TY - JOUR T1 - أنظمة اإلفتاء والقضاء في الجزائر خالل العهد العثماني: دراسة في التطورات اإلدارية واالجتماعية والسياسية TT - The Systems of Fatwa and Judiciary in Algeria during the Ottoman Era: A Study of Administrative, Social, and Political Developments AU - Djekaba, Nadji PY - 2025 DA - August Y2 - 2025 DO - 10.26650/di.2025.36.2.1636146 JF - darulfunun ilahiyat PB - Istanbul University WT - DergiPark SN - 2651-5083 SP - 313 EP - 336 VL - 36 IS - 2 LA - ar AB - ةيسايسلاو ةيعامتجلااو ةيرادلإا تاروطتلا لىع يزكيزلا عم ،(1516-1830) نيامثعلا دهعلا للاخ رئازجلا في ىوتفلاو ءاضقلا ةمظنأ ةقرولا هذه سردت لوخد عم .ميسر ينيعت نود ةيعشرلا لئاسملا في نوتفتسيُ نيذلا ينيلحملا ءاملعلا لىع دمتعي ءاتفلإا ناك ،نيامثعلا دهعلا لبق .ةيزفلا هذه تبحاص تيلا ،(ينيلحملا ناكسلا ىدل دئاسلا بهذملا) كيلاملا بهذملا لىع امهدحأ :ينيتفم ينيعت مت ثيح ،ةلودلاب ةطبترم ةيمسر ةفيظو لىإ ءاتفلإا لوحت ،ينينامثعلا ةيملع سلاجمو (ةيكلامو ةيفنح) ةجودزملا ةيعشرلا مكاحملا يزع ءاضقلا ميظنت مت امك .(ةينامثعلا ةلودلل ميسرلا بهذملا) فينحلا بهذملا لىع رخلآاو سلاجمو ةيعشر مكاحم ءاشنإ مت ثيح ،اميظنت يزكأ نياضقلا ماظنلا ناك ،نارهوو ةنيطنسقو ةمصاعلا رئازجلا لثم ىيزكلا ندملا في ؛فانئتسا مكاحمك لمعت ي نب زيامتلا سكعي امم ،تاعايزلا ضف في فرعلا سلاجمو لئابقلا خويش لىع ةيفيرلا قطانملا تدمتعا ،لباقملا في .ةدقعملا اياضقلا لىع فاشرلإل ةيملع ف ي مهاس امم ،ةمصاعلا رئازجلا في ةرودق ةلئاع لثم ،ةنيعم تلائاعب ىوتفلاو ءاضقلا بصانم طابتراب ةيزفلا هذه تيزمت امك .ةيفيرلاو ةيضرحلا قطانملا .نياضقلا ماظنلا رارقتسااههجاو تيلا تايدحتلا نع فشكت امك .ةماعلا يأرو ،سيايسلا ءلاولاو ،ةيملعلا ةءافكلا تلمش تيلاو ،ةاضقلاو ينتفملا ينيعت يزياعمل لاًيلحت ةساردلا مدقت ةيفيك لىع ءوضلا ةساردلا طلست ،كلذ لىإ ةفاضلإاب .ةطلسلا ةضراعم لاح في اهل اوضرعت تيلا رطاخملاو ةيسايسلا طوغضلا كلذ في امب ،ةاضقلاو نوتفملا .تييدلاو عيامتجلاا رارقتسلاا لىع ظافحلا في مهاس نياتفإو نياضق ماظن ليكشت في ةينامثعلا تايزثأتلا عم ةيلحملا لماوعلا لعافتءاضقلا ميظنت مت دقو .ةيبنجلأا لودلا اياعرو دوهيلا لثم ةملسم يزغ فئاوط اهيف تشاع ثيح ،فياقثو تييد عونتب ةينامثعلا رئازجلا تيزمت ،كلذ بناج لىإ ةيندملا اياضقلاب تيعت ةيماخاحلا مكاحملا تناك .ةيبورولأا لودلا اياعرل ةيلصنقلا مكاحملاو دوهيلل ةيماخاحلا مكاحملا لثم ،ةصاخ ةمظنأ يزع فئاوطلا هذهل .ةيملاسلإا ةيعشرلا مكاحملا لىع ضرعت دوهيلا يزغ عم تافلاخلاو ةيئانجلا اياضقلا تناك امنيب ،ثايزملاو قلاطلاو جاوزلا لثمديلاقتلا ينب نزاوتلا لىع ظافحلا عم ،ةينامثعلا رئازجلا في ةينيدلاو ةيعامتجلاا ةدحولا زيزعت في ىوتفلاو ءاضقلا ماظن مهاس فيك ةقرولا حضوت ،ماتخلا في .