TY  - JOUR
T1  - Nörobilim Bağlamında Vicdanın Mahiyeti ve Kaynağı
TT  - طبيعة الضمير ومصدره في سياق علم الأعصاب
AU  - Can, Seyithan
PY  - 2025
DA  - June
Y2  - 2025
DO  - 10.35415/sirnakifd.1611260
JF  - Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
JO  - Şırnak İlahiyat Dergisi
PB  - Sırnak University
WT  - DergiPark
SN  - 2146-4901
SP  - 6
EP  - 23
IS  - 36
LA  - tr
AB  - Vicdan, bireyin ahlaki kararlarını yönlendiren, empatiyi besleyen ve insanı daha derin bir sosyal bilinçle donatan mekanizma olarak hem bireysel hem de toplumsal açıdan son derece önemlidir.  Genel anlamda insanın doğru ile yanlışı ayırt etmesine olanak tanıyan, içsel bir değerler sistemi olarak tanımlanabilir. Bu soyut kavram, insanlık tarihinin başlangıcından itibaren filozoflar, teologlar ve psikologlar tarafından derinlemesine incelenmiş ve farklı kültürlerde farklı inanç sistemlerinde çeşitli şekillerde yorumlanmıştır. Modern dünyanın giderek karmaşıklaşan yapısı ve hızlı değişen dinamikleri bireylerin karşılaştığı ahlaki ikilemleri artırmış; bu durum vicdanın bireysel ve toplumsal yaşamda oynadığı kritik rolü daha belirgin hale getirmiştir. Uzun bir süre boyunca vicdan, yalnızca felsefi ve dinî bir kavram olarak ele alınmıştır. Ancak günümüzde bilimsel gelişmeler, vicdanın biyolojik temelleri üzerine yeni bakış açıları kazandırmıştır. Beyin görüntüleme teknikleri gibi ileri teknolojiler sayesinde, vicdanın beyindeki belirli bölgelerle ilişkili olduğu ve nörolojik bir temele sahip olduğu anlaşılmıştır.  Bu çalışmalarda, modern biyolojik veriler ışığında vicdanın işleyişi, temeli ve mahiyeti ele alınmış aynı zamanda vicdanın kaynağı ve doğasına dair önemli bulgular ortaya konulmuştur. Çalışmamızda vicdan kavramının tanımı yapılmış ve İslam düşüncesi açısından vicdanın nasıl değerlendirildiği tartışılmıştır. İslam düşüncesinde genel bir kabul olarak vicdanın Allah tarafından insanın fıtratına yerleştirilen ve doğruyu yanlıştan ayırt etmesine olanak tanıyan doğuştan gelen bir güç olduğu ifade edilmiştir. Vicdanın dinamik bir yapıya sahip olduğu ve bu yapının temelinde "acı" duyumu bulunduğu vurgulanmıştır. Çoğu zaman bir kişinin yaşadığı sıkıntı, doğrudan bireyin rahatsızlık duyduğu bir duruma dönüşene kadar fark edilmez veya görmezden gelinir. Bu durum, başkalarının yaşadığı zorlukları anlamak ve onlara karşı duyarlı olmak konusunda empati ve vicdan arasındaki ilişkinin önemini ortaya koymaktadır. Dolayısıyla çalışmada empati ve vicdan arasındaki ilişki de ele alınmaya çalışılmıştır. Son dönemde yapılan nörobilimsel araştırmalar, vicdanın nörolojik temellerini anlamada önemli ilerlemeler sağlamıştır. Özellikle ayna nöronlar üzerine yapılan çalışmalar, bireylerin başkalarının deneyimlerine karşı duyarlı olmalarını sağlayarak empati ve vicdani karar alma süreçlerinde merkezi bir rol oynadıklarını ortaya koymuştur. Ayna nöronların, bireylerin başkalarının zihinsel durumlarını simüle etmelerine olanak tanıdığı ve bu mekanizmanın, empati ve vicdan gibi sosyal-bilişsel süreçlerin nörolojik temelini oluşturduğu öne sürülmüştür. Bu sayede bireyler, başkalarının duygularını ve perspektiflerini