TY - JOUR T1 - Mana Rivayeti Bağlamında Hadis Tenkidinin Gelişimi: Besmele Rivayeti Özelinde İnceleme TT - The Development of Hadith Criticism in the Context of Mâna Transmission: A Case Study on the Narration of Basmala AU - Çetin, Büşra AU - Köktaş, Yavuz PY - 2025 DA - August Y2 - 2025 DO - 10.29288/ilted.1620131 JF - İlahiyat Tetkikleri Dergisi JO - ilted PB - Ataturk University WT - DergiPark SN - 2458-7508 SP - 71 EP - 89 IS - 64 LA - tr AB - Erken dönem rivayet kültürünün belirgin özelliklerinden biri hadislerin mana ile rivayet edilmesidir. Mana ile rivayette temel şart, hadisin anlamını korumak olsa da bazı durumlarda ortaya çıkan lafız farklılıkları, çeşitli açılardan tartışmalara yol açarak hadis tenkidinin konusu haline gelir. Hadis tenkidi ise durağan bir süreç olmayıp zaman içinde değişim ve dönüşüm geçirmiştir. Bu çalışma, Enes b. Mâlik’ten nakledilen besmele rivayeti üzerinden hadis tenkit metodolojisinin tarihî gelişimini incelemektedir. Çalışmanın temel problemi besmele rivayetinde görülen lafız farklılıklarının hadis tenkidinde nasıl değerlendirildiği ve bu değerlendirmelerin zamanla nasıl bir dönüşüm geçirdiğidir. Bu bağlamda araştırmanın ilk aşamasında, hadisin isnad ve metin analizi yapılmış rivayet metinlerindeki farklılıklar tespit edilerek aynı isnad grubuna ait metinler kendi içinde ve diğer isnad kümeleriyle karşılaştırılmıştır. Mezkûr süreçte lafız farklılıklarını ve kaynağını belirlemeye yönelik bir değerlendirme gerçekleştirilmiştir. İkinci aşamada ise hadis tenkidinin mütekaddimîn ve müteahhirîn dönemlerindeki gelişimi, bu rivayet etrafında şekillenen tenkit ve yorumlar bağlamında ele alınmıştır. Bu çerçevede dönemler arasındaki temel farklılıklar ortaya konularak hadis tenkidinin geçirdiği metodolojik dönüşüm incelenmiştir. Çalışma, besmele rivayetinin erken dönemden itibaren farklı şekillerde yorumlandığını ve hadis tenkit metodolojisinin dönemler arasında değişim gösterdiğini ortaya koymaktadır. Araştırmada elde edilen sonuçlar, önce temel çıkarımlar halinde sunulmuş ardından bu çıkarımlara dayanak teşkil eden veriler üzerinden açıklamalar yapılmıştır. Böylece ilgili rivayetlerin nasıl ele alındığı, tenkitlerin hangi çerçevede şekillendiği ve yorum farklılıklarının hangi unsurlara dayandığı ortaya konmuştur. KW - Hadis KW - tenkid KW - mana KW - rivayet KW - besmele N2 - One of the key features of the early narration culture is was the hadith transmission based on meaning (mâna). While the primary condition in narration with the meaning is to preserv the hadith’s meaning, the variations in wording that arise in some cases lead to discussions from diverse angles and become the subject of hadith criticism. Hadith criticism, however, is not a static process and has evolved and transformed over time. This study examines the historical development of hadith criticism methodolog over the basmala hadith narrated from Anas b. Mālik. This study primarily addresses the issue of how the wording variations in the narration of the basmala were evaluated in hadith criticism and how these evaluations transformed over time. In this context, in the first stage of the study, the isnād, and textual analysis of the hadith was carried out and differences in the narration texts were identified and the texts belonging to the same isnād group were compared within themselves and with other isnād sets. In the mentioned process, an assessment was carried out to identify the wording variations and their source. In the second stage, the development of hadith criticism in the early (mutaqaddim) and later (muta’akhkhir) periods is discussed in the context of criticism and interpretations shaped around this narration. In this framework, the methodological changes of hadith criticism is examin by identifying