkhi’ş-Şâfiî, thk: İmaduddin Ahmed Haydar, Alemu’l-Kütüb, Beyrut, h. 1403.
• Şirbînî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed el-Hatîb, Muğni’l-Muhtâc ilâ Ma’rifeti Ma’âni Elfâzi’l-Minhâc, Daru’l-Fikr, Beyrut, ts.
• Şirbînî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed el-Hatîb, el-İknâ’ fî Halli Elfâzi Ebî Şucâ’, thk: Ali Muhammed Muavvez, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 2004.
• Şirvânî, Abdülhamîd b. Hüseyn, Havâşi’ş-Şirvânî ‘alâ Tuhfeti’l-Muhtâc, Daru’l-Fikr, Beyrut, ts.
• Taşköprüzâde, Ahmed b. Mustafa, Miftâhu’s-Sa‘adeti ve Misbâhu’s-Siyâdeti fî Mevdu‘ati’l-‘Ulûm, Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrût, 1985.
• Yâfi’î, Ebû Muhammed Abdillah b. Es‘ad b. Alî b. Süleyman, Mirâtu’l-Cinân ve ‘İbretu’l-Yakzân, Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrût, 1997.
• Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ b. Muhammed b. Muhammed, Tâcu’l-‘Arûs min Cevâhiri’l-Kâmûs, Daru’l-Hidâye, ts.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân, Siyeru A’lâmi’Nübelâ, thk: Şuayb el-Arnavût, Müessesetu’r-Risâle, Beyrut, 1993.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân, Târîhu’l-İslâm ve Vefeyâti’l-Meşâhîri ve’l-A’lâm, thk: Ömer Abdüsselam Tedmurî, Daru’l-Kitâbi’l-Arabî, Beyrut, 1987.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân, Tezkiretu’l-Huffâz, thk: Zekeriyya Umeyrât, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1998.
• Ziriklî, Hayruddîn, el-A’lâm, Daru’l-İlm li’l-Melâyîn, Beyrut, 2002.