TY  - JOUR
T1  - المنهج النقدي عند المحدثين من منظور علم النفس المعرفي
TT  - Bilişsel Psikoloji Perspektifinden Muhaddislerde Tenkit Metodu
AU  - Al Bogha, Asmaa
PY  - 2022
DA  - December
Y2  - 2022
DO  - 10.47424/tasavvur.1149431
JF  - Tasavvur / Tekirdağ İlahiyat Dergisi
JO  - tasavvur
PB  - Tekirdag Namik Kemal University
WT  - DergiPark
SN  - 2619-9130
SP  - 807
EP  - 841
VL  - 8
IS  - 2
LA  - ar
AB  - تتناول الدراسة قراءة الظاهرة النفسية بأدوات معرفية إسلامية متمثلة بمنهج النقد الحديثي، إذ تشير الدراسات التطبيقية لأصول المنهج النقدي الحديثي، إلى معرفة الناقد بموضوعات علم النفس المعرفي دون مصطلحاتها التي استقرت لاحقًا، وإن تطبيق تلك القواعد العلمية المتعلقة بعلم النفس المعرفي في أهم مداخل قبول الأحاديث أو ردها يبين بأن ثمة تشابه بين هذين العلمين من حيث الموضوع ألا وهو المعرفة الإنسانية. حيث قارنت بين الشكل الذي تناول فيه أهل العلمين بعض الموضوعات المتعلقة بالعمليات المعرفية كالانتباه والحفظ والذاكرة واختبارات قياسها، والموضوعات المتعلقة بالنفس الإنسانية التي هي محور هذه العمليات واستعداداتها ودوافعها وما يصيبها من اختلال، ثم مثلت لها بتطبيقات عملية من استعمالات المحدثين في المنهج النقدي والباحثين في علم النفس المعرفي لتحرير مواطن الاتفاق والاختلاف بينهما. وأخيرًا خلصت إلى أن ثمة تشابه جزئي بين العلمين من حيث الموضوعات المتعلقة بالعمليات العقلية وإن افترقا في الدافع والنتيجة. فشرط الضبط عند نقاد الحديث لتحقق وصف الثقة يتضمن معنى الانتباه الذي تحدث عنه علماء النفس، غير أن علماء الحديث كانوا أكثر تشددًا فيه لدواعٍ شرعية تتعلق بالثواب والعقاب. كما أثبت الباحثون في علم النفس المعرفي أن القدرات العقلية التي يتمتع بها الإنسان تلعب دورًا في مدى قدرته على الانتباه والتركيز، وهذا ما تنبه إليه نقاد الحديث الذين عمدوا إلى المقايسة بين الرواة لتمييز المقبول منهم من غيره
KW  - الحديث
KW  - المنهج
KW  - المنهج النقدي الحديثي
KW  - علم النفس المعرفي
KW  - ، الضبط
KW  - الانتباه
N2  - Bu araştırma, hadis tenkit yöntemini içeren İslami bilgiler aracılığıyla psikolojik durumları okumayı ele almaktadır. Çünkü uygulamalı hadis çalışmaları münekkidin, psikolojik terimleri kullanmasa da bilişsel psikoloji alanına yönelik değerlendirmeler yaptığına işaret ediyor. Hadisleri kabul veya reddetmede bilişsel psikoloji ilmiyle ilgili bu bilimsel kuralların uygulanması, konularının insan olması sebebiyle bu iki ilim arasında bir benzerlik olduğunu ortaya koyar. Dikkat, ezber, hafıza ve ölçüm testleri gibi bilinçsel süreçlerle ilgili bazı hususlar ve bu süreçlerin odak noktası olan insan psikolojisiyle ilgili, yetenekler, motivasyonlar ve onları etkileyen dengesizlikler gibi konularda her iki ilim karşılaştırıldı. Sonra birleştikleri ve ayrıldıkları noktaları tespit etmek için tenkit yönteminde muhaddislerden ve psikoloji ilmindeki araştırmacıların çalışmalarından örnekler sunuldu. Sonuç olarak çıkış noktası ve sonuç bakımından farklılıklar gösterseler de zihinsel eylemler ile ilgili konular bakımından iki ilim arasında kısmi bir benzerlik olduğu sonucuna ulaşıldı. Hadis münekkitlerinin sika tarifinin gerçekleşmesi için zabt şartı, psikologların bahsettiği dikkat anlamını içermektedir. Ancak sevap ve günah gibi şeri' sebeblerden dolayı muhaddisler bu konuda daha seçici davranmışlardır. Bilişsel psikolojide araştırmacılar, insanın zihinsel becerilerinin dikkat ve odaklanma becerisinde rol oynadığını kanıtlamışlardır. Ravilerden makbul olanı diğerlerinden ayırt etmek için raviler arasında karşılaştırma yapan hadis münekkitlerinin dikkati de bu noktada yoğunlaşmıştır.