daha iyi anlayarak daha karmaşık sosyal etkileşimlerde bulunabilme kapasitesine ulaşırlar. Vicdanın biyolojik temellerine yapılan bu vurgu, çevresel faktörlerin ve bireyin yaşam deneyimlerinin vicdan üzerinde nasıl etkili olabileceğine dair önemli bir perspektif sunmaktadır. Epigenetik paradigma çerçevesinde vicdanın çevresel etkilerle değiştirilebileceği ve baskılanabileceği ifade edilmiştir. Aynı zamanda bireylerin ahlaki eğitim ve deneyimlerle vicdanlarını geliştirebilecekleri de vurgulanmıştır. Vicdanın kaynağına ilişkin tartışmalara da temas edilmiş, bilimsel ve dinî yaklaşımlar arasında farklı perspektifler olduğu belirlenmiştir. Vicdanın oluşumu hakkında yapılan değerlendirmelerde, onun evrimsel bir sürecin ürünü olarak açıklanabileceği sık sık dile getirilmektedir. Bu bakış açısına göre, vicdan, insanın biyolojik ve toplumsal evrimi boyunca hayatta kalma, iş birliği yapma ve grup içi uyum sağlama gibi gereklilikler sonucunda şekillenmiş bir mekanizma olarak görülmektedir. Ancak vicdanın sadece evrimsel süreçlerle açıklanması, onun derin ve manevi yapısı açısından yetersiz kabul edilmiştir. Bu nedenle vicdanın Tanrı tarafından insanoğluna bahşedilmiş ilahi bir nitelik olduğu düşüncesi, insanların uyum içinde olma çabalarını, özgün değer arayışlarını ve içsel performanslarını daha kapsayıcı ve tatmin edici bir çerçevede değerlendirmelerine olanak sağlar.
KW  - Kelam
KW  - Nörobiyoloji
KW  - Vicdan
KW  - Ayna Nöronlar
KW  - Epigenetik
N2  - إن الضمير مهم للغاية على الصعيدين الفردي والاجتماعي على حد سواء كآلية توجه القرارات الأخلاقية للفرد، وتعزز التعاطف، وتزود الناس بوعي اجتماعي أعمق.  ويمكن تعريفه بشكل عام على أنه نظام قيمي جوهري يسمح للبشر بالتمييز بين الصواب والخطأ. وقد تمت دراسة هذا المفهوم المجرد بعمق من قبل الفلاسفة وعلماء اللاهوت وعلماء النفس منذ بداية التاريخ البشري، وتم تفسيره بطرق مختلفة في مختلف الثقافات والأنظمة العقائدية. وقد أدت البنية المتزايدة التعقيد والديناميكيات المتغيرة بسرعة في العالم الحديث إلى زيادة المعضلات الأخلاقية التي يواجهها الأفراد، مما جعل الدور الحاسم للضمير في حياة الأفراد والمجتمع أكثر بروزًا. لفترة طويلة، تم التعامل مع الضمير كمفهوم فلسفي وديني فقط. إلا أن التطورات العلمية قدمت رؤى جديدة حول الأساس البيولوجي لهذا الضمير. وبفضل التقنيات المتقدمة، مثل تقنيات تصوير الدماغ، أصبح من المفهوم أن الضمير مرتبط بمناطق محددة في الدماغ وله أساس عصبي.  في هذه الدراسات، نوقش عمل الضمير وأساسه وطبيعته في ضوء البيانات البيولوجية الحديثة، بالإضافة إلى النتائج المهمة حول مصدر الضمير وطبيعته. وفي دراستنا هذه، تم تعريف مفهوم الضمير وتقييمه في ضوء الفكر الإسلامي. في الفكر الإسلامي، من المقبول عمومًا أن الضمير هو قوة فطرية وضعها الله في طبيعة الإنسان تسمح له بتمييز الصواب من الخطأ. وقد تم التأكيد على أن للضمير بنية ديناميكية تقوم على الإحساس ”بالألم“. في معظم الأحيان، لا يتم التعرف على ضيق الإنسان أو تجاهله إلى أن يتحول مباشرة إلى موقف يشعر فيه الفرد بعدم الارتياح. وفي هذا السياق، تم التطرق أيضًا إلى العلاقة بين التعاطف والضمير. حققت الأبحاث العلمية العصبية الحديثة تقدمًا كبيرًا في فهم الأساس العصبي للضمير. وعلى وجه الخصوص، كشفت الدراسات التي أجريت على الخلايا العصبية المرآتية أنها تلعب دورًا مركزيًا في عمليات التعاطف واتخاذ القرارات المتعلقة