Afyonkarahisar Masallarındaki Keloğlan Tipi Üzerine Mukayeseli Bir Değerlendirme

Yıl 2018, Cilt: 7 Sayı: 21, 1005 - 1018, 12.12.2018

Ünsal Yılmaz Yeşildal

Öz

Milletlerin sözlü hafızaları olan masallar mit, destan ve halk hikâyesi gibi türlerden kaynaklanabilecekleri gibi bu türlere kaynaklık da edebilmektedir. Masallarda yer alan atasözleri, deyimler, alkışlar, kargışlar, şarkılar ve türküler masalların diğer halk edebiyatı mahsulleriyle ve dolayısıyla da halk kültürüyle olan münasebetinin önemli göstergeleridir. Masallar içerisinde yer alan formel yapıların tekerlemelerle tekerlemelerin de eski Şaman dualarıyla olan ilişkisi göz önüne alındığında masalların arkaik yönleri de dikkatleri çekmektedir. Türk dünyasında kel ve Keloğlan kavramları için daz, tas, taşşa, keçel ve tastarakay/ taztarakay gibi isimler kullanılmaktadır. Kellik mitik Türk tasavvurunda Tanrı’nın yoktan var edişiyle ilgilidir. Tanrı’nın makamı da hiçbir şeyin olmadığı geñ yani hiçbir hayvanın yaşamadığı ve bitkinin yetişmediği çorak yerdedir. Bu yönüyle ele alındığında kellik mitik tasavvurdaki kut inancıyla ilgilidir. Tasavvufta saçı kazıtma eylemi kellik sembolizmi üzerinden dünyevi isteklerden kaynaklanan kötülüklerden arınmayı ifade etmektedir. Bir bakıma kalp temizliği kellik sembo üzerinde dışa vurulur. Kalenderilik felsefesindeki saç, sakal, bıyık ve kaşların kazıtılmasının alt yapısında da bu inanışın yattığı düşünülmektedir. Kalenderiliğe giriş şartı olarak kabul edilen ve Çihâr Darb olarak adlandırılan saç, sakal, bıyık ve kaşların kazınması ritüeli de bu bağlamda dikkat çekicidir. Alan araştırmacıları tarafından iki tip Keloğlan olduğu belirtilir. Bunlar asıl Keloğlan, kelli Keloğlan, hakiki Keloğlan ve düzmece Keloğlan, tebdil gezen Keloğlan, düzme Keloğlan, sahte Keloğlan, yalancıktan Keloğlan olarak adlandırılırlar. Asıl, kelli ya da hakiki Keloğlanlar doğuştan kel olup fakir ailelerin çocuklarıdır. Fiziken zayıf özellikler gösteren bu kahramanlar zekâları sayesinde düşmanlarıyla baş edebilirler. Düzmece, tebdil gezen, sahte ya da yalancıktan Keloğlanlar ise aslında soylu ailelerin çocukları olup anlatı gereği şekil değiştirerek Keloğlan kılığına girmiş tiplerdir. Bu çalışma kapsamında Yrd. Doç. Dr. Mehmet Özçelik tarafından hazırlanan Afyonkarahisar Masalları (Araştırma-İnceleme-Metin) adlı kitaptaki 11 adet Keloğlanb masalı metni konuyla ilgili diğer çalışmalarla beraber ele alınacak ve Afyonkarahisar masallarındaki Keloğlan tipinin Türk masal geleneği içerisindeki yeri değerlendirilmiştir. 

Anahtar Sözcükler: Keloğlan, Tastarakay/Taztarakay, Afyonkarahisar,

Abstract: The tales, which are the oral memories of nations, can originate from myths, epics and folk tales, as well as they can be the source of these genres. Proverbs, idioms, applause, curses, songs and folk songs in fairy tales are important indicatorsof the relationship of tales with other folk literature crops and therefore with folk culture. Considering the relationship between the rhymes and rhymes with the old Shaman prayers, the archaic aspects of the fairy tales draw attention. For the bald and Keloğlan concepts in the Turkish world, daz, tas, taşşa, keçel and tastarakay / taztarakay are used. Baldness is about the existence of God in the imagination of mythic Turkish. The position of God is in the barren place where there is nothing, that is, where no animals live and the plant does not grow. From this point of view, baldness is related to the belief in the blessed of the mythical imagination. The act of shaving hair in Sufism refers to the cleansing of evils caused by worldly desires through baldness symbolism. In a way, heart cleansing is expressed on baldness symbolism. It is believed that this belief lies in the substructure of the excavation of hair, beard, mustache and eyebrows. The rituals of hair, beard, mustache and eyebrows, which are considered as the condition of access to the calenders and known as the Chihâr Darb, are also noteworthy in this context. Two types of Keloğlan are indicated by field researchers. These are the main Keloğlan, kelli Keloğlan, genuine Keloğlan and phoney Keloğlan, tudent Keloğlan, bald Keloğlan, fake Keloğlan, called liar, Keloğlan. The real, with bald head or genuine Keloglans are congenitally bald and the children of poor families. These heroes with physically weak features can cope with their enemies with their intelligence. The Keloğlans, who are phoney, deceitful, fake or liar, are the children of noble families and are shaped like Keloğlan by changing their style. As part of this study, Assist. Assoc. Dr. The texts of 11 Keloğlan tales in the book named Afyonkarahisar Tales (Research-Review-Metin) prepared by Mehmet Özçelik will be discussed together with other works and the place of Keloğlan type in Afyonkarahisar tales in Turkish fairy tale tradition is evaluated.

