Mutazilite Influence on the Formation of Zaydite Thought in Yemen in the 6./12. Century

Yıl 2014, Cilt: 7 Sayı: 1, 87 - 128, 13.10.2014

Yusuf Gökalp

https://doi.org/10.18403/emakalat.71554

Cited By: 2

Öz

It seems that after the Imam Mutawakkil Ala Allah Ahmad b. Sulaiman declared his imamate in 532/1138, the Zaydite rule which had been interrupted in the early of 5./11. century was reestablished in Yemen. The 6.12. century when the various  Zaydite groups such as al-Husainiyya, al-Mutarrifiyya and al-Mukhtariyya continued to exist can be seen, politically and religiously, as one of the turning points of Zaydite thought. In this period during which there was intensive domestic struggle in Zaydism, particularly the transference of some Mutazilite views surviving in Hazar region through some figures and works into Yemen played a controlling influence on the development process of Zaydite thought. The Mutazilite views mainly carried Yemen with special efforts of Imam Ahmad b. Sulaiman were soon adopted by Zaydites there. In this article, transference of Mutazilite views into Yemen and their roles in the formation of the 6.12. century Zaydite thought in Yemen will be generally dealt with.

Anahtar Kelimeler

Yemen, Zaydiyya, Mutazila, Mutarrifiyya, Imam Mutawakkil Ala Allah, Qadi Jafar b. Abd al-Salam

6/12. Yüzyıl Yemen Zeydî Düşüncesinin Şekillenmesinde Mu'tezile'nin Etkisi

Öz

İmam Mütevekkil Alellah Ahmed b. Süleyman'ın 532/1138 yılında ima-metini ilan etmesiyle birlikte Ye-men'de 5/11. Yüzyılın başında ke-sintiye uğrayan Zeydi hakimiyetinin yeniden tesis edildiği görülmektedir. Hüseyniyye, Mutarrifiyye ve Muhte-ria gibi farklı Zeydi grupların varlığını sürdürdüğü 6/12. yüzyıl, siyasi-itikadi açıdan Zeydi düşüncenin dönün noktalarından biri olarak kabul edilebilir. Mezhep içi çatışma-ların yoğun olarak yaşandığı bu dönemde özellikle Hazar bölgesinde varlığını sürdüren Mutezili fikirlerin birtakım şahıslar ve eserler vasıta-sıyla Yemen'e taşınması Zeydi dü-şüncenin gelişim seyri üzerinde yönlendirici bir etki yaratmıştır. Büyük oranda, İmam Ahmed b. Süleyman'ın özel gayretiyle Yemen'e taşınan Mutezili fikirler kısa zaman içerisinde Zeydiler tarafından kabul görmüştür. Bu makalede, ana hatla-rıyla,  Mutezili fikirlerin Yemen'e geçişi ve 6/12. yüzyıl Yemen Zeydi düşüncesinin şekillenmesindeki etkisi üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Yemen, Mutezile, Mutarrifiyye, İmam Mütevekkil Alellah, Kadı Cafer b. Abdisselam, Zeydiyye

