TY  - JOUR
T1  - تقابل سلوک اجتماعی و عرفانی سیف فرغانی با مولویه: بررسی انتقادی مناسبات قدرت و معنویت در قرن هفتم و هشتم هجری
TT  - Seyfüddîn Fergānî’nin Sosyal ve Tasavvufi Davranışlarının Mevlevîlik ile Karşılaştırılması: 7. ve 8. Yüzyılda Güç ve Maneviyat İlişkilerinin Eleştirel Bir İncelemesi
AU  - Sadeghi, Hadi
AU  - Vahed, Assadollah
PY  - 2025
DA  - March
Y2  - 2025
DO  - 10.62425/dogu.1643264
JF  - Doğu Esintileri
PB  - Ataturk University
WT  - DergiPark
SN  - 2148-290X
SP  - 68
EP  - 78
IS  - 22
LA  - fa
AB  - سیفالدین ‌فرغانی (م705 ه.ق؟) یکی از شخصیت‌های برجسته و کمتر شناخته‌شده در تاریخ ادبیات فارسی و تصوف ایرانی‌اسلامی است. اگرچه از نظر شهرت و تأثیرگذاری در مقایسه با شاعران بزرگی همچون جلال‌الدین مولانا  کمتر مورد توجه قرار گرفته، با این حال آثار و افکار او نقش بسیار مهمی در انعکاس مسائل اجتماعی، سیاسی و عرفانیِ آسیای صغیر در عصر سلجوقیان ایفا کرده‌است. سیف‌فرغانی در مواجهه با  ضعف و فروپاشی سلطنت سلاجقۀ روم و تسلط مغولان بر آناتولی، همچون بسیاری از هم‌عصرانش، قلم نکوهش و ملامت به دست گرفته و به نقد سخت‌گیرانۀ شرایط زمان خود پرداخته‌است و بدین‌ترتیب ظلم و فساد طبقات حاکم و بی‌تفاوتی و یا تسلیم و سازش نحله‌های غالبی چون طریقت مولویّه را با زبانی غیر قابل اغماض و هجوآمیز به باد انتقاد گرفته‌است. تحقیق حاضر با تحلیل زندگی و شعر سیفالدین ‌فرغانی، مخصوصاً نقدهای اجتماعی و صوفیانه‌اش، نشان می‌دهد که این شاعر و عارف بزرگ ایرانی، چگونه از طریق زبان شاعرانه به نقد شرایط اجتماعی و سیاسی عصر خود پرداخته و بخشی از انتقادات خود را متوجه مشایخ طریقت مولویه ساخته‌است.  ما در این مقاله برآنیم با استناد به برخی قصاید انتقادی فرغانی، ضمن آگاهی از اوضاع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی آسیای صغیر در قرن هفتم و اوایل قرن هشتم، به بررسی تقابل آرای وی با برخی از عقاید و سلوک اجتماعی مولانا و پیروانش بپردازیم
KW  - سیف‌الدین ‌فرغانی
KW  - مولانا
KW  - مولویه
KW  - مغولان
KW  - آناتولی
N2  - Özet:Seyfüddîn Fergānî (ö. 705/1305 civarı), İran edebiyatı ve İslam tasavvufu tarihinde önemli ancak daha az tanınan bir şahsiyettir. Celāleddin Rumi gibi meşhur şairler kadar şöhret ve etki bakımından ilgi görmese de, onun eserleri ve düşünceleri, Anadolu'nun Selçuklu ve Moğol dönemindeki sosyal, politik ve mistik meselelerini yansıtmada önemli bir rol oynamıştır. Anadolu Selçuklu Sultanlığı'nın zayıflayıp çöküşü ve Moğolların Anadolu'ya hâkim olması karşısında, Seyfüddîn Fergānî, çağdaşları gibi yergi ve eleştiri kalemini eline alarak, döneminin şartlarını sert bir şekilde eleştirmiştir. Bu bağlamda, yönetici sınıfın baskı ve yozlaşmasını, ayrıca Mevlevîlik gibi etkin tarikatların kayıtsızlık, boyun eğme veya uzlaşmacı tavrını acımasızca ve hicivli bir üslupla eleştirmiştir. Seyfüddîn Fergānî hayatını ve şiirlerini, özellikle sosyal ve tasavvufî eleştirilerini inceleyen bu araştırma, bu büyük şair ve mutasavvıfın, şiir dilini kullanarak döneminin sosyal ve siyasi koşullarını nasıl eleştirdiğini ortaya koymaktadır. Onun eleştirilerinin bir kısmı Mevlevîlik tarikatının şeyhlerine yöneliktir. Bu makalede, Fergānî'nin bazı eleştirel kasidelerine atıfta bulunarak, 7. ve 8. yüzyıl Anadolu'sunun siyasi, sosyal ve kültürel durumuna ışık tutmayı ve onun görüşleriyle Mevlânâ Celâleddin Rumi ve takipçilerinin bazı inanç ve toplumsal davranışları arasındaki tezatı incelemeyi amaçlıyoruz.
