TY  - JOUR
T1  - Hac Yolculuklarının Afrika Özelinde Ticarete Etkisi
TT  - The Effect Of Pilgrimages On Trade In Africa
AU  - Yavuz, Hasan
PY  - 2025
DA  - June
Y2  - 2025
DO  - 10.51605/mesned.1659221
JF  - Mesned İlahiyat Araştırmaları Dergisi
JO  - Mesned Dergisi
PB  - Inonu University
WT  - DergiPark
SN  - 2667-7075
SP  - 29
EP  - 47
VL  - 16
IS  - 1
LA  - tr
AB  - Bu çalışmada, İslâm’ın temel bir ibadeti olan hac için yapılan yolculuklar esnasında hacı-ların yol güzergâhlarında alışveriş yaparak ekonomik canlılığa verdikleri katkı ele alınmıştır. Afrika özelinde ele alınan bu konu hacıların bireysel ihtiyaçlarıyla beraber büyük ticarî hareketlilik içinde bulunduklarını da ortaya koymuştur. Afrikalı hacılar Atlas okyanus kıyılarından başlayarak şehirler, sahralar ve denizler aşan yolculuklar yapmaktaydı. Bu yolculuklar aylarca sürmekte ve hatta bazen yılları aşmaktaydı. Hac yolculukları bireysel olarak yapılmakla beraber genellikle bir kervan eşliğinde gerçekleşirdi. Çölleri aşmak için güvenlik en önemli ihtiyaçların başında geliyordu. Ayrıca hac kervanlarında hacıların bireysel ihtiyaçlarını gideren esnaf grupları bulunuyordu. Osmanlı döneminde Afrikalı hac kervanları bütün esnaf tabakalarını içinde barındıran hareket halindeki şehre dönüşmüştü. Hac kervan esnafları hacılara bazı ürünleri satmanın yanında geçtikleri menzillerde bulunan halk ile de ticaret yapıyorlardı. Batı Afrika’dan başlayarak devam eden bu yolculuklar esnasında hacılar birçok şehirden geçmekte veya oralarda belirli bir süre konaklamaktaydılar. Bu esnada uğradıkları yerlerde alışveriş yapmakta ve gerekli ihtiyaçlarını karşılamaktaydılar. Konaklama merkezlerinin başında Mısır ve Hicaz’da bulunan şehirler gelmekteydi. Hicaz’da bulunan Mekke, Medine ve Cidde gibi şehirlerin ticareti büyük oranda hac merkezliydi. Ayrıca bu şehirler farklı ülkelerden getirilen ticarî ürünlerin takas yapıldığı yerlerdi. Hindistan gibi doğu ülkelerinden gelen hacılar tarafından getirilen ürünler buradan Afrika’ya ve diğer bölgelere götürülüyordu. Afrika’dan getirilen ürünler de aynı şekilde doğu ülkelerine gönderilmekteydi. Kahire, Afrikalı hacıların en önemli toplanma merkeziydi. Hac mevsimi başlamadan aylar önce gelmeye başlayan hacı adayları bu şehirde uzun süre ikamet etmekteydi. Bu esnada hacı adayları yolculuk için gerekli bütün ihtiyaçlarını buradan karşılamaya çalışıyorlardı. Bu sayede bu şehirde sadece hacıların ihtiyaçlarını satan esnaf zümreleri oluşmuştu. Ayrıca Mısır’ın Hicaz için özel bir konumu bulunuyordu. Hicaz’ın ihtiyacı olan hububat büyük oranda Mısır’da bulunan vakıf arazilerinden karşılanıyordu. Bununla beraber Mısır da hac kervan ticaretinden fazlasıyla istifade ediyordu. Kızıldeniz limanlarında bulunan Kuseyr, Sevâkin ve Masavva’ gibi liman şehirleri hac yolculukları sayesinde canlılığını korumaktaydı. Afrika’nın farklı yerlerinden gelen hacı adayları bu limanlardan bindikleri gemilerle Arabistan sahillerine varabiliyorlardı. Bu limanlar hem hacıların ulaşımı hem de hacıların farklı ihtiyaçlarını gidermeleri sayesinde canlı bir ekonomik faaliyet içindeydiler. Ayrıca bu limanlar Yemen ve Güney Asya ülkelerinden gelen ticarî ürünlerin transferinden de büyük kazançlar elde ediyorlardı. Bu ticarî ürünlerin başında Memlük ve Osmanlı dönemlerinde kahve ticareti gelmekteydi. Kahve ticareti hac kervanları aracılığıyla gerçekleşmekteydi. Bu sayede Mısır’da kahve ticaretinden istifade ederek oluşan güç odakları oluşmuştu. Mısır’da bu gücü ele geçirmek için haneler arası mücadeleler meydana geliyordu. Bu sebeple Osmanlı döneminde Mısır hac kervanının emirliğini veya askeri işlerini üstlenmek önemli sayılıyordu. Kahve ticaretinin ardından köle ticareti de hac yollarının önemli ticarî etkinliklerindendi. Afrikalı hacı adayları yanlarında getirdikleri köleleri Hicaz’da ihtiyaçlarını karşılamak için satmaktaydılar. 