Kaynakça

• Abdu’l-Ati, Abdu’l-Gani Mahmud, es-Sırau’l-Fikri fi’l-Yemen beyne’z- Zeydiyye ve’l-Mutarrifiyye, yrz. 2002.
• Abdulfettah Şayef Numan, el-İmamu’l-Hadi Veliyyen Fakihan ve Mü- cahiden, yrz. 1989.
• Ahmed b. Yakub, el-Fakih el-Kadi el-Hüseyin, Siretü’l-İmam Mansur Billah el-Kasım b. Ali el-Ayyani, thk. Abdullah b. Muhammed el-Habeşi, San’a 1996.
• Ahmed Mahmud Suphi, ez-Zeydiyye, Kahire 1984.
• Akoğlu, Muharrem, Büveyhiler Döneminde Mutezile, Ankara 2008.
• el-Alevi, Ali b. Muhammed b. Ubeydullah el-Abbasi, Siretü’l-Hadi ile’l-Hak Yahya b. el-Hüseyin, thk. Süheyl Zekkar, Beyrut 1972.
• Ali b. Abdilkerim, el-Fadıl Şerafuddin, ez-Zeydiyye; Nazariyye ve Tatbik, Amman 1985.
• Zeyd, Ali Muhammed, Teyyaratu Mu’tezileti’l-Yemen fi’l-Karni’s- Sadisi’l-Hicri, San’a 1997.
• el-Ansi, Abdullah b. Zeyd, er-Risaletü’n-Natıka bi Dalali’l- Mutarrifiyye (es-Sırau’l-Fikri fi’l-Yemen beyne’z-Zeydiyye ve’l- Mutarrifiyye içerisinde ss. 274-288).
• Ay, Mahmut, “Mutezilecilikten Arta Kalan Mutezile”, İslamiyat, c. 6, s. 1 (Ocak-Mart 2003).
• Aydınlı, Osman, “Mu’tezile”, İslam Mezhepleri Tarihi El Kitabı, ed. H. Onat-S. Kutlu, Ankara 2012.
• ………, Osman, Akılcı Din Söylemi-Farklı Yönleriyle Mutezile Ekolü- Ankara 2010.
• ………, Osman, Mu’tezili İmamet Düşüncesinde Farklılaşma Süreci, Ankara 2003.
• Bebek, Adil, “el-Ka’bi”, DİA, c. XXIV (2001).
• Bozan, Metin, “Şii Fırkaların Tasnifi, Nispet Edildikleri İmamlar Eksenli Bir Deneme”, DÜİFD., C.VI, sayı 1 (2004).
• el-Ca’di, İbn Semure Ömer b. Ali, Tabakatu Fukahai’l-Yemen, thk. Fuad Seyyid, Kahire 1957.
• el-Curafi, Abdullah b. Abdilkerim el-Yemeni, el-Muktetatf min Tari- hi’l-Yemen, thk. Zeyd b. Ali el-Vezir, Beyrut 1987.
• Doğan, İsa, Zeydiyye’nin Doğuşu ve Görüşleri, Samsun 1996.
• el-Ekva, İsmail b. Ali, “Neşvan el-Himyeri” mad., DİA, c. 33 (2007).
• el-Eşari, Ebu’l-Hüseyin Ali b. İsmail, Kitabu Makalati’l-İslamiyyin ve İhtilafu’l-Musallin, thk. Hellmut Ritter, Wiesbaden 1980.
• Eymen Fuad Seyyid, Tarihu Mezahibi’d-Diniyye fi Biladi’l-Yemen, Kahire 1988.
• Ferrruh, Ömer, Tarihu’l Edebu’l Arabiy, V. Baskı, Beyrut, 1989.
• el-Figi, İsamuddin Abdurrauf, el-Yemen fi Zilli’l-İslam, San’a 1981.
• Gochenour, David Thomas, The Penetration of Zaydi Islam into Early Medieval Yemen, Massachusetts 1984.
• Gökalp, “Zeydiyye Mezhebinin Görüşleri, Kültürel Mirası ve İslam Düşüncesine Katkıları”, ÇÜİFD., c. 7, sayı 2 (Temmuz-Aralık 2007).
• ………, “Zeydiyye” mad., DİA, c. 44 (2013).
• ………, Yusuf, “İmamet Nazariyesi Bağlamında Zeydiyye’nin İma- miyye’ye Yönelik Eleştirileri”, ÇÜİFD, c. 14/1, (Ocak-Haziran 2014).
• ………, Yusuf, “Yemen’de Zeydi Sünni İlişkilerinin Tarihi Arka Pla- nı”, e-makalat Mezhep Araştırları, c. VI/2 (Güz 2013).
• ………, Yusuf, Zeydilik ve Yemen’de Yayılışı, (Yayınlanmamış Dokto- ra Tezi) AÜSBE., Ankara 2006.