CR  - Afshin-V. & Aksarayi, K. (1362). Musamara al-Akhbar wa Masayirat al-Akhiyar, be tashih Usman Turan, Tehran: Asatir.
CR  - Afshin-Vafa’i, M. (1386). Faribkari-ye Ideolojik ba Nazirahsazi-ye Karamat-ha dar Zendeginameh-ha-ye Mawlavi, Nashriye-ye Motaleat-e Erfani, Bahar va Tabestan 1386, Shomare-ye 5.
CR  - Aksarayi, K. (1362). Musamara al-Akhbar wa Masayirat al-Akhiyar, be tashih Usman Turan, Tehran: Asatir.
CR  - Al-Shaybi, Kamel M. (1387). Tashayyo va Tasavvuf, tarjome-ye Alireza Zekavati Qaragozlu, Tehran: Amir Kabir.
CR  - Ertuğrul, A. (1395). Navadegan-e Imam Abu Hamid al-Ghazali dar Asiya-ye Saghir, Motaleat-e Tarikh-e Islam, Sal-e Hashtom, Shomare-ye 30: 9-35.
CR  - Ertuğrul, A. (1395). Navadegan-e Imam Abu Hamid al-Ghazali dar Asiya-ye Saghir, Motaleat-e Tarikh-e Islam, Sal-e Hashtom, Shomare-ye 30: 9-35.
CR  - Farghani, S. (1365). Gozideh-ye Ash’ar-e Sayf Farghani, be kushish Abolqasem Radfar, Tehran: Amir Kabir.
CR  - Farghani, S. (1375). Barg-e Khazan Dideh (Gozideh-ye Ash’ar-e Sayf Farghani), moqaddame-ye Zabihollah Safa, Tehran: Sokhan.
CR  - Fotouhi, M. (1392). Ta’amol-e Jalal al-Din Balkhi ba Nahad-ha-ye Siyasi-ye Qodrat dar Qonyeh, Faslname-ye Zaban va Adab-e Farsi, Sal-e 21, Shomare-ye 74, Bahar 1392.
CR  - Ibn Bibi, H. (1956). al-Awāmir al-ʿAlāʾiyya fī Umūr al-ʿAlāʾiyya, be kushish Adnan Sadiq Arzi, Chap Aksi: Ankara.
CR  - Ibn Bibi, H. (1956). al-Awāmir al-ʿAlāʾiyya fī Umūr al-ʿAlāʾiyya, be kushish Adnan Sadiq Arzi, Chap Aksi: Ankara.
CR  - Mawlavi, Jalal al-Din. (1369). Fihi ma Fihi, ba Tashihat va Havashe-ye Badi’ al-Zaman Foruzanfar, Chap-e Sheshom, Tehran: Amir Kabir.
CR  - Mawlavi, Jalal al-Din. (1371). Maktubat-e Mawlana Jalal al-Din Rumi, be tashih Tofigh H. Sobhani, Tehran: Markaz-e Nashr-e Daneshgahi.
CR  - Rezvanian, G. (1379). Sayf va Zulm-e Mughulan, Majmue-ye Maqalat-e Seminar-e Tarikhi-ye Hujum-e Mughul be Iran va Payamad-ha-ye An, Tehran: Daneshgah-e Shahid Beheshti, Markaz-e Chap va Entesharat.
CR  - Riyahi, M. A. (1369). Zaban va Adabiyat-e Farsi dar Qalamrov-e Osmani, Tehran: Pazhang.
CR  - Sarami, Ghadam A., & Rafie, D. (1391). Sayf Farghani va Enteqad-ha-ye Ejtemai, Erfaniyat dar Adab-e Farsi (Adab va Erfan (Adabestan)), 3(12), 11-28.
CR  - Söylemez, İ. (2018). “Aksaraylı Şair Seyf-i Fergânî ve Divani”, 217-235: III. Uluslararası Aksaray Sempozyumu.
CR  - Sultan Walad, (1376). Intihanameh, be tashih Mohammad Ali Khazanehdar Lou, Tehran: Rozaneh.
CR  - Sultandoust, S. & Keshavarz Afshar, M. (1401). Bavardha-ye Sayf Farghani, Gerayesh be Gofteman-e Tashayyo va Naqd-e Siyasi-Ejtemai, Pazhuheshname-ye Motun-e Adabi-ye Dore-ye Iraqi, 3(2), 59-77.
CR  - Uzunçarşılı, İ. H. (1368). Tarikh-e Osmani, tarjome-ye Iraj Nobakht, Jild-e Avval, Tehran: Nashr-e Keyhan.
CR  - Yıldırım, N. (2009). "Seyf-i FergānÎ", DİA. XXXVII. 27.
UR  - https://doi.org/10.62425/dogu.1643264
L1  - https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/4624821
ER  -