Damaksıl, Damaksıllaşmış ve Öndil Üzerine: Türkçe ve Karayca Uyumlarındaki Örtüşme

Yıl 2019, Cilt: 170 Sayı: 2, 9 - 30, 03.07.2019

Aysun Kunduracı

Öz

Bu
çalışma, Türkiye Türkçesinde ve Kuzeybatı Karaycasında uyumla etkileşen ve
uyuma yansız kalan sesleri karşılaştırmakta ve uyumca hedeflenen özelliğin
(yani uyum sürecinde aynılığı hedeflenen özelliğin) iki lehçede de ünlülere ait
bir dilönü özelliği olduğunu savunmaktadır. Çalışma, sesbilimde “damaksıl”,
“damaksıllaşmış” ve “önekaymış” olmayı ayırt etmekte ve uyumdaki hedef
özelliğin “damaksıllaşmış” ile ilgili olan [öndil] olduğunu göstermeyi
amaçlamaktadır. Bilindiği gibi Türkçede devinimsel uyum, sözcükte devinimsellik
açısından ünlüler arasında uyuşma gerektirir (örn. Yavaş, 1980; Kardeştuncer,
1983; Ergenç, 1995; Kabak, 2011). Ancak kimi öndil ünsüzleri uyumla etkileşerek
uyumda hedeflenen özelliği [arkadil]den [öndil]e dönüştürmektedir (Levi, 2002).
Diğer bir
taraftan, özellik açısından /i/ ile örtüştüğü düşünülen /j/ sesbirimi, uyumla herhangi
bir etkileşime girmemektedir. Bu yansızlık, /j/ ve /i/ seslerinin tümüyle aynı
özelliklere sahip olmadığını göstermektedir. Çalışma, bu nedenle, /j/’nin (yalnızca
seslemsel olarak /i/’den farklı) bir yarıünlü olduğu görüşünü (örn. Clements ve
Sezer, 1982) sorgulamakta ve /j/’nin Türkçe ve Karaycadaki davranışından yola
çıkarak uyum ve damaksıllaşma arasındaki etkileşimi araştırmaktadır. Çalışma, Ünlü-yeri
Kuramı (Vowel-place Theory, Clements ve Hume, 1995) çerçevesinde bir öneri
sunmakta; betimleyici, durum belirleyici bir yöntem izlemektedir. Çalışmanın
sonuçları ise şu şekildedir: (i) Türkçedeki /j/ akıcı bir ünsüzken, Karaycadaki
/j/ bir yarıünlüdür, (ii) hem Türkçede hem de Karaycada uyumun hedeflediği özellik
[öndil], yani ünlülere ait dilönüdür, (iii) Türkçede ünlü uyumuna, bu özelliği
içeren ünsüzler de katılabilir, (iv) damaksıl, damaksıllaşmış ve önekaymış
ayrımının yapılması sesbilimsel olarak gereklidir, (v) sesleri ayırt
edici sesbilgisel özellikler sesbilimsel süreçleri açıklamada önemli rollere
sahiptir.