CR  - Aljaad, Anas. "İmam Tirmizî’nin Sünen’inde Hoc.ası İmam Buhârî’ye Muhalefet Ettiği Hususlar". Kilis 7 Aralık Üniversitesi Ilahiyat Fakültesi Dergisi 2/2 (2015), 151-176.
CR  - Aljaad, Anas. "Tirmizî’nin Sünen’inde el-Buhârî ve Ebû Zur’a’nın İhtilafları". Cumhuriyet Ilahiyat Dergisi 20/1 (2016), 
245-266.
CR  - Anderson, C. M. B.- Craik, F. I. M. "The effect of a concurrent task on recall from primary memory". Journal of 
verbal learnning and verbal behavior 13/1 (1979), 107-113.
CR  - Avuni, Hâtem b. âref eş-Şerîf. Neṣâiḥun menheciyyetün liṭâlibi iʿlmi’s-sünneti’n-nebeviyye.  Mekke: Dâru‘Alâmi’l-
Fâva’id, 1418.
CR  - Buhârî, Muhammed b. İsmail. Sahîhü'l-Buhârî. Thk. Mustafa el-Buğâ. Beyrut: Dâr İbn Kesîr, 1407/1987.
CR  - Cevâbi, Muhammed ṭahir. Cuhûdu’l-muḥaddis̱în fî neḳdi metni’l-ḥadîs̱i’n-nebeviyyi’ş-şerîf. Tunus: Müesseset 
Abdulkerim b. Abdullah, 1991.
CR  - Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdirrahmân b. el-Fazl. es-Sünen.  Arabistan: Darü’l-Muğnî, 1412/2000.
CR  - Ebû Hammâd, ziyâd aʿvvâd. Eż-żabṭu iʿnde’l-muḥaddis̱în ve es̱eruhû fî’râvî ve’l-mervî. Mecelletü Câmiati Dımeşk 
18/2 (2002), 341/365.
CR  - Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Muhammed b. Muhammed Ebû Hâmid et-Tûsî.  Meaʿricu’l-ḳudsi fî medârici 
maʿrifeti’n-nefsi. El-memleketü’l mütteḥide: Müessesetü Hündâvî, 1438/2017.
CR  - Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Muhammed b. Muhammed Ebû Hâmid et-Tûsî. İḥyâʾi ʿulûmi’d-dîn. Beyrut: Dâru’l- 
Marife, ts.
CR  - Gencer, Nevzat. "İslam Psikolojisinde Gelenekler, Paradigmalar ve Temel Kavramlar". Hitit Üniversitesi İlahiyat 
Fakültesi Dergisi 36 (Aralık 2019), 669-682.
CR  - Hâkim, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed en-Nîsâbûrî. Maʿrifetü ʿulûmi’l-ḥadîs̱. Thk. Seyyid 
Muazzam Hüseyin. Beyrut: Dârü'l-kutubü'l-ilmiye, 1397/1977.
CR  - Halef, Avvâd. el-Müzâkere ve ehemmiyetuhâ inde’l-muhaddisîn. Kuveyt: Dâru’l-ilâf, 1998.
CR  - Hatîb, Ebû Bekr Ahmed b. Alî el-Bağdâdî. El-Câmiʿ li-aḫlâḳı’r-râvî ve âdâbi’s-sâmiʿ. Thk. Mahmûd et-Tahhân.  
Riyad: Mektebetü'l-Maârîf, ts.
CR  - Hatîb, Ebû Bekr Ahmed b. Alî el-Bağdâdî. El-Kifâye fi ilmi’r-rivâye. Medine: el-Mektebetu’l-İlmiyye, ts.
