TY  - JOUR
T1  - Harezm Türkçesi Metinlerinde Görülen Eski Türkçe /-d, -d-/ > /-z, - z-/ Ses Değişimi Üzerine
TT  - On the Sound Shift Old Turkic /-d, -d-/ > /-z, -z-/ in Khwarezm Turkic Texts
AU  - Kurtulmuş, Fatih
PY  - 2025
DA  - May
Y2  - 2025
DO  - 10.26650/TUDED2025-1571563
JF  - Journal of Turkish Language and Literature
PB  - Istanbul University
WT  - DergiPark
SN  - 1015-2091
SP  - 49
EP  - 69
VL  - 65
IS  - 1
LA  - tr
AB  - Türkler, tarih boyunca Asya ve Avrasya’nın geniş bir bölgesinde yoğun göç hareketleri ve savaşlar yaşamış; bu süreçte hem siyasi hem de kültürel değişimlerle karşı karşıya kalmışlardır. Bu değişimler doğrudan dilsel yapıya da etki etmiş ve lehçeler arası ilişkiler çok karmaşık bir hâle gelmiştir. Hatta bazı durumlarda kimi lehçelerin tamamen kaybolmasıyla da sonuçlanmıştır. Harezm bölgesi, 6. yüzyılda Köktürklerin hâkimiyetine girmesiyle Türkleşmeye başlamıştır. 13. yüzyılda Moğol saldırılarıyla birlikte meydana gelen yeni göç dalgaları, bölgedeki Türk nüfusunu birbirine karıştırmış ve farklı Türk lehçelerinin bir arada konuşulduğu bir coğrafya hâline getirmiştir. Farklı Türk boylarının bir arada yaşayışı dilin kendine has otantik ve -bazı durumlarda- karmaşık yapısını oluşturmuştur. Zaman içerisinde Türkçe eser verme geleneği ile birlikte Harezm bölgesi önemli bir kültür merkezi hâline gelmiştir. Bu makalede Kâşgarlı Mahmud zamanında bilinen ve özellikle Suvar, Yimek, bazı Kıpçak ve Bulgar boylarında rastlanan Eski Türkçe /-d, -d-/ Harezm Türkçesi /-z, -z-/ ses değişiminin dönem eserlerindeki durumu ele alınacaktır. Harezm Türkçesine ait tüm eserler tarandığında yalnızca Anonim Tefsir ve Kısasü’l-Enbiyâ’da karşılaşılan bu değişimin fazla sayıda örnek kelimede görüldüğü saptanmıştır. Anonim Tefsir’de 25 kelimede ve 53 örnek, Kısasü’l-Enbiyâ’nın farklı nüshalarında ise toplam 24 kelimede ve 61 örnek tespit edilmiştir. Bu değişimin olası sebepleri tespit edilmeye çalışılacaktır. Ayrıca lehçeler arası temas ve eskicillik durumları bakımından meselenin farklı boyutları tartışılacaktır.
KW  - Harezm Türkçesi
KW  - ses değişimi
KW  - Kısasü’l-Enbiyâ
KW  - Anonim Tefsir
KW  - lehçe ilişkileri
N2  - Throughout history, Turks have experienced significant migration and conflict across a wide region of Asia and Eurasia. These movements have led to considerable political and cultural changes, which have, in turn, affected the linguistic structures and the relationships between dialects. In some instances, this has even resulted in the complete disappearance of certain dialects. With the arrival of various Turkic tribes, particularly the Oghuz and Kipchak, the Khwarezm region began to adopt Turkic characteristics. Subsequent waves of migration further mixed the Turkic population, creating a landscape where different Turkic dialects coexisted. This coexistence has resulted in a unique and, at times, complex linguistic structure. Over time, Khwarezm has become an important cultural center with a rich tradition of publishing works in Turkish. This article examines the status of the Old Turkic sound change /-d, -d-/ > /-z, -z-/ as observed during the Khwarezm Turkic period, particularly noted by Kashgarli Mahmud and prevalent in the Suvar, Yimek, and some Kipchak and Bulgarian tribes. We will analyze works from this period to discuss the reasons for this change, which appears in 25 words and 53 examples in the Anonymous Tafsir, and 24 words and 61 examples in certain copies of Kısasü’l-Enbiyâ. Additionally, we aim to uncover the contact between dialects and instances of archaism.