Anahtar Kelimeler

ünlü uyumu, dilönü, öndil, önekaymış, damaksıl

Kaynakça

• Ajíbóyè, O̩. ve Pulleyblank, D. (2008). Mọbà nasal harmony. 22. 11. 2018,https://linguistics.ucla.edu/people/hayes/251VowelHarmony/Readings/AjiboyePulleyblankMoba2008.pdf Chomsky, N. ve Halle, M. (1968). The sound pattern of English. Cambridge: MIT Press.
• Clements, G. N. ve Sezer, E. (1982). Vowel and consonant disharmony in Turkish. H. van der Hulst ve N. Smith (Yay.), The structure of phonological representations (Part II), (ss. 213–255). Dordrecht: Foris Publications.
• Clements, G. N. 1985. The geometry of phonological features, Phonology Yearbook 2, 225–252.
• Clements, G. N. ve Hume, E. (1995). The internal organisation of speech sounds. J. Goldsmith (Yay.), The handbook of phonological theory, (ss. 245–306). Oxford: Blackwell.
• Crothers, J. ve Shibatani, M. (1980). Issues in the description of vowel harmony. Vago 1980, 63–88.
• Demircan, Ö. (1996). Türkçenin sesdizimi. İstanbul: Der Yayınları.
• Ergenç, İ. (1991). <ğ> üzerine. A. Sezer ve S. Koç (Yay.), Dilbilim Yazıları 91, (ss. 51–56). Ankara: Usem.
• Ergenç, İ. (1995). Konuşma dili ve Türkçenin söyleyiş sözlüğü. İstanbul: Multilingual.
• Ergenç, İ. ve Bekâr Uzun, İ. P. (2017). Türkçenin ses dizgesi. Ankara: Seçkin Yayıncılık.
• Erguvanlı Taylan, E. (2015). The phonology and morphology of Turkish. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları.
• Gülsevin, S. (2013). Karay Türkçesinin kendine has özellikleri ve Türk lehçeleri arasındaki yeri, Karadeniz Araştırmaları Dergisi (36), 207–222.
• Hansson, G. O. (2007). On the evolution of consonant harmony: The case of secondary articulation agreement, Phonology (24), 77–120.
• Hulst, H. van der ve Weijer, J. van de. (1991). Topics in Turkish phonology. H. Boeschoten ve L. Verhoeven (Yay.), Turkish Linguistics Today, (ss. 11–59). Leiden: E. J. Brill.
• Hume, E. (1994). Front vowels, coronal consonants and their interaction in Nonlinear Phonology. London: Garland.
• Hume, E. (1995). Representing the duality of glides. G. Tsoulas ve L. Nash (Yay.), Les Actes du Congrès: Langues et Grammaire. Paris: Université de Paris.
• Hume, E. ve Odden, D. (1996). Reconsidering [consonantal], Phonology (13), 345–376.
• Kabak, B. (2007). Hiatus resolution in Turkish: an underspecification account, Lingua (117), 1378–1411.
• Kabak, B. (2011). Turkish vowel harmony. M. van Oostendorp, C. Ewen, E. Hume ve K. Rice (Yay.), The Blackwell companion to phonology 5, (ss. 2831–2854). Chichester: Wiley-Blackwell.
• Kardeştuncer, A. B. (1983). Vowel harmony and gerundive compounds in Turkish. Acta Linguistica Hafniensia 18.1, 55–64.
• Keating, P. ve Lahiri, A. (1993). Fronted velars, palatalized velars and palatals, Phonetica (50), 73-101.
• Kowalski, T. (1929). Karaimische texte im dialekt von Troki. Krakow: Polska Akademia Umiejetnosci.
• Levi, S. V. (2000). Glides, laterals, and Turkish vowel harmony (Yüksek Lisans Tezi). University of Washington.
• Levi, S. V. (2002). Glides, laterals, and Turkish vowel harmony. M. Andronis, C. Ball, H. Elston, S. Neuval (Yay.), Proceedings of the Chicago Linguistics Society 37, (ss. 379–394). Chicago: Chicago Linguistics Society.
• Levi, S. V. (2004). The representation of underlying glides: a cross-linguistic study (Doktora Tezi). University of Washington.
• Levi, S. V. (2008). Phonemic vs. derived glides, Lingua (118), 1956–1978.Levin, J. (1985). A metrical theory of syllabicity (Doktora Tezi). MIT.
• Maddieson, I. (1984). Patterns of sounds. Cambridge: Cambridge University Press.
• Nevins, A. ve Vaux, B. (2004). Consonant harmony in Karaim. A. Csirmaz, Y. Lee ve M. Walter (Yay.), The Proceedings of the workshop on Altaic formal linguistics, MITWPL 46, (ss. 175–194). Cambridge: MIT Working Papers in Linguistics.
• Nevins, A. ve Chitoran, I. (2008). Phonological representations and the variable patterning of glides, Lingua (118), 1979–1997.
• Oflazer, K. ve Inkelas, S. (2006). The architecture and the implementation of a finite state pronunciation lexicon for Turkish, Computer Speech and Language (20), 80–106.
• Padgett, J. (2008). Glides, vowels, and features, Lingua (118), 1937–1955.
• Stachowski, K. (2009). The discussion on consonant harmony in northwestern Karaim, Türkbilig (18), 158–193.
• Uzun, İ. P., Kırcalı, E., Güçlütürk, Y. ve Reyhan, K. (2018). Yarı ünlülerin sesin üretimi ve işitsel algılama süreçlerinde Türkçe öğretimindeki rolü. Uluslararası Türkçenin Eğitimi ve Öğretimi Kurultayı (UTEOK2018). 4-6 Ekim, 2018, Ankara.
• Yavaş, M. (1980). Some pilot experiments on Turkish vowel harmony. Research on Language and Social Interaction 13. 543–562.