1855 yılında çıkarılan köle yasağı bu ticareti ellerinden kaptırmak istemeyenler tarafından Cidde’de büyük bir isyana sebep olmuştu. Bu köle ticaretini yasaklayan yasalardan sonra dahi köle ticareti varlığını sürdürmüştür. Hatta 1900’lerde bile hacılar arasında kaçak köle varlığı devam etmiştir. Bu ürünlerin dışında pek çok ticarî ürün hacılar vasıtasıyla dünyaya yayılmıştır. Hac yolları ticarî ürünlerin dünyaya yayıldığı bir vasıta konumundaydı. Ayrıca hacıların bireysel ve toplu olarak ulaşımı da ayrı bir öneme sahipti. Hacı adayları hem kara hem de deniz yolculukları yapmak mecburiyetindeydi. Bunun için pek çok ulaşım vasıtasına ihtiyaçları vardı. Bu işten birçok aile ve kabile geçimini sağlamaktaydı.
KW  - İslam Tarihi
KW  - Afrika
KW  - Hicaz
KW  - Mısır
KW  - hac yolu
KW  - ticaret
N2  - This study examines the contribution of pilgrims to the economic vitality by shop-ping on their route during the pilgrimage, a fundamental act of worship in Islam. This issue, which was addressed specifically in Africa, revealed that pilgrims were engaged in great commercial acti-vity along with their individual needs. African pilgrims were making journeys starting from the shores of the Atlantic Ocean, crossing cities, the Sahara, and the seas. These journeys could last for months and even years. These journeys were made individually, but were usually accompanied by a caravan. Security was one of the most important needs for crossing deserts. In addition, there were tradesmen's plates in the hajj caravans that met the pilgrims' individual needs. During the Ottoman period, this caravan turned into a mobile city that included all the tradesmen. These tradesmen not only sold some products to the pilgrims but also traded with the people in the places they passed through. During these journeys that started in West Africa, the pilgrims passed through many cities or stayed there for a certain period of time. In the meantime, they shopped in these cities and met their necessary needs. The cities in Egypt and the Hijaz were at the forefront of these cities. The tra-de of cities such as Mecca, Medina and Jeddah in the Hijaz was largely centered on pilgrimage. In addition, these cities were places where commercial products brought from different countries were exchanged. Products brought from eastern countries such as India were taken from here to Africa and other regions. Products brought from Africa were also sent to eastern countries. Cairo was the most important gathering place for African pilgrims. The pilgrims, who started arriving months before the Hajj season, would reside in this city for a long time. During this time, the pilgrims would try to meet all their needs for the journey here. In this way, groups of tradesmen who sold only the needs of pilgrims were formed in this city. In addition, Egypt had a special position for the Hejaz. The grain needs of the Hejaz were largely met from the foundation lands in Egypt. However, Egypt also benefited greatly from the pilgrimage caravan trade. Port cities such as Qusayr, Suakin and Masavva in the Red Sea ports maintained their liveliness thanks to the pilgrimages. Pilgrims