ةينامثعلا ةيرادلإا تابلطتملاو ةيلحملا KW - ىوتفلاو ءاضقلا ةمظنأ KW - رئازجلا KW - ةينامثعلا ةلودلا KW - كيلاملا بهذملا KW - فينحلا بهذملا KW - ةيعشرلا مكاحملا KW - ةيماخاحلا مكاحملا KW - راوحلا N2 - Bu çalışma, Osmanlı döneminde (1516-1830) Cezayir’de yargı ve fetva sistemlerini incelemekte ve bu dönemdeki idari, sosyal ve siyasi gelişmeleri analiz etmektedir. Osmanlı öncesi dönemde fetva, resmi atama olmaksızın yerel âlimler tarafından verilmekteydi. Osmanlıların gelişiyle fetva resmi bir görev haline gelmiş ve Maliki (yerel halkın mezhebi) ve Hanefi (Osmanlı Devleti’nin resmi mezhebi) müftüler atanmıştır. Yargı sistemi, çift mezhepli şer’i mahkemeler ve temyiz mahkemesi görevi gören ilmi meclislerle organize edilmiştir. Cezayir, Konstantin ve Vahran gibi büyük şehirlerde yargı sistemi daha merkezi ve organizeyken, kırsal bölgeler kabile şeyhlerine ve geleneksel meclislere dayanıyordu. Bu dönemde yargı ve fetva görevleri, Cezayir’deki Kadura ailesi gibi belirli ailelerle ilişkilendirilmiş ve bu durum yargı sisteminin istikrarına katkıda bulunmuştur. Çalışma, müftü ve kadıların atanma kriterlerini analiz etmekte ve bu kriterlerin bilimsel yeterlilik, siyasi bağlılık ve halkın görüşü gibi unsurları içerdiğini vurgulamaktadır. Ayrıca, müftü ve kadıların siyasi baskılar ve otoriteye muhalefet etmeleri durumunda karşılaştıkları riskler gibi zorlukları ortaya koymaktadır. Çalışma, yerel faktörler ile Osmanlı etkilerinin etkileşimini analiz ederek, bu etkileşimin yargı ve fetva sistemlerinin şekillenmesine ve toplumsal-dini istikrarın korunmasına nasıl katkıda bulunduğunu açıklamaktadır. Sonuç olarak, çalışma, Osmanlı Cezayir’indeki yargı ve fetva sistemlerinin toplumsal ve dini birliği güçlendirmede ve yerel gelenekler ile Osmanlı idari gereklilikleri arasında denge kurmada nasıl bir rol oynadığını göstermektedir.Osmanlı Cezayir’i dini ve kültürel çeşitliliği ile dikkat çekmekteydi. Yahudiler ve yabancı devletlerin vatandaşları gibi gayrimüslim topluluklar, kendi yargı sistemlerine sahipti. Örneğin, Yahudiler için haham mahkemeleri ve yabancı devletlerin vatandaşları için konsolosluk mahkemeleri kurulmuştu. Haham mahkemeleri, evlilik, boşanma ve miras gibi medeni davalara bakarken, cezai davalar ve Yahudi olmayanlarla olan anlaşmazlıklar İslami şer’i mahkemelere sunuluyordu. CR - Ahmed b. el-Mubârek İbnü’l-'Attâr, Târîhu beledi Kasantîna, thk. Abdullah Hammâdî (Kasantîna: