TY - JOUR T1 - The National Idea of Turkestani Jadids: Developing and Implementing TT - Türkistan Cedidlerinde Ulusal Fikr: Geliştirme ve Uygulama AU - Abdirashidov, Zaynabidin PY - 2025 DA - January Y2 - 2024 DO - 10.26650/iuturkiyat.1512323 JF - Journal of Turkology PB - Istanbul University WT - DergiPark SN - 2651-3188 SP - 973 EP - 1001 VL - 34 IS - 2 LA - en AB - The Jadidism Movement, which emerged within the borders of the Russian Empire, reached a certain degree in Turkestan, Volga-Ural, the Caucasus, and Crimea, and turned into an intellectual and social movement. The Jadidism originated in Turkestan in the early 20th century, unlike other Muslim (the Volga-Ural, Caucasus and Crimea) regions of the Russian Empire. For this reason, Turkestani Jadids persecuted the national idea promoted by the Muslims of Inner Russia and tried to shape it in accordance with the social, political, religious and traditional characteristics of Turkestan. During the initial stages of the formation and development of a national idea, the Jadids encouraged the establishment of charitable societies and the creation of a system of charitable funds. In addition to the societies and funds, Jadids also gave importance to the press to explain, adopt, and spread the ideas they advocated among the people, published national newspapers that would fulfill an important task in the formation of political thought among Muslims, opened publishing houses, and organized libraries. From this perspective, the “newspaper” alone, as a tool, became a sign of progress, a source of ideas and information for the Muslims of Turkestan, and for Russian society, and had a significant impact on the social lives of Turkestanis. Therefore, the newspapers Tarakkiy, Shuhrat, Khurshid, Asya, and Tujjar, which were published only in 1906-1908, fulfilled an important task as a tool and a force that enabled Turkistani Jadids to assert their national and religious identities. The activities of the societies, publishing houses, libraries, and companies established to distribute print materials for Muslims in order to raise the consciousness of Turkestanis, to realize their self-awareness, and initially to initiate a social transformation in the intellectual sense, were either severely restricted or completely stopped by the local authorities representing the current administration in the regions that they went beyond the permitted framework or carried out anti-state activities. Although this situation negatively affected the work of the Turkestani Jadids, they did not give up their struggle and managed to keep the issues they brought to the attention of the public through literature and theater. In this article, the efforts of the Turkestani Jadids to promote and put forward national ideas to realize national projects, which were their main goals, and their activities to instill these ideas in the people of Turkestan are discussed based on first-hand sources. KW - Nation KW - Idea KW - Jadidism KW - Turkestan KW - Muslim Elite KW - Charitable Society KW - Press N2 - Rus İmparatorluğu sınırları içerisinde ortaya çıkan Ceditçilik Hareketi; Türkistan, Volga-Ural, Kafkasya ve Kırım’da belirli bir mahiyete ulaşarak kendi mecrasında fikrî ve toplumsal bir harekete dönüşmüştür. Söz konusu hareket Türkistan’da, Rusya İmparatorluğu sınırları içerisinde Müslümanların yaşadığı