coming from different parts of Africa could reach the Arabian coasts by boarding ships from these ports. These ports were in a lively economic activity thanks to both the transportation of pilgrims and the meeting of their different needs. In addition, these ports were making huge profits from the transfer of commercial products from Yemen and South Asian countries. The most important of these com-mercial products was coffee trade during the Mamluk and Ottoman periods. Coffee trade was car-ried out through pilgrimage caravans. In this way, power centers were formed in Egypt by taking advantage of the coffee trade. In Egypt, struggles between households occurred to seize this power. For this reason, during the Ottoman period, it was considered important to undertake the command or military affairs of the Egyptian pilgrimage caravan. After the coffee trade, slave trade was also one of the important commercial activities of the pilgrimage routes. African pilgrims were selling the slaves they brought with them to meet their needs in the Hejaz. The slave ban enacted in 1855 caused a major rebellion in Jeddah by those who did not want to lose this trade. Even after the laws that banned this slave trade, the slave trade continued to exist. Even in the 1900s, there was still a presence of runaway slaves among the pilgrims. Apart from these products, many commercial pro-ducts were spread around the world through the pilgrims. The pilgrimage routes were a means of transporting commercial products around the world. In addition, the individual and collective transportation of pilgrims was also of particular importance. Pilgrim candidates had to make both land and sea journeys. For this, they needed many means of transportation. Many families and tribes made a living from this work.
CR  - Abdullah, Nizar Alwan. “Tarîku’l-hacci min şemâli Ifrikıya abra Mısır (1883-1268)”. Mü’temeru tarîki’l-hacci fî İfrîkiya. 5/161-191. Hartum: Merkezü’l-Buhûs ve’d-Dirâsâti’l-İfrikıya, 2016.
CR  - Abdurrahman, Ezâhir Hasen - Abdurrahman, Mahmud. “Devru rihleti el-hacci fi İktisadiyyâti es-Sûdân: isra kabileti’l-Hevsâ fî tevfîri’l-imaleti el-mevsîmiyyeti f’i meşru’il-cezirati vemtide-di’l-menâkıli”. Mü’temeru tarîki’l-hacci fî İfrîkiya. 6/66-90. Hartum: Merkezü’l-Buhûs ve’d-Dirâsâti’l-İfrikıya, 2016.
CR  - Al-Ahari, Muhammed A. Afrikalı Beş Müslüman Kölenin Hatıraları. çev. Buğra Özler. İstanbul: Pınar Yayınları, 2019.
CR  - Al-Gerafi, Ebtisam. Beylerbeyi Hasan Paşa Döneminde Yemen İdaresi (988-1013/1580-1604). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
CR  - Allawi, Ali A. Irak Kralı 1. Faysal. çev. Hakan Abacı. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2014.
CR  - Altıntaş, Abdulmennan Mehmet. Kızıldeniz’den Akdeniz’e: Ticaret, Diplomasi ve Güzergâhlar (1600-1700). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
CR  - Atalar, Münir. Osmanlı Devleti’nde Surre-i Hümayun ve Surre Alayları. Ankara: Diyanet İşleri Başkan-lığı Yayınları, 2015.
CR  - Auler Paşa. Hicaz Demiryolu İnşa Edilirken -II: Maan - el-Ulâ Hattı. çev. Eşref Bengi Özbilen. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2019.
CR  - Baykurt, Cami. Trablusgarb’tan Sahra-yı Kebir’e Doğru. ed. Yüksel Kanar. İstanbul: Özgü Yayıncılık, 2011.
CR  - Bimebâ, Âdem. “Tarîku’l-hacci bi Garbi Ifrikıyâ: Kırâetun târihiyyetun fi’l-eseri’l-hadâriyyi li’rihleti’l-hâcc Umer el-Fûtî”. Mü’temeru tarîki’l-hacci fî İfrîkiya. 3/29-42. Hartum: Merke-zü’l-Buhûs ve’d-Dirâsâti’l-İfrikıya, 2016.