CR  - Ağca, Ferruh. “Dîvânu Lügati’t-Türk’ün Ses-Yazım Özellikleri”. Kâşgarlı Mahmûd Kitabı içinde, Editör F. Sema Barutcu Özönder. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2008. google scholar
CR  - Argunşah, Mustafa, Gülden Sağol Yüksekkaya ve Özcan Tabaklar. Karahanlıca, Harezmce, KıpçaKça Dersleri. İstanbul: Kesit Yayınları, 2011. google scholar
CR  - Ata, Aysu. Çağatay TürKçesinin İlK Devresi Harezm-Altın Ordu TürKçesi. Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınevi, 2016. google scholar
CR  - ———. Rabgûzî Kısasü’l-Enbiyâ (Peygamber Kıssaları) Giriş-Metin-Dizin. C. 1. 2 C. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2019. google scholar
CR  - ———. Rabgûzî Kısasü’l-Enbiyâ (Peygamber Kıssaları) Giriş-Metin-Dizin. C. 2. 2 C. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2019. google scholar
CR  - Berbercan, Mehmet Turgut. Çağatayca Gülistan Tercümesi [Gülistan-ı Türkî] (Giriş-Gramer-Metin-Notlar-Dizin-Tıpkı Basım). Ankara: Hâkim Yayınları, 2013. google scholar
CR  - Boeschoten, Hendrik ve O’Kane, John Ed. Al-Rabghüzi, The Stories of The Prophets (2 Vols.): Qişaş Al-Anbiyâ': An Eastern Turkish Version (Second Edition). Leiden | Boston: Brill, 2015. https://doi.org/10.1163/9789004294837. google scholar
CR  - Boeschoten, Hendrik. “Chaghatay”. The Turkic Languages içinde, Editör Lars Johanson ve Eva Âgnes Csato Johanson, 160-73. New York: Routledge, 2022. google scholar
CR  - Borovkov, Aleksandr Konstantinoviç. Orta Asya’da Bulunmuş Kur’an Tefsirinin Söz Varlığı (XII.-XIII. Yüzyıllar). Ankara: Türk Dil Kurumu, 2002. google scholar
CR  - Caferoğlu, Ahmet. TürK Dili Tarihi. İstanbul: Enderun, 1984. google scholar
CR  - Cin, Ali. “Rabguzi’nin Kısasü’l Enbiyasının Tahran Nüshası”. Journal of TurKish Studies Volume 5 Issue 1, (2010): 237-45. https://doi.org/10.7827/Turkishstudies.1142. google scholar
CR  - Dankoff, Robert ve James Kelly. Mahmud El-Kâşgârî: Compendium Of The Turkic Dialects. C. 1. Harvard: Harvard University Press, 1982. google scholar
CR  - Demirci, Ümit Özgür ve Sibel Karslı. Kutb'un Husrav u Şîrîn'i: Dizin. İstanbul: Kesit Yayınları, 2014. google scholar
CR  - Doğan, Cihan. XIV-XV. Yüzyıl Tarihi Türk Yazı Dillerinde Lehçe Karışmaları. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2022. google scholar
CR  - Durgut, Hüseyin. “Şeyh Süleyman Efendi Buhari Lügat-ı Çağatay ve Türki-i Osmanî (Cild-i Evvel) Adlı Eserin Transkripsiyonu”. Yüksek Lisans Tezi, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1995. Ulusal Tez Merkezi (42555). google scholar
CR  - Durukoğlu, Gökçen. Dîvânu Lugâti’t-Türk’e 11. Yüzyıl Türk Dili Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2022. google scholar
CR  - Eckmann, Jânos. “Doğu Türkçesinde Bir Kur’an Çevirisi (Rylands Nüshası)”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 15 (1967): 51-69. google scholar