بالضمير من خلال تمكين الأفراد من أن يكونوا حساسين لتجارب الآخرين. وقد اقتُرح أن الخلايا العصبية المرآتية تسمح للأفراد بمحاكاة الحالات العقلية للآخرين وأن هذه الآلية تشكل الأساس العصبي للعمليات الإدراكية الاجتماعية، مثل التعاطف والضمير. وهذا يسمح للأفراد بفهم مشاعر ووجهات نظر الآخرين بشكل أفضل، وبالتالي الانخراط في تفاعلات اجتماعية أكثر تعقيدًا. يقدم هذا التركيز على الأساس البيولوجي للضمير منظورًا مهمًا حول كيفية تأثير العوامل البيئية والتجارب الحياتية للأفراد على الضمير. وفي إطار نموذج التخلّق، ذُكر أنه يمكن تغيير الوعي وقمعه من خلال التأثيرات البيئية. كما تم التأكيد على أنه يمكن للأفراد تطوير الوعي من خلال التربية الأخلاقية والخبرة. كما تم التطرق أيضًا إلى المناقشات حول أصل الضمير، وتقرر أن هناك وجهات نظر مختلفة حول المقاربات العلمية والدينية. في تقييمات تكوين الضمير، غالبًا ما يُذكر أنه يمكن تفسيره على أنه نتاج عملية تطورية. ووفقًا لهذا المنظور، يُنظر إلى الضمير على أنه آلية تشكلت نتيجة لضرورات، مثل البقاء والتعاون والتكيف الجماعي، خلال التطور البيولوجي والاجتماعي البشري. ومع ذلك، فإن تفسير الضمير من خلال العمليات التطورية فقط غير كافٍ من حيث طبيعته العميقة والروحية. لهذا السبب، فإن الفهم القائل بأن الضمير هو صفة إلهية وهبها الله للبشر يقدم إطارًا أكثر شمولاً وإشباعًا للتوافق والبحث عن القيم الأصيلة والأداء الداخلي.
CR  - Abdurrahman, Taha. Ahlak Sorunsalı. çev. Tahir Uluç. İstanbul: Pınar Yayınları, 2021.
CR  - Aktürk, Eyüp. “Vicdan: Eğitimi ve Gelişimi”. e-Şarkiyat İlmi Araştırmaları Dergisi/Journal of Oriental Scientific Research (JOSR). https://doi.org/10.26791/sarkiat.1126514
CR  - Altınbaş, Kürşat vd. “Empatinin Biyolojik Yönleri”. Psikiyatride Güncel Yaklaşımlar 2/1 (01 Mart 2010), 15-25.
Barış, Maide. Umut ve Kaygı Arasında Genetik Müdahale. İstanbul: BETİM, 2022.
CR  - Bilgiz, Musa. Kur’an Açısından Vicdan ve Değeri. İstanbul: Beyan Yayınları, 2007.
CR  - Bravo, Hamdi. Vicdanın Sessizliği. Fol Yayıncılık, 2020.
CR  - Breuning, Loretta Grazıona. Mutlu Beyin. çev. Ebrar Güldemler. İstanbul: Aganta, 2018.
CR  - Bryck, Richard L. - Fisher, Philip A. “Training the Brain: Practical Applications of Neural Plasticity from the Intersection of Cognitive Neuroscience, Developmental Psychology, and Prevention Science.” American Psychologist 67/2 (2012), 87-100. https://doi.org/10.1037/a0024657
CR  - Caggiano, Vittorio vd. “Mirror Neurons Encode the Subjective Value of an Observed Action”. Proceedings of the National Academy of Sciences 109/29 (17 Temmuz 2012), 11848-11853. 
https://doi.org/10.1073/pnas.1205553109
CR  - Can, Seyithan. “İnsan Davranışlarının Kökenleri ve Karşılıklı Etkileşimleri Bağlamında Kelâm-Nörobiyoloji İlişkisi”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 34 (15 Haziran 2024), 170-194. https://doi.org/10.35415/sirnakifd.1442616
CR  - Cengiz, Yunus. “İhsanın Ahlâkî Motivasyonu: Fahreddin er-Râzî Açısından Bir Çözümleme”. İslâm Düşüncesinde Vicdan Kavramı. ed. Yunus Cengiz - Selime Çınar. İstanbul: Nobel Yayınları, 2018.
CR  - Cevizci, Ahmet. Etiğe Giriş. İstanbul: Paradigma Yayınları, 2002.
CR  - Churchland, Patricia Smith. Vicdan: Ahlaki Sezginin Kökeni. çev. Mehmet Doğan. İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları, 2021.