Volga- Ural, Kafkasya ve Kırım bölgelerinden farklı olarak 20. yüzyılın başlarında ortaya çıkmıştır. Bu sebeple Türkistanlı Ceditçiler, İç Rusya Müslümanları tarafından desteklenen millî fikri idrak etmiş, bunu Türkistan’ın sosyal, siyasi, dinî ve geleneksel hususiyetlerine uygun olarak şekillendirmeye çalışmışlardır. Ceditçiler, ortaya koydukları millî fikrin şekillenip gelişmesinin ilk aşamasında, hayır cemiyetlerinin kurulmasını ve hayır fonları için bir sistem oluşturulmasını teşvik etmişlerdir. Onlar, kurdukları cemiyet ve fonların yanı sıra savundukları düşüncelerin halka anlatılması, benimsetilmesi ve halk arasında yaygınlaşması amacıyla matbuat işlerine de önem vererek Müslümanlar arasında siyasî düşüncenin oluşmasında önemli bir vazifeyi yerine getirecek millî gazeteler çıkarmış, yayınevleri açmış, kütüphaneler teşkil etmişlerdir. Bu noktadan bakıldığında yalnız başına “gazete” bile bir araç olarak Rus toplumunda olduğu gibi Türkistan Müslümanları için de bir ilerleme işareti, fikir ve bilgi kaynağı hâline gelmiş; Türkistanlıların sosyal hayatlarında önemli bir tesire sahip olmuştur. Öyle ki yalnızca 1906-1908 yıllarında yayınlanan Terakki, Şuhrat, Hurşit, Asya ve Tüccar gazeteleri, Türkistan Ceditçilerinin millî ve dinî kimliklerini ortaya koymalarını sağlayan bir araç ve güç olarak önemli bir görevi yerine getirmiştir. Türkistanlıların bilinçlenmesi, benliklerini idrak etmesi ve başlangıçta fikrî anlamda toplumsal dönüşümün gerçekleşebilmesi için Müslümanlara yönelik basılı yayınları dağıtmak amacıyla açılan cemiyetler, yayınevleri, kütüphaneler, kurulan şirketlerin faaliyetleri, mevcut yönetimin temsilcisi yerel makamlar tarafından, çalışmalarına izin verilen çerçevenin dışına çıktıkları yahut da devlet karşıtı faaliyetler yürüttükleri gibi suç isnatlarıyla ya ciddi şekilde kısıtlanmış ya da tamamen durdurulmuştur. Bu durum her ne kadar Türkistan Ceditçilerinin çalışmalarını olumsuz etkilese de onlar mücadelelerinden vazgeçmeyerek halkın dikkatine sundukları meseleleri, edebiyat ve tiyatro aracılığıyla gündemde tutmayı başarmışlardır. Bu makalede, Türkistan Ceditçilerinin ana hedefleri olan millî projeleri hayata geçirebilmek için millî fikirleri üretme ve ortaya koyma gayretleri ile bu fikirleri Türkistan halkına duyurmak, tanıtmak ve benimsetmek için yaptıkları faaliyetleri, birinci el kaynaklara dayanılarak ele alınmıştır. CR - Abdirashidov, Zaynabidin. “Ismail Gasprinskij i stanovlenije gazety “Tarzhuman”, Gasyrlar Avazy 3/4 (80/81) (2015): 211-218. google scholar CR - Abdirashidov, Zaynabidin. İsmail Gaspıralı ve XX. Yüzyılın Başlarında Türkistan (Temaslar - İlişkiler - Tesir). İstanbul: Selenge Yayınları, 2022. google scholar CR - Abdirashidov, Zaynabidin. Abdurrauf Fitrat in Istanbul. Quest for Freedom. Berlin: De Gruyter, 2023. google scholar CR - Abdirashidov, Zaynabidin. “Gasprinski (Gaspıralı), İsmail”. Encyclopaedia of Islam. 