CR  - Hatîb, Ebû Bekr Ahmed b. Alî el-Bağdâdî. Târîḫu Baġdâd. Thk: Beşşar Âvvâd Mârûf. 16 cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-
İslâmî, 1422/2002.
CR  - Itr, Nûreddin. Usulü'l-Cerh ve't-Ta'dil ve İlmü'r-Rical. Şam: Dârü'l-Yemame, 1422/2001.
CR  - İbn Abdülber, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed b. Abdilberr en-Nemerî. Câmiʿu beyâni’l-
ʿilm ve fażlihî ve mâ yenbaġī fî rivâyetihî ve ḥamlihî. Riyad: Dâru İbn el-Cevzi, 1414/1994.
CR  - İbn Adî, Abdullah b. Adî el-Cürcânî. El-Kâmil Fî Ḍuʿafâʾi’r-Ricâl. Beyrut: Dârü'l-kutubü'l-ilmiye, 1418/1997.
CR  - İbn Ebî Hâtim, Abdurrahman b. Muhammed b. İdrîs er-Râzî. El-Cerh ve’t-Ta‘dîl. Beyrut: Dâirit el meaʿrifu’l-
uʿs̱mâniye, 1271/1952.
CR  - İbn Hacer, Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askâlanî. Lisânü’l-Mîzân. 7 cilt.  Hind: Dâirtu'l-Meâ'rîfi’n Nizâmiye, 1390/1971.
CR  - İbn Hacer, Ahmed b. Ali el-Askalânî. Fethu’l-Bârî fi Şerhi Sahihi’l-Buhari. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1379/1959.
CR  - İbn Hacer, Ahmed b. Ali el-Askalânî. Tehẕîbü’t-Tehẕîb fî Ricâli’l-Hadîs. Hint, Matbaatü Dâiret’ül Maârîfi’n Nizâmiye, 
1326/1908.
CR  - İbn Hacer, Ahmed b. Ali el-Askâlanî. Nüzhetü’n-naẓar Şerḥu Nuḫbeti’l-fiker. Dımeşk: Mâtbââıtü'l-sabah, 
1421/2000.
CR  - İbn Hibbân, Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî. Es-Sikât. 9 cilt. Hind: Dâirtu'l-Meâ'rifi'l Osmaniyyeti bi 
Haydarâbâd, 1393/1973.
CR  - İbn Recep, Abdurrahman b. Ahmed b. Hasen. Şerhu İleli’t Tirmîzî. Ürdün: Mektebetü’l-Manar, 1407/1987.
CR  - İbn Teymiyye, Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdiddîn Abdisselâm el-Harrânî. Mecmûʿu fetâvâ. Mısır: Darü'l-vâfâ, 
2005/1426.
CR  - İbnü's-Salâh, Osmân  b. Abdurrahman eş- Şehrezürî . Maʿrifetü envâʿi ʿUlmi’l-ḥadîs̱. Thk. Nûreddin Itr. Suriye: 
Dâru’l Fikr, 1406/1986.
CR  - James, William. The Principles of Psychology. New York: Henry Holt and Company, 1890.
CR  - Kādî İyâz, Ebü’l-Fazl İyâz b. Mûsâ b. İyâz el-Yahsubî. Tertîbü’l-medârik ve taḳrîbü’l-mesâlik li-maʿrifeti aʿlâmi 
meẕhebi. Rabat:  Matbaaʿtu Fuḍâle, 1966/1970.
CR  - Kaya, Murat. “Hadislerin Tesbitinde Sened Tenkidinin Tercihi Nedenleri”. Bilimname 37 (2019), 121-140.
CR  - Mizzî, Yûsuf b. Abdirrahmân b. Yusuf Ebu’l-Haccac. Tehzîbu’l-Kemâl fî Esmâi’r-Ricâl. Thk. Beşşar ‘Avvâd Ma’rûf. 
35 cilt. Beyrut: Muessestu’r-Risale, 1400/1980.
CR  - Müslim, Müslim b. El-Haccâc, en-Nisâburi. Et-Temyiz. Thk. Muhammad Mustafa. Suudi Arabistan: Mektebetu'l-
Kevser, 1997/1410.
CR  - Necâtî, Muhammed uʿs̱mân. Medḫal ilâ iʿlmi’n-nefsi’l-islâmiyyi. Kahire: Dâruş-Şurûk, 1422/2001.