CR  - Davidson, Richard J. vd. “Emotion, Plasticity, Context, and Regulation: Perspectives from Affective Neuroscience.” Psychological Bulletin 126/6 (Kasım 2000), 890-909. https://doi.org/10.1037/0033-2909.126.6.890
CR  - De Melo-Martin, I. “Firing up the Nature/Nurture Controversy: Bioethics and Genetic Determinism”. Journal of Medical Ethics 31/9 (2005), 526-530. https://doi.org/10.1136/jme.2004.008417
CR  - De Vignemont, Frederique - Singer, Tania. “The Empathic Brain: How, When and Why?” Trends in Cognitive Sciences 10/10 (Ekim 2006), 435-441. https://doi.org/10.1016/j.tics.2006.08.008
CR  - Demir, Enver Ahmet - Gergerlioğlu, H. Serdar. “General Perspective on Mirror Neuron System”. European Journal of Basic Medical Sciences 2/4 (01 Aralık 2012), 122-126. https://doi.org/10.21601/ejbms/9191
CR  - Demir, Osman. “Vicdan”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 43/100-102, 2013. https://islamansiklopedisi.org.tr/vicdan
CR  - Deniz, Gürbüz. “İbn Sînâ’da Ahlâkî Bilincin gerçekleşmesi”. İslâm Düşüncesinde Vicdan Kavramı. ed. Yunus Cengiz - Selime Çınar. İstanbul: Nobel Yayınları, 2018.
CR  - Dowling, John E. Beyni Anlamak. çev. Filiz Bolat. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2022.
CR  - Eagleman, David. Beyin: Senin Hikayen. çev. Zeynep Arık Tozar. İstanbul: Domingo Yayınevi, 2019.
CR  - Eagleman, David. Incognito: Beynin Gizli Hayatı. çev. Zeynep Arık Tozar. İstanbul: Domingo Yayınevi, 2023.
CR  - Ersoy, Elif - Köşger, Ferdi. “Empati: Tanımı ve Önemi”. Osmangazi Tıp Dergisi 38/2 (27 Nisan 2016), 9-17. https://doi.org/10.20515/otd.33993
CR  - Farina, Elisabetta vd. “Mirror Neurons and Their Relationship with Neurodegenerative Disorders”. Journal of Neuroscience Research 98/6 (Haziran 2020), 1070-1094. https://doi.org/10.1002/jnr.24579
CR  - Fîruzâbâdî, Muhammed b. Yakub b. Muhammed el-. el-Kâmûsu’l-Muhît. Beyrut: Müessestu’r-Risâle, 2005.
CR  - Franks, David D. - Davis, Jeff. “Critique and Refinement of the Neurosociology of Mirror Neurons”. Advances in Group Processes. ed. Will Kalkhoff vd. 29/77-117. Emerald Group Publishing Limited, 2012. 
https://doi.org/10.1108/S0882-6145(2012)0000029006
CR  - Gallagher, Shaun. “Neural Simulation and Social Cognition”. Mirror Neuron Systems. ed. Jaime A. Pineda. Totowa, NJ: Humana Press, 2009. https://doi.org/10.1007/978-1-59745-479-7
CR  - Gallese, V vd. “A Unifying View of the Basis of Social Cognition”. Trends in Cognitive Sciences 8/9 (Eylül 2004), 396-403. https://doi.org/10.1016/j.tics.2004.07.002
CR  - Gallese, Vittorio vd. “Action Recognition in the Premotor Cortex”. Brain 119/2 (1996), 593-609. https://doi.org/10.1093/brain/119.2.593
CR  - Gallese, Vittorio. “Commentary on ‘Toward a Neuroscience of Empathy: Integrating Affective and Cognitive Perspectives’”. Neuropsychoanalysis 9/2 (Ocak 2007), 146-151. https://doi.org/10.1080/15294145.2007.10773552
CR  - Gallese, Vittorio. “Mirror Neurons and The Neural Exploitation Hypothesis: From Embodied Simulation to Social Cognition”. Mirror Neuron Systems. ed. Jaime A. Pineda. Totowa, NJ: Humana Press, 2009. https://doi.org/10.1007/978-1-59745-479-7
CR  - Gallese, Vittorio. “Mirror Neurons and the Social Nature of Language: The Neural Exploitation Hypothesis”. Social Neuroscience 3/3-4 (Eylül 2008), 317-333. https://doi.org/10.1080/17470910701563608
CR  - Gallese, Vittorio. “Mirror Neurons, Embodied Simulation, and the Neural Basis of Social Identification”. Psychoanalytic Dialogues 19/5 (13 Ekim 2009), 519-536. https://doi.org/10.1080/10481880903231910
CR  - Gallese, Vittorio. “Motor Abstraction: A Neuroscientific Account of How Action Goals and Intentions Are Mapped and Understood”. Psychological Research Psychologische Forschung 73/4 (Temmuz 2009), 486-498. https://doi.org/10.1007/s00426-009-0232-4
CR  - Gerdes, Karen E. “Empathy, Sympathy, and Pity: 21st-Century Definitions and Implications for Practice and Research”. Journal of Social Service Research 37/3 (26 Nisan 2011), 230-241. https://doi.org/10.1080/01488376.2011.564027
CR  - Gericke, Niklas vd. “Exploring Relationships Among Belief in Genetic Determinism, Genetics Knowledge, and Social Factors”. Science & Education 26/10 (2017), 1223-1259. https://doi.org/10.1007/s11191-017-9950-y
CR  - Gilbert, Daniel. Mutluluk Beyinde Başlar. çev. Filiz Polat - Asiye Gül Hekimoğlu. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2018.