3: 101-103. Leiden: Brill, 2015. google scholar CR - Alimova, Dilorom and Dildora Rashidova. Makhmudkhodzha Bekhbudii i ego istoricheskoe vozzrenie. Tashkent: Ma’naviyat, 1998. google scholar CR - Allworth, Edward A. ed. The Tatars of Crimea: Return to the Homeland. Durham: Duke University Press, 1988. google scholar CR - Anonim, “[Eski Marghilânda...]”, Tarjuman 47 (1899): 3. google scholar CR - Anonim. “[Taskand Imdâdiya Jam’iyyati]”, Tarjuman 9 (1910): 3. google scholar CR - Anonim. “Bizda hâmiyat”, Sadai Türkistan 58 (1914): 1-2. google scholar CR - Anonim. “Bizim matbu’âti turkiyya”, Tarjuman 1 (1906): 1. google scholar CR - Anonim. “Bukhârâi sarıf’, Tarjuman 8 (1897): 3. google scholar CR - Anonim. “Fâ’idali qarâr”, Tarjuman 100 (1914): 3. google scholar CR - Anonim. “Idâradan”, Âyina 15 (1914): 246-248. google scholar CR - Anonim. “Kandy ghazetalarimizdan: Vaqt (Taskandan Maktub)”, Tarjuman 3 (1908): 2. google scholar CR - Anonim. “Milliy matbu’at: Âyina jurnali”, Tarjuman 190 (1913): 3. google scholar CR - Anonim. “Mizan (Adabiy, ma’isiy va tanqidiy bahslar)”, Tarjuman 117 (1906): 1-2. google scholar CR - Anonim. “Mizan (Adabiy, ma’isiy wa tanqidiy bahslar)”, Tarjuman 14 (1907): 1-2. google scholar CR - Anonim. “Mizan”, Tarjuman 245 (1913): 1-2. google scholar CR - Anonim. “Muhtaram samarqandiylara khâlisâna ‘arz”, Hurriyat 5 (1917): 2. google scholar CR - Anonim. “Nasriyat sirkati”, Tarjuman 188 (1914): 3. google scholar CR - Anonim. “Os sahri”, Tarjuman 27 (1896): 3. google scholar CR - Anonim. “Otchet musul’manskogo obshchestva ‘Pomoshch’’ v Tashkente”, Turkistan Vilayatining Gazeti 9 (1911): 2. google scholar CR - Anonim. “Pozhertvovaniia na tuzemnuiu bogadel’niu”, Turkistan Vilayatining Gazeti 15 (1910): 3. google scholar CR - Anonim. “Samarqand ghazitasi”, Tarjuman 181 (1913): 3. google scholar CR - Anonim. “Samarqand qira’atkhanai islamiyasi”, Tarjuman 78 (1908): 3. google scholar CR - Anonim. “Samarqand”, Tarjuman 12 (1894): 3. google scholar CR - Anonim. “Samarqand”, Tarjuman 2 (1914): 3. google scholar CR - Anonim. “Taskand”, Tarjuman 38 (1899): 3. google scholar CR - Anonim. “Taskanda teatru va adabiyat kechasi”, Tarjuman 258 (1914): 3. google scholar CR - Anonim. “Turkistan islari”, Tarjuman 100 (1906): 2. google scholar CR - Anonim. “Vaqt ghazitasindan”, Tarjuman 32 (1907): 3. google scholar CR - Anonim. “Vazhnyi vopros”, Tarjuman 227 (1913): 2. google scholar CR - Arapov, Dmitri and Elena Larina. “Sredneaziatskie musul’mane v 1914 godu (po materialam Turkestanskogo raionnogo okhrannogo otdeleniia)”, in Rasy i narody 32 (2006): 278-304. google scholar CR - Arsharuni, Arshaluis and Khadzhi Gabidullin. Ocherki panislamizma i pantiurkizma v Rossii. Moscow: Bezbozhnik, 1931. google scholar CR - Ayni, Sadriddin. Ta”rikhi inqilobi Bukhoro. Dushanbe: Adib, 1987. google scholar CR - Baldauf, Ingeborg. XX asr o'zbek adabiyotiga chizgilar. Tashkent: Ma’naviyat, 2001. google scholar CR - Behbud Hwaja, Mahmud Hwaja bin. “Haqiqat har tarafdan zuhur edar”, Tarjuman 48 (1906): 2. google scholar CR - Behbud Hwaja, Mahmud Hwaja bin. “Otchet musul’manskoi biblioteki i chital’ni gor. Samarkanda: Hisâbi -Âtchut”, Turkistan Vilayatining Gazeti 17 (1910): 2-3. google scholar CR - Behbud Hwaja, Mahmud Hwaja bin. “Turkistânda maktab lisâni”, Tarjuman 14 (1909): 2. google scholar CR - Behbud Hwaja, Mahmud Hwaja bin. “Turkistânda maktab lisâni”, Tarjuman 21 (1909): 2. google scholar CR - Behbûdiy, Mahmud Hwaja. “[Ghazita...]”, Tarjuman 231 (1913): 2. google scholar CR - Behbûdiy, Mahmud Hwaja. “Âmâlimiz yâinki murâdimiz”, Âyina 7 (1913): 154-156. google scholar CR - Behbûdiy, Mahmud Hwaja. “Millatlar qanday taraqqiy etarlar?”, Samarqand 30 (1913): 2. google scholar CR - Behbudiy, Mahmudxo‘ja. Tanlangan asarlar, to‘plovchi, so‘zboshi va izohlar: B. Qosimov, 3rd ed. Tashkent: Ma’naviyat, 2006. google scholar CR - Behbûdiy. “Haq alinur, berilmas”, Haqiqat 22 (1917): 2. google scholar CR - Beḥbūdiy. “Khayru'l-‘umūri avsatuhā”, Khuršīd 6 (1906): 2. google scholar CR - Behbudiy. “Qira’atkhana va mutala‘akhana islamiyasi babinda mukhtasar bayannama”, Samarqand 25 (1913): 1-2. google scholar CR - Bigîyev, Muhammad Zahir. Mavaraunnahrda sayahat. Kazan: Kitab, 1908. google scholar CR - Boltaboev, Hamidulla. Fitrat va jadidchilik. Tashkent, 2007. google scholar CR - Bukhara Ta’mimi Ma'arif Jam'iyyati Khayriyasining Nizamnama va Khatti Harakatidir. Ta’rihi ta’sisi 11 savval 1327. Markazi: Dari Sa‘adat Vazirhan. İstanbul, 1327. google scholar CR - Burd’ye, Pier. Sotsiologiia politiki. Moscow: Socio-Logos, 1993. google scholar CR - Carrere d’Encausse, Helene. İslam andthe Russian Empire: Reform andRevolution in Central Asia. Berkeley: University of California Press, 1988. google scholar CR - Carrere d’Encausse, Helene. Reforme et revolution chez les musulmans de l’Empire russe. Paris: Libraire Armand Colin, 1966. google scholar CR - Devlet, Nadir. “İslâmcı, Yenilikçi İsmail Gaspıralı ve Tercüman Gazetesi. Tercüman Gazetesi (1883-1918),” in Vefatının 100’ncü Yıl Dönümünde Gaspıralı İsmail Bey. Eskişehir: Eskişehir Valiliği Kültür Yayınları, 2014, 62-75. google scholar CR - Dobromyslov, Aleksandr. “Tashkentskaia pressa”, Sredniaia Aziia 3 (1910): 145-152. google scholar CR - Dobrosmyslov, Aleksandr. Tashkent v proshlom i nastoiashchem: Istoricheskii ocherk. Tashkent, 1912. google scholar CR - Dolimov, Ulug‘bek. Turkistonda jadid maktablari. Tashkent: Universitet, 2006. google scholar CR - Erşahin, Seyfettin. “Buhara’da Cedidcilik-Eğitim Islahatı Tartışmaları ve Abdurrauf Fıtrat (XX. Yüzyıl Başları)”, Dinî Araştırmalar 3 (1999): 213-255 google scholar CR - Fitrat, ‘Abd al-Ra’uf. “Himmat va sabati bolmagan millatning haqqi hayati yoqdir”, Âyina 7 (1915): 162-165. google scholar CR - Fitrat, ‘Abd al-Ra’uf. “Qur’an”, Âyina 16 (1915): 443-445. google scholar CR - Fitrat, Abdurauf. Tanlangan asarlar, vol. 5. Tashkent: Ma’naviyat, 2010. google scholar CR - Gankevich, Viktor. Na sluzhbe pravde i prosveshcheniiu. Simferopol, 2000. google scholar CR - Gasprinski, Ismail Bei. “Russkoe musul’manstvo: Mysli, zametki i nabliudeniia,” in Rossiia i Vostok. Kazan: 1993, 16-58. google scholar CR - Ghasprinskiy, Isma‘îl. Safarnamai hazrati amir: Bukhara Davlat Mır Sayyid ‘AbdhdahadBahadurhanning 1893 (1310) davaqe‘olmisRüsiyâsayahati bayanindarisalaimakhsusadir (Tarjumânjandasindanjam‘ va naql qilindi). Baghchasaray, 1893. google scholar CR - H. M., “Jam'iyyati khayriya âchmâq lazim”, Âyina 33 (1914): 780. google scholar CR - Hâji Mu'in. “Mahmûd Hwaja Behbudiy”, Uchqun 1 (1923): 3-5. google scholar CR - Hwajamyarov, Tolagan. “Ta’assuf va ta’ziya maktubi”, Tarjuman 210 (1913): 2. google scholar CR - Isma‘îl. “Arkani jamî‘at”, Tarjumân 17 (1886): 2. google scholar CR - Isma‘îl. “Afkar va matlab”, Tarjuman 18 (1895): 1. google scholar CR - Isma‘îl. “Afkari ‘umumiya”, Tarjuman 13 (1886): 1-2. google scholar CR - Ismâ’îl. “Afkari ‘umumiya”, Tarjuman 14 (1886): 1-2. google scholar CR - Ismâ'îl. “Ghazîtaning khidmati nadir?”, Tarjuman 2 (1883): 2. google scholar CR - Isma‘îl. “Muhtaram qarilarimiza”, Tarjuman 86 (1907): 1. google scholar CR - Isma‘îl. “Ziyali musulmanlara bir khitab”, Tarjuman 11 (1893): 1. google scholar CR - Isma’îl. “Arkani jamî‘at”, Tarjuman 16 (1886): 2. google scholar CR - Istoriiaobshchestvenno-kul’turnogo reformatorstvanaKavkaze i v Tsentral’noiAzii (XIX-nachaloXXveka). Samarkand: MITsAI, 2012. google scholar CR - Khabutdinov, Aidar and Damir Mukhetdinov. Rossiiskie musul’mane-tatary: ot obshchiny k natsii (konets XVIII - nachalo XX vv.): Uchebnoe posobie. Nizhnii Novgorod: Medina, 2007. google scholar CR - Khabutdinov, Aidar and Damir Mukhetdinov. Vserossiiskie musul’manskie s”ezdy 1905-1906 gg.. Nizhnii Novgorod, 2005. google scholar CR - Khabutdinov, Aidar. “Rossiiskie musul’mane v epokhu Gasprinskogo: perekhod ot razroznennykh etnokonfessional’nykh obshchnostei k national’nomu edinstvu”, Islam v Sodruzhestve Nezavisimykh Gosudarstv 2(3) (2011): 45-53. google scholar CR - Khabutdinov, Aidar. Tatarskoe obshchestvennoe dvizhenie v rossiiskom soobshchestve (konets XVIII - nachalo XX veka) (Dissertatsiia na soiskanie uchenoi stepeni doktora istoricheskikh nauk). Kazan, 2002. google scholar CR - Khalid, Adeeb. The Politics of Muslim Cultural Reform: Jadidism in Central Asia. Berkeley: University of California Press, 1998. google scholar CR - Kırımer, Cafer Seydahmet. Gaspıralı Ismail Bey: Dilde, Fikirde, Işte Birlik. Istanbul, 1934. google scholar CR - Kırımlı, Hakan ed. İsmail Gaspıralı İçin. Ankara, 2004. google scholar CR - Kocaoğlu, Timur ed. The Reform Movements and Revolutions in Turkistan (1900-1924). Haarlem: SOTA, 2001. google scholar CR - Komatsu, Hisao. “From Holy War to Autonomy: Dar al-Islam Imagined by Turkestani Muslim Intellectuals,” Cahiers d’Asie centrale 17/18 (2009): 449-475. google scholar CR - Komatsu, Hisao. “Muslim Intellectuals and Japan: A Pan-Islamist Mediator, Abdurreshid İbrahim,” in Stephane A. Dudoignon, Hisao Komatsu, and Yasushi Kosugi, eds., Intellectuals in the Modern Islamic World: Transmission, Transformation, Communication. London: Routledge, 2006, 273-288. google scholar CR - Komatsu, Hisao. “The Program of the Turkic Federalist Party in Turkestan (1917)” [introduction and translation by Hisao Komatsu], in H. B. Paksoy, ed., Central Asia Reader: The Rediscovery of History. Armonk: M.E. Sharpe, 1994, 117-126. google scholar CR - Lapidus, Ira. A History of Islamic Societies. Cambridge University Press, New York, 1988. google scholar CR - Lazzerini, Edward J. “Ismail Bey Gasprinskii’s Perevodchik/Tercuman: A Clarion of Modernism,” in H. Paksoy, ed., Central Asian Monuments. Istanbul, 1992, 143-156. google scholar CR - M.I. “Taskand Jam’iyyati Imdadiyasi”, Tarjuman 7 (1910): 3. google scholar CR - Mahmud Hwaja. “Oquchilargha yardam kerak”, Âyina 31 (1914): 601-604. google scholar CR - Minnullin, Zavdat. “Blagotvoritel’nye obshchestva i problema zakiata u tatar (konets XIX - nach. XX vv.),” in I. K. Zagidullin, ed., Tatarskie musul‘manskie prikhody v Rossiiskoi imperii: Materialy nauchno-prakticheskoi konferentsii (27-28 sentiabria 2005 g., g. Kazan‘). Kazan: Institut istorii AN RT, 2006, 30-41. google scholar CR - Mufti uğli, Muhammad Baqa Hwaja Sayyid Hadi Hwaja. “Vahdati lisan - dil birliği,” Tarjuman 61 (1906): 2. google scholar CR - Muhammadjânov, Mu’minjan. Turmuş urinislari (birmullabachchaning khatira daftari). Tashkent: Ozbakistan Davlat nasriyati, 1926. google scholar CR - Muhammadzâda (tijarat maktabi oquvchisi). “Taskanda tijarat maktabi”, Âyina 33 (1914): 790. google