• ………, Zeydilik ve Taberistan’da Yayılışı, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), AÜSBE., Ankara 1999.
• el-Hadi ile’l-Hak, Yahya b. Hüseyin, Mecmuu Resaili’l-İmam el-Hadi ile’l-Hak Yahya b. el-Hüseyin b. Kasım b. İbrahim, thk. Ab- dullah b. Muhammed eş-Şazeli, Sa’da 2001,
• ………, Yahya b. Hüseyin, Resailü’l-Adl ve’t-Tevhid, thk Muham- maed Ammara, Kahire 1981.
• el-Hakim el-Cüşemi, Ebu Sa’d el-Muhsin b. Muhammed b. el- Hakim, Ebu Sa’d el-Muhsin b. Muhammed, Şerhu’l-Uyuni’l- Mesail, Tunus 1974. el-Hamevî, Yakut er-Rûmî, Mu’cemul Udebâ’ İrşâdu’l Erîb İlâ Ma’rifeti’l Edîb, Thk: İhsan Abbas, I. Baskı, Beyrut, 1993.
• Hansu, Hüseyin, Mutezile ve Hadis, Ankara 2004.
• el-Haruni, En-Natık bi’l-Hak Yahya b. Hüseyin, el-İfade fi Tarihi Eimmeti’z-Zeydiyye, thk. Yahya Salim İzzan, Sa’da 1996.
• el-Husi, Bedruddin b. Emiriddin, el-Mutarrifiyye, San’a 2001.
• İbn Hazm, Ebu Muhammed b. Ali b. Ahmed b. Said el-Endülüsi, Cemheretü Ensabi’l-Arab, thk. Komisyon, Beyrut 1983.
• İbn İsfendiyar, Muhammed b. el-Hasan, History of Tabaristan, ing. çev. Edward G. Browne, Leyden 1905.
• İbnu’l-Murtaza, Ahmed b. Yahya, Kitabu Tabakati’l-Mutezile, thk. Susanna D. Wilzer, Beyrut trz.
• İbnu’n-Nedim, Muhammed b. İshak, Fihrist, thk. İbrahim Ramazan, Beyrut 1994.
• Kadı Abdulcabbar, İmaduddin Ebi’l-Hasan Abdulcebbar b. Hasan, Fırak ve Tabakatu’l-Mutezile, nşr. Ali Sami en-Neşşar- İsamuddin M. Ali, yrz. 1972.
• ………, el-Muğni fi Ebvabi’t-Tevhid, thk. Thk. Abdulhalim Mahmud Süleyman, Daru’l-Mısriyye, ts.
• Kadı Cafer b. Ahmed b. Abdisselam, “Megavidu’l-İnsaf fi Mesailu’l- Hilaf”, Abdu’l-Ati’nin es-Sırau’l-Fikri fi’l-Yemen bene’z- Zeydiyye ve’l-Mutarrifiyye içerisinde, ss. 116-126.
• Kadir Demirci-Mehmet Ümit, “Zeydi Kaynaklar ve Zeydiyye Üzerine Yapılmış Çalışmalar”, İslami İlimler Dergisi, yıl 6, sayı 1, (Ba- har 2011).
• Kallek, Cengiz, “Cafer b. Ahmed” mad., DİA., c. 6 (1992), ss. 545- 546.
• Khan, M.S.,“The Early History Zaydi Shi’ism in Daylaman and Gi- lan, ZDMG, Band 125 (1975).
• el-Kıftî, Cemaleddin Ebu’l Hasan Ali b. Yusuf, İnbâhu’r Ruvât alâ Enbâhi’n-Nuhât, thk. Muhammed Ebu’l Fadl İbrahim, Kahire 1986.
• Madelung, Wilferd, “Alids of Tabaristan, Daylaman and Gilan”, E. Ir. VIII, (London 1985),
• ………, Wilferd, “The Alid Rulers of Tabaristan, Daylaman and Gi- lan”, Attı Del Terzo Congresso The Studi Arabic Islamic, Revel- lo 1966.
• Makrizi, Takiyyuddin Ahmed b. Ali b. Abdilkadir, el-Mevaiz ve’l- İtaibar bi Zikri’l-Hıtat ve’l-A’sar, Beyrut trz.,
• el-Malati, Ebu’l-Hüseyin Muhammed b. Ahmed, et-Tenbih ve’r-Red ale Ehl-i’l-Ehva ve’l-Bid’a, thk. Muhammed Zahid el-Kevseri, Beyrut 1968.
• el-Mansur Billah, Abdullah b. Hamza b. Süleyman, Kitabu’ş-Şafi, ı- IV, San’a 1986.
• ………, el-Ikdu’s-Semin fi Ahkami’l-Eimmeti’l-Hadin, thk. Abdusse- lam b. Abbas el-Vecih, Amman 2001.
• el-Muhalli, Hasan Hüsamuddin Humeyd b. Ahmed, Kitabu Hadai- ki’l-Verdiyye fi Menakibi Eimmeti’z-Zeydiyye, Yazmadan tıpkı basım, trz.