CR  - Goldman, Alvin I. “Mirroring, Mindreading, and Simulation”. Mirror Neuron Systems. ed. Jaime A. Pineda. Totowa, NJ: Humana Press, 2009. https://doi.org/10.1007/978-1-59745-479-7
CR  - Gómez Chova, Luis vd. Inted 2013. Valencia: Iated, 2013.
CR  - Görgün, Tahsin. “Mahiyet”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 27/336-338. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
CR  - Güler, İlhami. İman Ahlâk Ilişkisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 4. basım., 2016.
CR  - Güngör, Sümeyye - Erdem, Ramazan. “Genetik Determinizme Dair Kavramsal İnceleme”. 19 Mayıs Sosyal Bilimler Dergisi 2/3 (2021), 660-674. https://doi.org/10.52835/19maysbd.934782
CR  - Hari, Emre vd. “Ayna Nöron Sistemi ve Fonksiyonlarına Klinik Yaklaşım”. Journal of Istanbul Faculty of Medicine 84/3 (31 Temmuz 2021), 430-438. https://doi.org/10.26650/IUITFD.2021.814218
CR  - Hutchison, W. D. vd. “Pain-Related Neurons in the Human Cingulate Cortex”. Nature Neuroscience 2/5 (Mayıs 1999), 403-405. https://doi.org/10.1038/8065
CR  - Iacoboni, Marco vd. “Grasping the Intentions of Others with One’s Own Mirror Neuron System”. PLoS Biology 3/3 (22 Şubat 2005), e79. https://doi.org/10.1371/journal.pbio.0030079
CR  - İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânu’l-Arab. thk. Muhammed eş-Şâzelî vd. Kahire: Dâru’l-Maârif, ts.
İmamoğlu, Abdulvahit. “Vicdan Kavramının Psiko - Sosyal Tahlili”. Akademik İncelemeler Dergisi 5/1 (12 Ağustos 2014), 127-144.
CR  - İnan, Sibel. “Genin Ötesine Geçmek: Biyoloji Eğitiminde Epigenetik”. İnönü Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Dergisi. https://doi.org/10.29129/inujgse.867966
CR  - İsfahânî, Râğıb el-. el-Müfredât fî ğarîbi’l-Ḳurʾân. Mektebetu Nizar Mustafa el-Baz, ts.
CR  - Karaçay, Bahri. Mutlu Beyin. ed. Nurulhude Baykal. Ankara: TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları, 1. basım., 2018.
CR  - Kasapoğlu, Abdurrahman. “Kur’an’a Göre Vicdanın Kaynağı ve İşlevleri”. Akademik Araştırmalar Dergisi V/18 (2003), 131-162.
CR  - Kegel, Bernhard. Epigenetik. çev. Sema Özgün. İstanbul: SaY Yayınları, 2022.
CR  - Keysers, Christian. Empathic Brain: How the Discovery of Mirror Neurons Changes Our Understanding of Human Nature. s.l.: Social Brain Press, 2011.
CR  - Keysers, Christian - Gazzola, Valeria. “Unifying Social Cognition”. Mirror Neuron Systems. ed. Jaime A. Pineda. Totowa, NJ: Humana Press, 2009. https://doi.org/10.1007/978-1-59745-479-7
CR  - Kılıç, Türker. Yeni Bilim: Bağlantısallık Yeni Kültür: Yaşamdaşlık. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2022.