CR  - Norman, Donald. Memory and Attention: An Introduction to Human Information Processing. USA: Wiley, 1976.
CR  - Omari, Muhammed Ali Kasım. "Hadisçiler Nezdinde Tenkid Yöntemin Özellikleri". BÜİFD 5/10 (2017), 33-69.
CR  - Râmhürmüzî, Ebû Muhammed el-Fârisî el-Hasen b. Abdirrahmân b. Hallâd. El-Muḥaddis̱ü’l-fâṣıl beyne’r-râvî 
ve’l-vâʿî’dir. Thk. M. Acâc el-Hatîb. Beyrut: Darü’l-Fikr, 1404/1984.
CR  - Saîd, Abdulcabbâr. İhtilâtu’r-Ruvâti’s-Sikât. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, 1426/2005.
CR  - Samerâî, Muhammed İbrahim. “el-Müzâkere inde’l-muhaddisîn târîhuhâ ve fevâidühâ”. El-Menâra 11/3 (2005), 
393-410.
CR  - Ṣanʿânî, Ebû Bekr ʿAbdürrezzâḳ b. Hemmâm. El-Muṣannef fi’l-ḥadîs̱. Neş. Habîburrahman el-A‘zamî. Beyrut: el-
Maktabü'l-İslami, 1403/1982.
CR  - Sehâvî, Muhammed b. Abdurrahman b. Muhammed Şemsuddîn. Fethu’l-Muğîs bi Şerhi Elfîyyeti’l-Hadîs li’l-Irâki. 
Thk. Ali Hüseyîn Ali. Mısır: Mektebetu’s-Sünne, 1424/2003.
CR  - Sezkin, Osman. "Psikolojide Kavramlar ve Üstün/Özel (Zekâ, Potansiyel, Yetenek) Kavramına Psiko-Felsefî Açıdan Bakış". Çocuk ve Medeniyet 5/10 (2020), 319-335.
CR  - Şâfiî, Ebû Abdullah Muhammed b. İdrîs. Er-Risâle. Kahire: Mektebetü'l-Halebî, 1358/1940.
CR  - Şentürk, Recep. "Critical Methods on Hadīth Self Reflexivity in Hadīth Scholarship". Hadis Tetkikleri Dergisi 3/2 
(2005), 37-56.
CR  - Şerḳâvi, Enver Muhammed. İlmu’n-nefsi’l-meʿrifiyyi’l-muaʿṣır. Kahire: Mektebetü’l enculu’l-mıṣriyye, 2003.
CR  - Ṭâhir, ahmed bekrî. El-ḥifẓu ve es̱eruhû fî ḳabûli’l-ḥadîs̱. Şam: Şam üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, Yüksek Lisans, 
2010.
CR  - Tatlı, Bekir. "Hadis Usulünde Râvi ve Rical Tenkidinin Teolojik Temelleri." Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi 
Dergisi 20/2 (2020), 410-434.
CR  - Tirmizî, Muhammed b. Îsâ. Sünenü’t-Tirmizî. Beyrut: Dâr'ul Garb el-İslamî, 1418/1998.
CR  - Uʿs̱mân, Abdulkerim. Ed-Dirâsâtu’n-nefsiyyeti iʿnde’l-müslimîne ve’l-ġazâliyyi bi veçhin ḫâ ṣṣ. Mısır: Mektebetü 
vehbe, 1401/1981.
CR  - Yates, Frances. The art of memory. New York: Routledge, 1966.
CR  - Yeşilyurt, Münevver- Cirit, Hasan. "Hadis İlminde Müzâkere Yöntemi ve Değeri". Usûl 25 (2016), 107–132.
CR  - Zeġlûl, Râfiʿneṣîr- zeġlûl, iʿmâd Abdurrahîm. İlmu’n-nefsi’l-meʿrifiyyi. Ürdün: Dâru’ş-şurûḳ, ts.
CR  - Zerkeşî, Muhammed b. Abdullah b. Bahâdır. en-Nüket ‘alâ Mukaddimeti İbni’s-Salâh. Riyad: Dâru Edvâi’s-Selef, 
1419/1998.
UR  - https://doi.org/10.47424/tasavvur.1149431
L1  - https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/2559987
ER  -