Keywords: Keloğlan, Tastarakay/Taztarakay, Afyonkarahisar.

Anahtar Kelimeler

Keloğlan, Tastarakay/Taztarakay, Afyonkarahisar

Kaynakça

• ALANGU, Tahir, (2016), Keloğlan Masalları, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• BORATAV, Pertev Naili, (2009), Zaman Zaman İçinde, İstanbul: İmge Kitabevi.
• DİLEK, İbrahim, (2007), Altay Masalları, Ankara: Alp Yayınevi.
• ELÇİN, Şükrü, (1998), Halk Edebiyatına Giriş, Ankara: Akçağ.
• ELİADE, Mircea, (1999), Şamanizm, (Çeviren: İ. Birkan), Ankara: İmge.
• ERGUN, Pervin, (2005), “Altay Destanlarında ve Anadolu Türk Masallarında Tastarakay-Keloğlan”, Millî Folklor, 68: 78-84.
• ERGUN, Metin, İBRAHİMOV, Gaynislam, (2000), Başkurt Halk Destanları, Ankara: Türksoy Yayınları.
• FROMM, Erich, (1992), Rüyalar, Masallar, Mitoslar, (Çeviren: A. Arıtan-K. H. Ökten), İstanbul: Arıtan Yayınevi.
• HARMANCI, Meriç, (2010), Türk Masallarında Keloğlan Tipi, Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Kocaeli.
• HARMANCI, Meriç, (2012), “Keloğlan’ın Mitik Aynadaki Görüntüsü”. Millî Folklor, 94: 72-80.
• JUNG, Carl Gustav, (2009), İnsan ve Sembolleri, (Çeviren: A. N. Babaoğlu), İstanbul: Okuyan Us Yayınları.
• JUNG, Carl Gustav, (2017), Dört Arketip, (Çeviren: Z. Aksu Yılmazer), İstanbul: Metis Yayınları.
• KARADAVUT, Zekeriya, (2006), Kırgız Masalları, Konya: Kömen Yayınları.
• OCAK, Ahmet Yaşar, (1999), Osmanlı İmparatorluğu’nda Marjinal Sûfîlik: Kalenderîler (XIV-XVII. Yüzyıllar), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• ÖGEL, Bahaeddin, (1976), “Keloğlan Masal Motifinin Eski Türk Kökenleri”, I.Uluslarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri, II. Cilt (Halk Edebiyatı), Ankara: Kültür Bakanlığı Millî Folklor Araştırma Dairesi Yayınları.
• ÖGEL, Bahaeddin, (2002), Türk Mitolojisi (Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar), II. Cilt, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• ÖZCAN, Tarık, (2013), “Modern Bir Öncü: Keloğlan”. Bilig, 65: 247-258.
• ÖZÇELİK, Mehmet, (2004), Afyonkarahisar Masalları (Araştırma-İnceleme- Metin), Isparta: Fakülte Kitabevi.
• ÖZÜNEL-ÖLÇER, Evrim, (2005), “Kel Ata’dan Keloğlan’a ‘Hilebaz’ Dönüşüm”, Millî Folklor, 67: 47-52.
• RADLOFF, W. Wilhelm, (1870). Proben der Volkslitteratur derTürkischen Stämme Süd-Sibiriens-III, St.Petersburg: P.U.K.İ.A.N.
• ROUX, Jean-Paul, (2005), Orta Asya’da Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar, İstanbul: Kabalcı.
• SAGİTOV, M., Muhtar, (1986). Başkurt Folklorunda Hayvanlara Tapınma, (Çeviren: Nuri Yüce), Türk Dili Araştırmaları Yıllığı, ?: 125-132.
• SAKAOĞLU, Saim, (1999), Masal Araştırmaları, Ankara: Akçağ.
• SAKAOĞLU, Saim, (2002), Gümüşhane ve Bayburt Masalları, Ankara: Akçağ.
• ŞİMŞEK, Esma, (2017), “Türk Masallarının Millî Tipi: Keloğlan”, Akra Kültür Sanat ve Edebiyat Dergisi, 11: 41-57.
• YEŞİL, Yılmaz, (2015), Türk Sözlü Anlatılarında Şekil Değiştirme, Ankara: Kalem Kitap Yayınları.