• el-Murtaza Lidinillah, Muhammed b. Yahya b. el-Hüseyin el-Hadi İle’l-Hak (310/922), Kitabu’l-Usul, thk. Abdullah b. Hamud el-İzzi, Sa’da 2001.
• el-Müeyyed Billah, İbrahim b. el-Kasım, Tabakatu’z-Zeydiyyeti’l- Kübra (Bulugu’l-Murad ila Ma’rifeti’l-İsnad), thk. Abdüsselam b. Abbas el-Vecih, Amman 2002.
• el-Müeyyidi, Meciduddin b. Muhammed b. Mansur b. El-Haseni, et- Tuhaf Şerhu Zülef, thk. Ali b. Abdulkerim, San’a 1997.
• ………, Levamiu’l-Envar fi Cevamiu’l-Ulum ve’l-Asar, Sa’da 1993.
• en-Naşi el-Ekber, Ebu’l-Abbas Abdullah b. Şirşir el-Enbari, Mesai- lü’l-İmame-Kitabu’l-Evsat fi’Makalat, thk. Josef Van Ess, Beyrut 1971.
• Neşvanu’l-Himyeri, Ebu Said b. Ebi Himyer, Mulûkü Himyer ve Akyâlü’l Yemen ve Şerhuhâ el-Müsemma Hülâsetu’s-Sîre el- Câmia li Acâibi Ahbâri’l Mülûki’t-Tebabia, Leipzig 1865.
• ………, Kasidetu’l Himyeri, Nşr. Rene Basset, (La Kaşida Himyarite adıyla neşretti.), Nouvelle Edition, Alger Typographie Adophe Jourdan, 1914.
• ………, Huru’l-Iyn, thk. Kemal Mustafa, Kahire 1948.
• Özaydın, Abdulkerim, “Mütevekkil Alellah Ahmed b. Süleyman” mad., DİA, c. 32 (2206).
• er-Rassas, Ahmed b. el-Hasan, Misbahu’l-Ulum fi Ma’rifeti Hayyi’l- Kayyum el-Ma’ruf bi Selasine Mesele, thk. M.A. Kafafi, Bey- rut 1971.
• Sezgin, Fuat, Tarihu’t-Turasi’l-Arabi, c.1. cüz 3, Arap. Çev. Mahmud Fehmi Hicazi, 1983.
• Suyûtî, Celâlettin Abdurrahman, Buğyetu’l Vuât fî Tabakâti’l- Lüğaviyyîne ve’n-Nuhât, Thk: Muhammed Ebul Fadl İbra- him, Daru’l Fikr, 1989.
• Süleyman b. Ahmed el-Muhalli, Kitabu’l-Burhan er-Raik (es-Sırau’l- Fikri fi’l-Yemen beyne’z-Zeydiyye ve’l-Mutarrifiyye içerisinde ss. 53-90).
• eş-Şehristani, Ebu Feth Muhammed b. Abdilkerim, el-Milel ve’n- Nihal, thk. Abdülemir Ali Mehna-Ali Hasan Faur, Beyrut 1996.
• Thiele, Jan, “Propagating Mu’tazilism in the VIth/XIIth Century Zaydiyya: The Role of al-Hasan al-Rassas”, Arabica, 57 (2010).
• Ümit, Mehmet, “Hazar Zeydileri ve Mutezililer”, İslami İlimler Dergisi, c. 6, s. 1 (Bahar 2011), ss.231-254.
• ………, Mehmet, Zeydiyye-Mutezile Etkileşimi Zeyd b. Ali’den Kasım er-Ressi’nin Ölümüne Kadar, İstanbul 2010.
• el-Vecih, Abdüsselam b. Abbas, A’lamü’l-Müellifini’z-Zeydiyye, Am- man 1999.
• ………, Masadiru’t-Turasi fi’l-Mektebati’l-Hassa fi’l-Yemen, I-II, San’a 2002.
• el-Vezir, es-Seyyid Sarimuddin İbrahim b. Muhammed, el-Felekü’d- Devvar, thk. Muhammed Yahya Salim İzzan, Sa’da 1994.
• Yahya b. el-Hüseyin b. el-Kasım b. Muhammed b. Ali, Gayetü’l- Emani fi Ahbari’l-Katri’l-Yemani, thk. Said Abdulfettah Aşur, Kahire 1968.
• el-Yemenî, Necmuddin Ammâra, Târîhu’l Yemen el-Müsemmâ el- Müfîd fî Ahbari San’a ve Zebîd (Şuarau Mülûk ve A’yânuhâ ve Udebâuhâ), thk: Kadı Muhammed b. Ali el-Akva’ el-Havâliy, I. Baskı, Mısır, 1976.
• Yücel, Fatih, “Fıkıh Usulünde Zeydiyye-Mutezile Etkileşimi”, İslami İlimler Dergisi, yıl 6, sayı 1 (Bahar 2011).