CR  - ———. “Harezm Türkçesi”. Tarihi Türk Şîveleri içinde, Editör Mehmet Akalın, 173-210. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 1998. google scholar
CR  - ———. Nehcü’l Ferâdîs. 3. Bs. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2004. google scholar
CR  - Eker, Süer. “Kâşgarlı Mahmud ve Ses Bilgisi”. Doğumunun 1000. Yılı google scholar
CR  - Dolayısıyla Uluslararası Kâşgarlı Mahmud Sempozyumu (17-19 Ekim 2008). Rize: Rize Üniversitesi, 2008. google scholar
CR  - Ekşioğlu, Serap. “Harezm Türkçesi”. Tarihî Türk Lehçelerinin Ses Bilgisi içinde, Editör Ümit Hunutlu, Gül Yılmaz Çal ve Serap Ekşioğlu, 217-88. Ankara: Akçağ, 2023. google scholar
CR  - Eraslan, Kemal. Mevlâna Sekkâkî Divanı. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1999. google scholar
CR  - Ercilasun, Ahmet Bican. Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları, 2006. google scholar
CR  - Ercilasun, Ahmet Bican, ve Ziyat Akkoyunlu. Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu, 2014. google scholar
CR  - Erdal, Marcel. A Grammar Of Old Turkic. Leiden: Brill, 2004. google scholar
CR  - Ersoy, Gülser. “İran Asitan-ı Kuds-i Razavî Kütüphanesi 1007 Numaralı Satır Altı Kur’an Çevirisi: l-X. Cüzler (İnceleme-Metin-Sözlük-Dizin)”. google scholar
CR  - Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, 2017. Ulusal Tez Merkezi (463370). google scholar
CR  - Findley, Carter Vaughn. Dünya Tarihinde Türkler. İstanbul: Kitap yayınevi, 2008. google scholar
CR  - Golden, Peter Benjamin. Dünya Tarihinde Orta Asya. İstanbul: Ötüken, 2018. google scholar
CR  - ---. “The Turkic Peoples: A Historical Sketch”. The Turkic Languages içinde, Editör Lars Johanson ve Eva Âgnes Csato Johanson, 16-29. New York: Routledge, 1998. google scholar
CR  - ———. Türk Halkları Tarihine Giriş. İstanbul: Ötüken, 2013. google scholar
CR  - Gözütok, Avni. “Rabgûzî, Kısasu’l-Enbiyâ: XIX. Yüzyıla Ait Bir Kazan Yazması”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 15, no 37 (2008): 1-29. google scholar
CR  - İzgi, Özkan. Orta Asya Türk Tarihi Araştırmaları. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2017. google scholar
CR  - Kafesoğlu, İbrahim. Türk Milli Kültürü. İstanbul: Ötüken, 2016. google scholar
CR  - Karaağaç, Günay. Türkçenin Ses Bilgisi. İstanbul: Kesit Yayınları, 2010. google scholar
CR  - Karagözlü, Savaş. ibnü Mühennâ Lügati: Kitâb Hilyetü'l-insân ve Helbetü'l-Lisân): (Metin-Dil Özellikleri - Dizin). İstanbul: Kesit Yayınları, 2018. google scholar
CR  - Karasoy, Yakup. Şiban Han Dîvânı: inceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1998. google scholar
CR  - Kaya, Önal. “Ali Şir Nevayi ‘Fevayidü’l-Kiber’ (İnceleme-Metin-Dizin)”. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1989. Ulusal Tez Merkezi (10826). google scholar
CR  - Köprülü, Mehmet Fuad. “Çağatay Edebiyatı”. islam Ansiklopedisi içinde, 3:270-323. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1945. google scholar