BOA, Osmanlı Arşivi. Cevdet Maliye [C.ML]. No. 716, Gömlek No. 29292.
CR  - BOA, Osmanlı Arşivi. Dahiliye Nezâreti Mektubî Kalemi [DH.MKT]. No. 91, Gömlek No. 23.
CR  - BOA, Osmanlı Arşivi. Hatt-ı Hümâyûn [HAT]. No. 50796.
CR  - Bû Saîd, Ahmed. Rakbu’l-hacci’l-Cezâiriyyi min hilâle’l-ahdi’l-Usmânî (1518-1830). Adrar: Câmiatü Ahmed Dereya, 2018.
CR  - Burckhardt, John Lewis. Arabistan Seyahatleri. çev. Yusuf Yazar. İstanbul: Büyüyen Ay Yayınları, 2019.
CR  - Ceberti, Abdurrahman b. Hasan b. İbrâhim. Târîhu acâibi’l-asar fi’t-teracim ve’l-ahbar. thk. Abdürra-him Abdurrahman Abdürrahim. Kahire: Daru’l-Kitabi’l-Mısriyye, 1997.
CR  - Ceran, İsmail. Fas Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2012.
CR  - Çaycı, Abdurrahman. Büyük Sahra’da Türk-Fransız Rekabeti (1858-1911). Ankara: Türk Tarih Kuru-mu Yayınları, 1995.
CR  - Çolak, Melek. “Osmanlı İmparatorluğunun Hac Yollarının Güvenliği İçin Aldığı Önlemler”. SDÜ Fen Edebiyat Sosyal Bilimler Dergisi 9 (2003), 87-94.
CR  - Dalyan, Murat Gökhan. Kervandan Demiryollarına kadar Yol ve Yolculuk (Kervanlar, Tüccarlar, Hacılar, Yolcular ve Eşkiyalar) Kervan. Ankara: Altınpost Yayıncılık, 2014.
CR  - Eldem, Edhem. Doğu İle Batı Arasında Osmanlı Kenti: Halep, İzmir ve İstanbul. çev. Sermet Yalçın. İs-tanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2003.
CR  - Evliya Çelebi. Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi: Mısır-Sudan-Habeşistan-Somoli- Cibu-ti-Kenya-Tanzanya. ed. Seyyit Ali Kahraman. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2011.
CR  - Faroqhi, Suraıya. Hacılar ve Sultanlar (1517-1638). çev. Gül Çağalı Güven. İstanbul: Türk Vakfı Yurt Yayınları, 1995.
CR  - Faroqhi, Suraiya. Osmanlı İmparatorluğu ve Etrafındaki Dünya. çev. Ayşe Berktay. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2010.
CR  - Fayda, Mustafa. “Dehlek”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/105-106. İstanbul: TDV Yayın-ları, 1994.
CR  - Gılbert, Erık - Reynolds, Jınathan T. Dünya Tarihinde Afrika: Tarih Öncesinden Günümüze. çev. Meh-met Demirkaya. İstanbul: Küre Yayınları, 2019.
CR  - Gırnati, Ebu Hamid Muhammmed el-. Gırnati Seyahatnamesi Tuhfetu’l –Elbab ve Nushatu’l A’cab. çev. Fatih Sabuncu. İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2018.
CR  - Gündüz, Figen. İnsanlığın Beşiğine Yolculuk: Etiyopya Cibuti Cumhuriyeti. İstanbul: Oğlak Yayınları, 2016.
CR  - Güneş, Mücahide. XVIII. Yüzyılda İskenderiye Limanı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2009.
CR  - Halaçoğlu, Yusuf. “Menzil”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/159-161. İstanbul: TDV Yayınları, 2004.