Dârü’l-fâiz, 2011.). google scholar CR - Baosman, Abdurrahman. el-Kadâ’ fî mintıkati Tuvât hilâle’l-karneyn H. 17/M. 18. Cezayir: Câmi‘atu Vehrân, Doktora Tezi, 2016. google scholar CR - Bel'âlim, ‘Abdüsselâm el-Esmer. “A‘lâmü fıkhi’n-nevâzil bi-mintıkati Tuvât hilâle’l-karneyn es-sânî ‘aşar ve’s-sâlise ‘aşer el-hicriyyeyn”. Mecelletü’l-hakîka 9/1 (2010), 01-15. google scholar CR - Bel'âlim, ‘Abdüsselâm el-Esmer. el-Hayâtü’l-fıkhiyyefî Tuvâthilâle’l-karneynis-sânî ‘aşar ve’s-sâlise ‘aşer el-hicriyyeyn. Cezayir: Câmi‘atu Bâtna, Doktora Tezi, 2015. google scholar CR - Belberâvât İbn Attû, el-Medîne ve’r-rîf fî evâhiri’l-‘ahdi’l-Osmânî (Cezayir: Câmi‘atu Vehrân, Doktora Tezi, 2008) google scholar CR - Bûnî, Ahmed b. Kâsım. ed-Dürretü’l-masûne fî ulemâ’i Bûne. thk. Sa‘d Bûflâke. Cezayir: Menşûrâtu Bûne, 2007. google scholar CR - Bûsa‘îd, Ahmed. el-Hayâtu’l-ictimâ‘iyye ve’s-sekâfiyye bi-iklîmi Tuvât min hilâli nevâzili’l-centûrîfî karni H. 12/M. 18. Cezayir: Câmi‘atu Edrâr, Yüksek Lisans Tezi, 2012. google scholar CR - Cemîle, Ma‘âşî. el-İnkişâriyye ve’l-muctema bi-beylik Kasantîna. Cezayir: Câmi’atu Mantûrî, Doktora Tezi, 2008. google scholar CR - Cezâ’irî, Muhammed b. Meymûn. et-Tuhfetü’l-mardiyye fi’d-devleti’l-Bekdâşiyye fî bilâdi’l-Cezâ’iri’l-mahmiyye. thk. Muhammed b. Abdülkerîm. Cezayir: eş-Şirketü’l-vataniyye, 1981. google scholar CR - Cîlâlî, Abdurrahmân b. Muhammed. Târîhu’l-Cezâ’ir el-âmm. Cezayir: Dîvânü’l-matbû‘âti’l-câmi‘iyye, 7. Basım, 1994. google scholar CR - Ebû Kâsım Sa‘dullah, Şeyhu’l-islâm Abdulkerim Lefgûn -Dâiye Selefiyye-, Beyrût: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1986. google scholar CR - Ğattâs vd., Âişe. ed-Devletü ’l-Cezâ ’iriyyıeii ’l-hadîse ve müessesâtühâ. Cezayir: el-Merkezü’l-vatanî li’l-bahs fi’l*haraketi’l-vataniyye ve sevre, 2007. google scholar CR - Hafnâvî, Ebü’l-Kâsım Muhammed b. Şeyh Ebî’l-Kâsım ed-Dîsî. Ta‘rîfü’l-halef bi-ricâli’s-selef. Cezayir: Matba‘atu Bîr Fontâne, 1906. google scholar CR - Hammâş, Halîfe. el-Üsre fî medîneti’l-Cezâ’ir hilâle’l-'ahdi’l-Osmânî. Cezayir: Câmi’atu Mantûrî, Doktora Tezi, 2006. google scholar CR - Hanâzile, Sûfiyye. “Müessesetü’s-sultati’d-diniyye: el-‘Örfiyye ve’l-medeniyye fî mîzâbi’l-Cezâ’ir”. Mecelletu sutûr 13 (2021). google scholar CR - Hatice, Kâsîmî - Muhammed, Cerrâdî. “el-İstişâre fi’l-kadâ’ ‘inde’l-Mâlikiyye: el-Meclisü’l-istişârî li’l-Kâdî ‘Abdülhak b. ‘Abdülkerîm el-Bekrî