CR  - Kurtulmuş, Fatih. “Tansuknâme-i İlhânî (Giriş-Metin-Notlar-Sözlük )”. Doktora Tezi, Ardahan Üniversitesi, 2020. Ulusal Tez Merkezi (644979). google scholar
CR  - Lee, Joo-Yup. The Turkic Peoples in World History. New York: Routledge, 2023. google scholar
CR  - Lee, Joo-Yup ve Shuntu Kuang. “A Comparative Analysis of Chinese Historical Sources and Y-DNA Studies with regard to The Early and Medieval Turkic Peoples”. Inner Asia 19, no 2 (2017): 197-239. google scholar
CR  - Menges, Karl Heinrich. Türk Dilleri ve Halkları Türklük Araştırmalarına Giriş. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2020. google scholar
CR  - Onur, Samet. Harezm Türkçesi Fal Kitabı. Ankara: Akçağ, 2023. google scholar
CR  - ---. “Harezm Türkçesi Özellikten Gösteren Sifatü’l-Kıyâmet Risalesi ve Harezm Türkçesi Üzerine Yem Bir Teori”. Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Dergisi 6, no 2 (2021): 907-46. https://doi.org/10.32321/Cutad.918401. google scholar
CR  - ---. “Harezm Türkçesinin İdil Boyundaki Tarihî Seyri ve Nasîhatü’s-Sâlihîn (İnceleme-Tenkitli Metin-Aktarım-Dizin-Tıpkıbasım)”. Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2023. Ulusal Tez Merkezi (812182). google scholar
CR  - Ölmez, Mehmet. “Eski Türkçe d ve Türkçedeki Sıra Dışı Gelişimi”. Editör Şerife Özer ve Michael Knüppel. Journal of Turkish Studies, Special Edition II: Uigurica, Buddhica, Manichaica, Mongolica et Varia Turcica in Honor of Klaus Röhrborn for His 85th Birthday Essays Presented by Colleagues, Friends and Students, Special Edition vol: 2 (2023): 223-28. google scholar
CR  - Özkan, Murat ve Karakulak, Mesut, Ed. Türk’ün Türk’le Savaşı: Asya’dan Anadolu’ya Türkler Arasındaki iktidar Mücadelesi. İstanbul: Kronik Kitap, 2023. google scholar
CR  - Öztürk, Abdulkadir. “Harezm Türkçesi Bir Geçiş Dönemi Türkçesi Midir?” Orta Türkçe Döneminin ilk Evresi: Sorunları ve Çözüm Örnekleriyle Harezm Türkçesi içinde, Editör Yaşar Şimşek, 167-76. 1708. Ankara: Akçağ, 2021. google scholar
CR  - Sağol, Gülden. An Inter-Linear Translation of The Qur’an into Khwarazm Turkish: Introduction, Text, Glossary And Facsimile. Department of Near Eastern Languages and CiviLizations, Harvard University, 1995. google scholar
CR  - SamoyLoviç, ALeksandr NikoLayeviç. “Orta Asya Edebi Türkçesinin Tarihine Dair”. Çeviren AbdüLkadir İnan. Ankara Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yıllık Çalışmaları Cilt 1’den Ayrı Basım, 1942, 74-94. google scholar
CR  - SaveLyev, ALexander. “A Bayesian Approach To The CLassification Of The Turkic Languages”. The Oxford Guide to the Transeurasian Languages içinde, Editör Martine Robbeets ve ALexander SaveLyev, 115-24. Oxford University Press, 2020. https://doi.org/10.1093/ oso/9780198804628.003.0010. google scholar
CR  - Schönig, Claus. “Modern Türk Dillerinin Eş Zamanlı Tasnifi ve Tarihsel Yönleri”. Çeviren İsa Sarı. Dil Araştırmaları 12, no 12 (2013): 221-57. google scholar