the main differences between the periods. The study reveals that the narration of basmala has been interpreted in different ways since the early period and that the methodology of hadith criticism has changed between periods. The findings of the study were first presented as key conclusions and then explanations were made on the basis of the data underpinning these conclusions. Thus, it was revealed how the related narrations were dealt with, in which framework the criticisms were shaped, and on which elements the variations in interpretation were based. CR - Abdürrezzâk, Ebû Bekir Abdürrezzâk b. Hemmâm. el-Musannef. thk. Habîb Abdurrahman A’zamî. 12 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-İslâmiyye, 1983. CR - Ahmed b. Hanbel. el-Müsned. thk. Şuayb el-Arnavût. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2001. CR - Ali b. Ca’d, Ebü’l-Hasen el-Cevherî. Müsnedü İbni’l-Ca‘d. thk. Âmir Ahmed Haydar. Beyrut: Müessesetü Nâdir, 1410/1990. CR - Aydın, Osman. Muhtelifü’l-Hadîs İlmi Çerçevesinde İbn Huzeyme’nin Sahîh’i. Çorum: Hitit Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020. CR - Aynî, Bedreddin Ebû Muhammed b. Muhammed. Umdetü’l-kârî fi şerhi Sahihi’l-Buhârî. 25 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütüb İlmiyye, 2001. CR - Bekrî, Yahyâ b. Abdullah. “Turuku Hadîsi Enes b. Mâlik radıyallu anhu fi’l-besmele fi’s-salât”. Mecelletü’t-Türâsi’n-Nevevî 4/7 (Muharrem -Receb 1442), 79-161. CR - Beyhakî, Ahmed b. el-Hüseyin b. Alî. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin Türkî. 24 Cilt. Kahire: Merkezü Hicr, 2011. CR - Beyhakî, Ahmed b. el-Hüseyin b. Alî. Ma‘rifetü’s-Sünen ve’l-âsâr. 15 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Va‘î, 1412/1991. CR - Bezzâr, Ahmed b. Amr b. Abdilhâlik. el-Bahrü’z-Zehhâr. thk. Adil b. Sa‘d. Medine: Mektebetü’l-Ulûm, 2009. CR - Bikâî, Burhânüddîn İbrâhîm b. Ömer b. Hasen er-Rubât. en-Nüketü’l-vefiyye bimâ fî şerhi’l-Elfiyyeti’l-hadîsiyye. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2007. CR - Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail. el-Câmiu’s-Sahîh. nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. Beyrut: Dâru Tavku’n-Necâ, 2001. CR - Buhârî, Muhammed b. İsmail. Cüz’ü el-kıraatü halfe’l-imâm. thk. Fazlurrahman Sevrî. Pakistan: Mektebetü’s-Selefiyye, 1980. CR - Büyükkaynak, Sami. “Rivâyetlere Göre Besmelenin Sûre Başlarında Müstakil Bir Âyet Olup Olmadığı ve Namazda Kıraati Meselesi”. Kafkas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/15 (2001), 277-303. CR - Dârekutnî, Ebu’l-Hasan Ali b. Ömer. el-İlelü’l-vâride fi’l-ehâdîsi’n-neveviyye. thk. Mahfûzurrahmân es-Silefî. 16 Cilt. Riyâd: Dâru’t-Taybe, 1985. CR - Dârekutnî, Ebü’l-Hasan Ali b. Ömer. Sünenü’d-Dârekutnî. thk. Şuayb el-Arnavût. 5 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2004. CR - Dârimî, Abdullah b. Abdirrahmân b. el-Fazl. Müsnedü’d-Dârimî. thk. Hüseyin Esed. 4 Cilt. Suûdi Arabistan: Dâru’l-Muğnî, 2000. CR - Ebû Avâne, Ya‘kûb b. İshâk b. İbrâhîm el-İsferâyînî. el-Müstahrec. thk. Eymen b. Arif. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1998. CR - Ebû Dâvûd, Süleyman b. el-Eş‘as b. İshak b. Beşîr. Sünen-i Ebî Dâvûd. thk. Şuayb el-Arnavût. 4 Cilt. Delhi: Matbaatü’l-Ensâriyye, 1332. Ebû Şâme el-Makdisî, Muhammed Abdurrahman b. İsmail. Kitâbü’l-besmele. thk. Adnan b. Abdurrezzâk. Birleşik Arap Emirlikleri: Mecmeu’s-Sekâfî, 2004. CR - Ebû Ya’la, Ahmed b. Ali b. Müsennâ b. Hilâl. Müsned-i Ebî Ya’la, thk. Hüseyin Esed. 13 Cilt. Dimeşk: Dâru’l-Me’mûn, 1984. CR - Güven, Sema Korucu. Siyasî ve İtikadî Tartışmaların Kütüb-i Sitte’deki Yansımaları. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doltora Tezi, 2023. CR - Hatîb el-Bağdâdî, Ahmed b. Alî b. Sâbit. el-Câmi‘ li’ahlâkı’r-râvî. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Meârif, 1444. CR - Haider, Najam. “To Basmalah or not to Basmalah: Geography and Isnad in Early slamic Legal Traditions”. Prosopography approaches and applications. A handbook. edt. K. S. B. Keats-Rohan. Oxford: Unit for Proso-pographical Research, Linacre College, 2007. CR - Hâkim, Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed. el-Müstedrek. Beyrut: Dâru’l-Kütüb İlmiyye, 1990. CR - İbn Abdülber, Yusuf b. Abdullah b. Muhammed. el-İnsâf . Riyad: Advâu’s-Selef, by., 1997. CR - İbn Abdilhâdî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Tenkîhu’t-tahkîk fî ehâdîsi’t-Ta‘lîk. 5 Cilt. Riyad: Advâu’s-Selef, 2007. CR - İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Muhammed b. İdris, el-İlel. thk. Saîd b. Abdullah. 7 Cilt. Riyad: Matâbi’l- Hamîzî, 2006. CR - İbn Ebî Şeybe, Abdullah b. Muhammed. el-Musannef. thk. Hût. 25 Cilt. Riyad: Dâru’l-Künûz, 2010. CR - İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbuddîn Ahmed. Nüket ala kitâbi İbni’s-Salâh. thk. Hadi Umeyr. 2 Cilt. Riyad: Dâru’r-Râye, 1988. CR - İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbuddîn Ahmed. Fethu’l-bârî bi şerhi Sahîhî’l-Buhârî. thk. Şuayb el-Arnavût. Beyrut: Müessesetü’l-Âlemiyye, 2013. CR - İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbuddîn Ahmed. Tehzîbü’t-Tehzîb. thk. İbrahim Zeybek, Adil Mürşid. 4 Cilt. Beyrut: Müessestü’r-Risâle, 2014. CR - İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed et-Temîmî. el-Müsnedü’s-sahîh ala’t-tekâsim ve’l-enva‘. thk. Muhammed Ali Sönmez. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2012. CR - İbn Huzeyme, Ebû Bekir. Sahîhu İbn Huzeyme. thk. Muhammed A’zamî. 4 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-İslâmî, ty. CR - İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezîd el-Kavzînî. Sünenü İbn Mâce. thk. Fuâd Abdülbâkî. 2 Cilt. Mısır: Dâru İhyâu’l-Kütüb el-Arabiyye, ty. İbn Receb. Zeynüddîn Abdurrahmân b. Ahmed b. Abdirrahmân. Fethu’l-bârî şerhu Sahîhî’l-Buhârî. Medine: Mektebetü Gurabâ el-Esriyye, 1996. CR - İbn Teymiyye, Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdiddîn. Mecmûu fetâvâ. thk. Abdurrahman b. Muhammed. Medine: Mecmû Melik Fehd, 2004. CR - İbnü’l- Arabî, Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed el-Meâfirî. el-Mesâlik fi şerhi Muvatta-i Mâlik. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbu’l-İslâmî, 2007. İbnü’l Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed Bağdâdî. et-Tahkik fî ehâdîsi’l-hilâf. thk. Muhammed es-Sa’denî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994. CR - İbnü’l-Esîr, Mecdüddîn el-Mübârek b. Esîrüddîn Muhammed b. Muhammed. eş-Şâfî fî şerhi Müsned-i Şâfîî. 5 Cilt. Riyad: Mektebü’r-Rüşd, 2005. CR - İbnü’l-Mülakkın, Sirâcüddîn Ebû Hafs Ömer b. Ali. el-Mukni‘ fî Ulûmi’l-hadîs. Suûdi Arabistan: Dârü’l-Fevâz, 1413, CR - İbnü’s-Salâh, Takıyyüddîn Osmân b. Salâhiddîn Abdirrahmân b. Mûsâ. Ulûmü’l-hadîs. thk. Nurettin Itır. Beyrut: Dâru’l-Fikir, 1986. İbnü’t-Türkmânî, Alâüddîn Alî b. Osmân b. İbrâhîm. el-Cevherü’n-nakî alâ Süneni’l-Beyhakî. Beyrut: Dâru’l-Fikir, ty. CR - Kağıt, Nurullah. Hanefi Mezhebindeki Fıkhî İstidlâller Bağlamında Ziyadetü’s-sika (Tahâvî Örneği). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021. CR - Kâdî İyâz, Ebü’l-Fazl İyâz b. Mûsâ. İkmâlü’l-Mu‘lim bi-fevâidi Müslim. thk. Yahyâ İsmail. Dâru’l-Vefâ, 1998. CR - Karagözoğlu, Mustafa Macit. Zayıf Râvîler. İstanbul: İFAV, 2014. CR - Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd b. Ahmed. Bedâiü’s-sanâî fî tertîbi’l-şerâi’. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütüb el-İlmiyye, 1338. CR - Kaya, Münir Yaşar. “Besmelenin Âyet Olması ile İlgili Tartışmalar ve Fıkhî Hükümlere Etkisi”. Kocatepe İslami İlimler Dergisi 5/2 (2002), 295-317. CR - Mâlik b. Enes. Muvatta’. thk. Muhammed el-A’zamî. 8 Cilt. Birleşik Arap Emirlikleri: Müessesetü Zâyid b. Sultan Âli Nehyân li’l-A’mel, 2004. CR - Melibârî, Hamza. Nazarâtün cedide fî ulûmi’l-hadîs. Beyrût: Dâru İbn Hazm, 2003. CR - Mizzî, Cemâlüddîn Ebü’l-Haccâc Yusuf. Tehzibü’l-Kemal fî esmai’r-rical. thk. Beşşâr Avvâd. 35 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1992. Müslim, Ebü’l-Hüseyin el-Kuşeyri. el-Câmius’s-sahîh. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1955. Nesâî, Ahmed b. Şuayb b. Alî. Sünenü’n-Nesâî. thk. Abdülfettâh Ebû Gudde. 8 Cilt. Haleb: Mektebetü Matbûâti’l-İslâmiyye, 1986. CR - Özçeltekçi, Ümmühan. İbn Hibbân’ın Karşıt Anlamlı Hadisleri Hadisin Bütünlüğü İlkesiyle Sahîh’inde Değerlendirişi. Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006. CR - Özkan, Halit. Memlüklerin Son Asrında Hadis. İstanbul: Klasik Yayınları, 2014. CR - Özpınar, Ömer. Hadis Edebiyatının Oluşumu. Ankara: Ankara Okulu, 2013. CR - Râmhürmüzî, İbn Hallâd el-Hasen b. Abdirrahmân b. Hallâd. el-Muhaddisü’l-fâsıl beyne’r-râvî ve’l-vâi‘. thk. Ebû Zeyd. Mısır: Dâru’z-Zehâir, 2016. CR - Remlî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Ahmed. Nihâyetü’l muhtâc ilâ şerhi’l-Minhâc. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikir, 1984. CR - Sahnûn, Ebû Saîd Abdüsselâm b. Saîd b. Habîb et-Tenûhî. el-Müdevvene. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütüb el-İlmiyye, 1994. CR - Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. Tedrîbü’r-râvî fî şerhi Takrîbi’n-Nevevî. çev. CR - Muhammed Enes Topgül, Faik Akcaoğlu. İstanbul: Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019. CR - Şâfiî, Muhammed b. İdrîs b. Abbâs. es-Sünenü’l-me’sûre. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1406/1986. CR - Şâfiî, Muhammed b. İdrîs b. Abbâs. er-Risâle. Beyrût: Dâru’l-Fikir, 1403/1938. CR - Şeybânî, Nuhammed b. Hasan. el-Hucce alâ ehl-i Medîne. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1403. CR - Tahâvî, Ahmed b. Muhammed b. Selâme. Şerhu mea’ni’l-âsâr. 5 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1414/1994. CR - Tîbî, Şerefüddîn Hüseyn b. Abdillâh b. Muhammed. el-Hülâsâ fî Ma‘rifeti’l-hadîs. Mısır: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, 2009. CR - Tayâlisî, Süleymân b. Dâvûd. el-Müsned. thk. Muhammed b. Abdülmuhsin et-Türkî. 4 Cilt. Mısır: Dâru’l-Hicr, 1999. CR - Tirmizî, Muhammed b. İsâ. Sünenü’t-Tirmizî. thk. Beşşâr Avvâd. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garp İslamî, 1997. CR - Tirmizî, Muhammed b. İsâ. İ‘lelü’t-Tirmizî el-kebîr. thk. Ebû Tâlib el-Kâdî. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1409. CR - Topgül, Muhammed Enes. Rivâyetten Râviye Cerh-Ta‘dîl Hükümleri Nasıl Oluştu?. İstanbul: İFAV Yayınları, Birinci Basım, 2019. CR - Turhan, Halil İbrahim. Ricâl Tenkidinin Doğuşu ve Gelişimi. İstanbul: İFAV Yayınları, 2015. CR - Yahyâ, Hamed b. Salih. Ahkâmü’l-istiâze ve’l-besmele. Ders Notları. CR - Yücel, Ahmet. Hadis Tarihi. İstanbul: İFAV Yayınları, Altmış Birinci Basım, 2021. CR - Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Mîzânü’l-İ‘tidâl fî nakdi’r-ricâl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1382/1963. CR - Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Muhtasar Kitâbü’l-cehr bi’l-besmele. Birleşik Arap Emirlikleri: Müessesetü Beynûne, 2005. CR - Zerkeşî, Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillâh. en-Nüket alâ Mukaddimeti İbni’s-Salâh. 3 Cilt. Riyad: Edvâu’s-Selef, 1998/1419. CR - Zeylaî, Cemâluddîn Ebû Muhammed Abdullah b. Yusuf. Nasbu’r-râye li-ehâdîsi’l-Hidâye. thk. Muhammed Avvâme. 4 Cilt. Beyrut: Müessesetü Riyân, 1997. UR - https://doi.org/10.29288/ilted.1620131 L1 - https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/4522030 ER -