CR  - Koç, Zeynep Hümeyra. Vicdanin Ahlâkî ve Teolojik Temelleri. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Ankara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2015. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezDetay.jsp?id=6TFuZ5LoUeErpSnWVJFe4Q&no=crA98q8AZHo6MhH5LKBd7A
CR  - Lameira, Allan Pablo vd. “Neurônios Espelho”. Psicologia USP 17/4 (2006), 123-133. https://doi.org/10.1590/S0103-65642006000400007
CR  - Lewontin, Richard C. vd. Genlerimizden İbaret Değiliz. İstanbul: Yordam Kitap, 2015.
CR  - Mara, Daniel. “The Function of Mirror Neurons in the Learning Process”. MATEC Web of Conferences 121 (2017), 12012. https://doi.org/10.1051/matecconf/201712112012
CR  - Muskavitch, Marc A.T. “Genetic Determinism in the Post-Genomic Age”. Integritas: Advancing the Mission of Catholic Higher Education 3/1 (15 Ekim 2014), 1. https://doi.org/10.6017/integritas.v3i1p1
CR  - Öz, Nedim. “Vicdanlı Nesilden Vicdanlı Topluma”. Amasya İlahiyat Dergisi 16 (30 Haziran 2021), 365-394. https://doi.org/10.18498/amailad.861229
CR  - Pacherie, Elisabeth - Dokic, Jérôme. “From Mirror Neurons to Joint Actions”. Cognitive Systems Research 7/2-3 (Haziran 2006), 101-112. https://doi.org/10.1016/j.cogsys.2005.11.012
CR  - Râzî, Fahreddîn er-. el-Metâlibü’l-Âliye mine’l-İlmi’i-ilâhî. çev. Ekrem Demirli vd. 9 Cilt. İstanbul: Fikriyat, 2022.
Rizzolatti, Giacomo vd. “Mirror Neurons and Their Clinical Relevance”. Nature Clinical Practice Neurology 5/1 (Ocak 2009), 24-34. https://doi.org/10.1038/ncpneuro0990
CR  - Rizzolatti, Giacomo - Craighero, Laila. “The Mirror-Neuron System”. Annual Review of Neuroscience 27/1 (21 Temmuz 2004), 169-192. https://doi.org/10.1146/annurev.neuro.27.070203.144230
CR  - Saltuklu, Zübeyir. Vicdan. Erzurum: Fenomen Yayınları, 2012.
CR  - Shihadeh, Ayman. The Teleological Ethics of Fakhr Al-Dīn Al-Rāzī. Islamic Philosophy Theology and Science, vol. 64. Leiden: Brill, 2006.
CR  - Sımler, Kevin - Hanson, Robin. Beyindeki Fil. çev. Feride Nagehan Öztürk. İstanbul: Nova Kitap, 2021.
CR  - Smith, George P. - Burns, Thaddeus J. “Genetic Determinism or Genetic Discrimination?” Journal of Contemporary Health Law & Policy 11/1 (1994).
CR  - Soysal, Esra Kartal. Gen Ötesi-İnsan Sonrası. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2022.
CR  - Tahânevî, Muhammed Hâmid et-. Keşşâfu İstilâhâti’l-funûn. nşr. Ali Duhruc. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetu Lubnân Nâşirûn, 1996.
CR  - Tekin, Ali. “Vicdan ve vicdanî (Vicdâniyyât) önermeler arasındaki ilişki”. İslam Düşüncesinde Vicdan Kavramı. ed. Yunus Cengiz - Selime Çınar. Ankara: Nobel Yayınları, 2018.
CR  - Topaloğlu, Bekir - Çelebi, İlyas. Kelam Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İSAM Yayınları, 2010.
CR  - Twain, Mark. İnsan Nedir? çev. Esra Damla İpekçi. İstanbul: dedalus, 2019.
CR  - Van Dongen, Josanne D. M. “The Empathic Brain of Psychopaths: From Social Science to Neuroscience in Empathy”. Frontiers in Psychology 11 (16 Nisan 2020). https://doi.org/10.3389/fpsyg.2020.00695
CR  - Zengin, Mahmut - İçöz, Elif Arslan. “Dini, Felsefi, Psikolojik Boyutlarıyla Vicdan Ve Değerler Eğitimindeki Yeri”. Amasya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10 (2018), 323-345. https://doi.org/10.18498/amauifd.379279
CR  - Zhang, Ming-Ming - Chen, Tao. “Empathic Pain: Underlying Neural Mechanism”. The Neuroscientist, 10738584241283435. https://doi.org/10.1177/10738584241283435
UR  - https://doi.org/10.35415/sirnakifd.1611260
L1  - https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/4483869
ER  -