et-Tuvâtî Ünmûzecen”.Mecelletü ’l-hivârü ’l-fikrî 12 (2017). google scholar CR - Helfât, Miftâh. “Kirâ’e fî mahtût ‘Hazihi keyfiyyetü sîyreti Zevâve’”. Mecelletü’l-‘ulûmi’l-insâniyye 42 (2014). google scholar CR - Hilâyelî, Hanîfî. “eş-Şürtatü ve’l-kadâ’ fî medîneti’l-Cezâ’ir hilâle ‘ahdi’l-Osmânî beyne senâ’iyyeti’l-masâdir’l-mahalliyye ve’l-mesâdiri’l-ğarbiyye”. el-Mecelletü ’t-târîhiyyetiT-mağribiyye 134 (2009). google scholar CR - Hoca, Hamdân b. Osman. el-Mir ’ât. çev. Muhammed ‘Arabî ez-Zübeyrî. Cezayir: el-Müessesetü’l-vataniyye, 2006. google scholar CR - İbnü’l-‘Anterî, Muhammed es-Sâlih. Târîhu Kasantîna. thk. Yahyâ Bu‘azîz. Cezayir: Âlemü’l-ma‘rife, 2009. google scholar CR - İbnü’l-Müftî, Hüseyin b. Receb Şâviş. Takyîdâtü İbni’l-Müftîfî târihipaşâvâti’l-Cezâ’ir ve ‘ulemâ’ihâ. thk. Fâris Ka‘vân. Cezayir: Dârü’l-hikme, 2009. google scholar CR - İbrâhîm, ‘Abbû. el-‘Ulûmü’n-nakliyye fi’l-Cezâ’ir hilâle’l-‘ahdi’l-Osmânî H. 10-13/M. 16-19. Cezayir: Câmi‘atu Cîlâlî el-Yâbis, Doktora Tezi, 2018. google scholar CR - Lefgûn, ‘Abdülkerîm Lefgûn b. Muhammed. Menşûrü’l-hidâye fî keşfi hâl men idde‘a’l-‘ilme ve’l-vilâye. thk. Ebü’l-Kâsım Sa‘dullâh. Beyrut: Dâru’l-garbi’l-İslâmî, 1987. google scholar CR - Lezgam, Fevziyye. el-Büyûtât ve’l-üserü’l-‘ilmiyye bi’l-Cezâ’ir hilâle’l-‘ahdi’l-Osmânî ve devrühe’s-sekâfî ve’s-siyâsî (925-1246/1520-1830). Cezayir: Câmi‘atu Vehrân, Doktora Tezi, 2014. google scholar CR - Medenî, Tevfîk. Kitâbü’l-cezâ’ir. Cezayir: el-Matba‘atü’l-‘Arabiyye, 1931. google scholar CR - Miklâtî, Abdullah - Ca‘ferî, Mübârek. Mu‘cemu a‘lâmi Tuvât. Cezayir: Vizâretü’s-sekâfeti’l-Cezâ’iriyye, 2013. google scholar CR - Sa‘îdûnî, Nâsirüddîn - Bû‘abdelî, el-Mehdî. el-Cezâ’ir fi’t-târîh: el-‘Ahdü’l-Osmânî. Cezayir: el-Müessesetü’l-vataniyye li’l-kitâb, 1984. google scholar CR - Şehbî, ‘Abdülazîz. ez-Zevâyâ ve’s-sûfiyye ve’l-‘azzâbe ve’l-ihtilâlü’l-Ferensî fi’l-Cezâ’ir. Cezayir: Dârü’l-garb li’n-neşr ve’t-tevzi‘, 2007. google scholar CR - Şevîtem Erzekî, el-Müctema‘u’l-Cezâ’irî ve fe‘âliyâtühu fi’l-‘ahdi’l-Osmânî (2006: Câmi‘atü’l- Cezâ’ir, Doktora Tezi, 2006.) google scholar CR - MUSTAFA ALKAN, “SOFTA”, TDV İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: 2009, 37: 342-343), https://islamansiklopedisi.org.tr/softa google scholar UR - https://doi.org/10.26650/di.2025.36.2.1636146 L1 - https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/4593127 ER -