scholar CR - Mulla Ishâqjân. “Javab”, Âyina 11 (1914): 257-258. google scholar CR - Munavvarqari, “[1905 nchi...]”, Taraqqiy 11 (1906): 1. google scholar CR - Munavvarqari. “[Harbesaguman...]”, Taraqqiy 4 (1906): 2. google scholar CR - Munavvarqâri. “Maqbul qurbanlar”, Najat 15 (1917): 1. google scholar CR - Munavvarqâri. “Nikâh toghrisida”, Taraqqiy 3 (1906): 2. google scholar CR - Munavvarqâri. “Taskanda musulmân jam’iyyati”, Samarqand 27 (1913): 2. google scholar CR - Munavvarqâri. “Taskanda teatru”, Tarjuman 170 (1913): 3. google scholar CR - Nadir, Devlet. İsmail Bey (Gaspıralı). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1988. google scholar CR - Piaskovskii, Anatolij. Revoliutsiia 1905-1907 godov v Turkestane. Moscow: Izdatel’stvo Akademii Nauk SSSR 1958. google scholar CR - Qosimov, Begali et al. Milliy uygonish davri o'zbek adabiyoti. Tashkent: Ma’naviyat, 2004. google scholar CR - Qosimov, Begali. “Ismoil Gasprinskiy va Mahmudxo‘ja Behbudiy,” in N. Karimov, ed., Ismoil Gasprinskiy va Turkiston. Tashkent: Sharq, 2005, 42-52. google scholar CR - Qosimov, Begali. “Uyg‘onish shoiri,” in Tavallo, Ravnaqul-islom. Tashkent: Fan, 1993, 4-11. google scholar CR - Qosimov, Begali. Milliy uyg'onish: jasorat, ma’rifat, fidoyilik. Tashkent: Ma’naviyat, 2002. google scholar CR - Sa'di, ‘Abd al-Rahmân. “Behbudiy va uning tegarasiga yighilgan yâzuvchilar”, Turkistan 53 (1923): 2-3. google scholar CR - Sa'îd, Ziyâ. Ozbek vaqtli matbu'ati tarikhiga materiallar, 1870-1917. Tashkent-Samarkand: Ozbekistân Davlat nasriyâti, 1927. google scholar CR - Sahadeo, Jeff. Russian Colonial Society in Tashkent, 1865-1923. Bloomington: Indiana University Press, 2007. google scholar CR - Samoilovich, Aleksandr. “Pervoe tainoe obshchestvo mladobukhartsev”, Vostok: Zhurnal literatury, nauki i iskusstva 1 (1922): 97-99. google scholar CR - Sredniaia Aziia: Blagotvoritel’nost’ v Rossii, sostavleno po Vysochaishemu poveleniiu Sobstvennoi Ego Imperatorskogo Velichestva Kantseliarieiu po uchrezhdeniiam Imperatritsy Marii, Spisok blagotvoritel’nykh uchrezhdenii, chast’ 2, tom 2. St. Petersburg, 1907. google scholar CR - Sukrullâh, Hâji Mu'în ibn. “Til birlasdurmaq haqqinda”, Âyina 11 (1914): 259-260. google scholar CR - Tâhiriy, Ibrâhim. “Korgan bilgandan”, Sora 23 (1914): 730-734. google scholar CR - Taskandiy, Zarif. “Turkistânda”, “[Turkistânda...]”, Tarjuman 8 (1907): 3. google scholar CR - Taskandli Mulla Arslân. “[Taraqqiy ğazetasi...]”, Tarjuman 72 (1906): 2. google scholar CR - Togan, Zeki Velidi. Hâtıralar: Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Millî Varlık ve Kültür Mücadeleleri. İstanbul: Hikmet Gazetecilik, 1969. google scholar CR - Tuna, Mustafa. “Pillars of the Nation”: The Making of a Russian Muslim Intelligentsia and the Origins of Jadidism”, Kritika: Explorations in Russian and Eurasian History 18(2), (2017): 257-281. google scholar CR - Ubaydullâh. “Maqsad va maslak”, Sadai Turkistan 1 (1914): 1. google scholar CR - Ustav musul’manskogo obshchestva ‘Pomoshch’’ v Tashkente. Tashkent, 1909. google scholar CR - Vadud Mahmûd. “Turk sâ'iri ‘Ajzi”, Inqilab 11-12 (1924): 11-14. google scholar CR - Yusufzâda. “Pis’mo iz Samarkanda”, Turkistan Vilayatining Gazeti 16 (1910): 2. google scholar UR - https://doi.org/10.26650/iuturkiyat.1512323 L1 - https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/4053478 ER -