CR  - Halvânî, Sad Bedîr el-. “el-Cânibu’t-ticârî li’tarîki’l-hacci’l-Mısrî”. Turuku’l-hacci: Cüsûrun li’t-tevâsuli’l-hadârî beyne’ş-şuûb. 341-358. Rabat: Islamic Educational Scientific, Scientific and Cultural Organization (ISESCO) [el-Munazzamatü’l-İslâmiyye li’t-Terbiye ve’l-Ulum ve’s-Sekâfe], 2007.
CR  - Hamidullah, Muhammed. “Îlâf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/63-64. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
CR  - Hathaway, Jane. Osmanlı Hâkimiyetinde Arap Toprakları 1516-1800. çev. Gül Çağalı Güven. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2016.
CR  - Hathaway, Jane. Osmanlı Mısırı’nda Hane Politikaları Kazdağlıların Yükselişi. çev. Nalan Özsoy. İs-tanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2009.
CR  - Hathaway, Jane. Osmanlı Sarayının En Ünlü Haremağası Hacı Beşir Ağa. çev. Hazal Yalın. İstanbul: Kitapyayınevi, 2014.
CR  - Hattstein, Markus. “Dünya Dini ve Kültürel Güç Olarak Islâm”. İslam Sanatı ve Mimarisi. ed. Markus Hattstein - Peter Delius. İstanbul: Literatür Yayıncılık, 2007.
CR  - Houroni, Albert. Arap Halkları Tarihi. çev. Yavuz Alogan. İstanbul: İletişim Yayınları, 2013.
CR  - Hüsrev, Nasır-ı. Sefername. çev. Abdülvehap Tarzi. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1967.
CR  - İbn Cübeyr, Ebü’l-Hüseyin Muhammed b. Ahmed. Endülüsten Kutsal Topraklara. çev. İsmail Güler. İstanbul: Selenge Yayınları, 2019.
CR  - İbn Habib, Ebu Ca’fer Muhammed. el-Muhabber Arap Kültürü. çev. İsmail Güler - Adem Apak. Anka-ra: Ankara Okulu Yayınları, 2018.
CR  - İbnü’l-Esir, Ebü’l-Hasan İzzeddin Ali b. Muhammed b. Abdülkerim. İslâm Tarihi :  el-Kamil fi’t-Tarih Tercümesi. çev. Beşir Eryarsoy. İstanbul: Bahar Yayınları, 1991.
CR  - İbrahim, Adil. “Min suvari’t-tevâsuli’l-iktisadiyyi li’turuki’l-hacci beyne’l-Arabi’l-müslimine ve sükkani İfrikya: ticaretü’l-milhi enmûzecen”. Mü’temeru tarîki’l-hacci fî İfrîkiya. 6/32-53. Hartum: Merkezü’l-Buhûs ve’d-Dirâsâti’l-İfrikıya, 2016.
CR  - İsmail, Ahmed Ali. “Turuku’l-hacci: Dirâsetün cuğrâfiyyetün”. Turuku’l-hacci: Cüsûrun li’t-tevâsuli’l-hadârî beyne’ş-şuûb. 98-125. Rabat: Islamic Educational Scientific, Scientific and Cultural Or-ganization (ISESCO) [el-Munazzamatü’l-İslâmiyye li’t-Terbiye ve’l-Ulum ve’s-Sekâfe], 2007.
CR  - Kallek, Cengiz. “Ticaret”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/134-144. İstanbul: TDV Yayın-ları, 2012.
CR  - Kavas, Ahmet. Osmanlı’nın Merkezi Afrika’ya Açılan Kapısı Fizan Sancağı. İstanbul: Alelmas Yayıncı-lık, 2018.
CR  - Kavas, Ahmet. “Şinkit”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/170-171. İstanbul: TDV Yayın-ları, 2010.
CR  - Kavsi, Atıyye el-. “Ayzab-Cidde tarîku’l-hacci’l-Mısriyyi ale’l-Bahri’l-Ahmerî fi’l-usûri’l-vüstâ”. Turuku’l-hacci: Cüsûrun li’t-tevâsuli’l-hadârî beyne’ş-şuûb. 311-340. Rabat: Islamic Educational Scientific, Scientific and Cultural Organization (ISESCO) [el-Munazzamatü’l-İslâmiyye li’t-Terbiye ve’l-Ulum ve’s-Sekâfe], 2007.