CR  - Sertkaya, Ayşe. “Horezm Türkçesi ile Hazret-i Muhammed Menkıbeleri”. Journal of Turkish Language and Literatüre 45, no 45 (2013): 211-50. google scholar
CR  - Sims-Williams, Nicholas. “Soğd Ses Sistemi ve Uygur Alfabesinin Kökeni”. Çeviren Feryal Korkmaz ve Berker Keskin. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 57, no 57 (2017): 259-69. https://doi.org/10.26561/iutded.369178. google scholar
CR  - Şimşek, Yaşar, Ed. Harezm Türkçesi Kur’ân Tercümesi: Meşhed Nüshası [293 No.]: Giriş-Metin-Dizin. Akçağ Yayinlari. Ankara: Akçağ Yayinlari, 2019. google scholar
CR  - ———. Harezmî Muhabbet-Nâme. Ankara: Akçağ Yayinlari, 2024. google scholar
CR  - ———. “Rabguzi’nin Kisasü’l-Enbiyâ’sinin Paris Nüshasi ve Klasik Devir Sonrasi Çağatay Türkçesinde Mahallileşme”. Prof. Dr. Bilgehan Atsız Gökdağ Armağanı içinde, Editör Osman Karatay, 559-78. Ankara: Akçağ Yayinlari, 2023. google scholar
CR  - ———. “Tarihi Diyalektoloji Araştirmalarinda Yöntem Sorunlari: Harezm Türkçesi ve ‘Kipçakça’”. Orta Türkçe Döneminin İlk Evresi: Sorunları ve Çözüm Örnekleriyle Harezm Türkçesi içinde, Editör Yaşar Şimşek, 177-203. Akçağ Yayinlari. Ankara: Akçağ, 2021. google scholar
CR  - Togan, Ahmed Zeki Velidi. Umumi Türk Tarihine Giriş. İstanbul: Türkiye İş Bankasi Kültür Yayinlari, 2019. google scholar
CR  - ———. “Harezm’de Yazilmiş Eski Türkçe Eserler”. Türkiyat Mecmuası 2 (1928): 315-46. google scholar
CR  - Togan, Zeki Velidî. Horezm Kültürü Vesikaları. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayinlari, 1951. google scholar
CR  - Tolstov, Sergey Pavlovich. Scytians of the Aral Sea and Khorezm. Moskova, 1960. Aktaran İzgi, Özkan. Orta Asya Türk Tarihi Araştırmaları. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2017 google scholar
CR  - Toparli, Recep ve Mustafa Argunşah, Ed. Mu’înü’l-Mürîd: İnceleme, Metin, Çeviri, Dizin, Tıpkıbasım. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2008. google scholar
CR  - Topsakal, İlyas. İdil Bulgarları ve İslamiyet. İstanbul: Ötüken, 2019. google scholar
CR  - Uğurlu, Mustafa. “Harezm Türkçesiyle Yazilmiş Dini Bir Risale”. Türk Kültürü Araştırmaları, 1986, 197-220. google scholar
CR  - Usta, Halil İbrahim. “XIII. Yüzyil Doğu Türkçesiyle Yazilmiş Anonim Kur’an Tefsirinin Söz ve Şekil Varliği”. Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, 1989. Ulusal Tez Merkezi (10886). google scholar
CR  - Yaman, Ümran. “Doğu Türkçesi ile Yazılan Sirâcü’l-Kulûb (Gramer-Metin-Çeviri-Dizin)”. Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2016. Ulusal Tez Merkezi (434491). google scholar
CR  - Yüce, Nuri. Mukaddimetü’l-Edeb. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayinlari, 1993. google scholar
CR  - Zülfikar, Hamza. “Çağatayca Bir Kur’an Tefsiri”. Türkoloji Dergisi 6, no 1 (1974): 152-95. google scholar
UR  - https://doi.org/10.26650/TUDED2025-1571563
L1  - https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/4306359
ER  -