CR  - Keleş, Bahattin. “Memlûklerde Ticaret”. Türkler. ed. Hasan Celal Güzel vd. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
CR  - Korkmaz, Mehmet. Basra Körfezi’nde Osmanlı Denizcilik Faaliyetleri (1847-1914). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
CR  - Kramers, J. H. “Coğrafya ve Ticaret”. çev. Murat Ağarı. İslam Araştırmaları Dergisi 16/4 (2003), 678-687.
Lapidus, Ira M. İslam Toplumları Tarihi. çev. Yasin Aktay. İstanbul: İletişim Yayınları, 2005.
CR  - Lewis, Bernard. Orta Doğu’da Irk ve Kölelik : Tarihsel İnceleme. çev. Enver Günsel. İstanbul: Truva Yayınları, 2006.
Lewis, Bernard. Ortadoğu. çev. Selen Y. Kölay. Ankara: Arkadaş Yayınevi, 2003.
CR  - Low, Michael Christopher. İmparatorluk Mekke’si Osmanlı Hicaz’ı ve Hint Okyanusunda Hac. çev. Yu-nus Babacan. İstanbul: Telemak Kitap, 2023.
CR  - Löschburg, Winfried. Seyahatin Kültür Tarihi. çev. Jasmin Traub. Ankara: Dost Kitabevi Yayınları, 1998.
CR  - Makrizî, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b Ali b Abdülkâdir. ez-Zehbü’l-mesbûk fî zikri men hacce mine’l-hulefâ ve’l-mülûk. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 2000.
CR  - Masters, Bruce. Osmanlı İmparatorluğu’nun Arapları 1516-1918 : Sosyal ve Kültürel Bir Tarih. çev. Fe-ray Coşkun. İstanbul: Doğan Kitap, 2017.
CR  - Mikhail, Alan. Osman’ın Ağacı Altında Osmanlı İmparatorluğu, Mısır ve Çevre Tarihi. çev. Seda Özdil. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2019.
CR  - Mukaddesi, Muhammed b. Ahmed el-. İslam Coğrafyası (Ahsenü’t-Tekasim). çev. Ahsen Batur. İstan-bul: Selenge Yayınları, 2015.
CR  - Mustafa Hasan, Hamdunallah. “Dârfûr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/490-491. İstan-bul: TDV Yayınları, 1993.
CR  - Orhonlu, Cengiz. Osmanlı İmparatorluğunda Şehircilik ve Ulaşım Üzerine Alıştırmalar. ed. Salih Özba-ran. İzmir: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1984.
CR  - Özbaran, Salih. İran, Türkiye, Irak, Suriye ve Mısır Yollarında Portekizli Seyyahlar. İstanbul: Kitapya-yınevi, 2017.
Pamuk, Şevket. Osmanlı İmparatorluğu’nda Paranın Tarihi. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2002.
CR  - Park, Mungo. Afrika’nın Derinliğine Yolculuk. çev. Haktan Birsel. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2017.
CR  - Raymond, Andre. “Kahire (Osmanlı Dönemi)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/175-179. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
CR  - Raymond, Andre. Yeniçerilerin Kahiresi Abdurrahman Kethüda Zamanında Bir Osmanlı Kentinin Yükse-lişi. çev. Alp Temürtekin. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, ts.
CR  - Robinson, Francis. Cambridge Resimli İslam Dünyası Tarihi. çev. Zülal Kılıç. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2005.
CR  - Sağlam, Ahmet. “Mısır’da Gayrimüslim Toplumlar: Tolunoğulları ve Hıristiyan Kıptiler”. Uluslara-rası Afrika’da Türkler Sempozyumu Bildiriler. ed. Ayşenur Şenel - Şükrü Çavuş. 1-37. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2020.
CR  - Salahaddin Bey, Ahmed. Kâbe Yollarında Surre Alayı Hatıraları. ed. Yusuf Çağlar - İsmail Kara. İstan-bul: Dergâh Yayınları, 2017.
CR  - Sâlih, Avvaz Sâlih Ali. Tarîku’l-hacci ve eseruhâ alâ memleketi’l-Func el-İslâmiyye fi’l-fetrati (910-1236/1504-1821). Hartum: Câmiatü Ümmü Derman, 2011.
CR  - Shıllıngton, Kevın. Afrika Tarihi. çev. Halil Doğan Aydoğan. İstanbul: İnkilâb Yayınevi, 2020.
CR  - Sinno, Abdurrauf. Osmanlı’nın Sancılı Yıllarında Araplar-Kürtler-Arnavutlar. çev. Ahsen Batur. İstan-bul: Selenge Yayınları, 2011.
CR  - Söylemezoğlu, Süleyman Şefik. Hicaz Seyahatnamesi. ed. Bayram Ürekli - Ahmet Çaycı. İstanbul: İz Yayıncılık, 2012.
CR  - Süleyman, Abdülhamid Hamud. Tarihu’l-Mevânii’l-Mısrıyye fi’l-Asri’l-Usmânî: devruhü’s-siyâsi nü-zumuhe’l-idâriyye ve’l-mâliyye ve’l-iktisâdiyye. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’l-Kitâb, 1995.
CR  - Tandoğan, Muhammed. Büyük Sahra’da Son Osmanlı Tebaası Tevârikler. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2018.
CR  - Tandoğan, Muhammed. “Habeş Eyaleti”. Afrika’da Osmanlı Asırları: Siyah İnci Beyaz Lale = Black Pearl white tulip: a history of Ottoman Africa. 76-111. Ankara: Türk İşbirliği ve Kalkınma Ajansı [TİKA], 2013.
CR  - Taş, Abdullah Erdem. Osmanlı Garp Ocaklarından Trablusgarp Eyaleti: Karamanlılar Dönemi (1711-1835). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
CR  - Tok, Özen. “Osmanlı Döneminde Mağrib Hacıları ve Mısır Hac Kafilesi”. Osmanlı Döneminde Mağrib ve Batı Akdeniz Milletlerarası Kongre Tebliğleri. 153-168. İstanbul, 2013.
CR  - Tok, Özen. XVII. Yüzyılda Haremeyn’in İdaresi ve İaşesinde Mısır Beylerbeyliği’nin Rolü. ed. Hasan Celal Güzel vd. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
CR  - Toledano, Ehudr. Osmanlı Köle Ticareti 1840-1890. çev. Hakan Erdem. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1994.
CR  - Toraman, Cengiz - Ulucenk, Elif. “Tarihte Bilinen İlk Altın Reseyonuna Neden Olan Birisi Olarak Altın Ve Tuz Kralı Mansa Musa’nın Servetinin Ekonomik Yansımaları”. Accounting and Fi-nancial History Research Journal 24 (2023), 67-80.
CR  - Umer, Semira Fehmi Ali. İmâratü’l-hacci fî Mısra’l-Usmâniyyeti. Kahire: Câmiatü’l-İskenderiyye, 2002.
Yavuz, Hasan. Osmanlı Dönemi Mısır Hac Yolları ve Güvenliği. Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2024.
CR  - Yılmaz, Harun. 17.Yüzyılda Osmanlı Devleti’nin Kızıldeniz ve Basra Körfezi’ne Karşı Politikası. İstan-bul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
CR  - Zengin, İlhan. Geçmişten Günümüze Türkiye- Sudan İlişkileri. Kırıkkale: Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
CR  - Zengin, İlhan. Köle Ticaretinin XIX. Yüzyılda Sudan’ın Sosyal, Siyasal ve İktisadi Yaşantısına Etkileri. Ankara: Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
UR  - https://doi.org/10.51605/mesned.1659221
L1  - https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/4696593
ER  -