TY  - JOUR
T1  - Abbâsî Mutfağından Osmanlı Mutfağına Bir Yahni Türü: Zirbace [Zirbaç]
TT  - A Type of Stew from Abbasid Cuisine to Ottoman Cuisine: Zirbaja [Zirbaç]
AU  - Kavak, Mehmet
Y2  - 2025
DO  - 10.21021/osmed.1668934
JF  - Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi
JO  - OSMED
PB  - Selim Hilmi ÖZKAN
WT  - DergiPark
SN  - 2458-9519
SP  - 276
EP  - 321
IS  - 27
LA  - tr
AB  - Bu çalışma, bir yahni çeşidi olan zirbacenin etimolojisini, kültürel coğrafyasını, çeşitlerini, tıbbi kullanımını ve edebiyattaki yerini incelemeyi amaçlamaktadır. Ortaçağ İran kaynaklarında “kimyonlu aş” anlamında teknik bir terim olarak geçen zirbace, İran, Irak ve Kuzey Afrika gibi coğrafyaların mutfağında yer almış, buradan Osmanlı mutfağına aktarılmıştır. Saray, imaret ve medrese gibi kurumsal mutfaklarda pişirilmiş; aynı zamanda hasta yemeği olarak kullanılmış ve günümüzde Edirne mutfağında yaşatılmaktadır. Zirbacenin bir çorba olarak literatüre girip zamanla etli yemeğe, ardından Osmanlı bağlamında tatlıya dönüşmesi, coğrafi ve kültürel değişkenlerin mutfak kültürünü nasıl dönüştürdüğünü göstermektedir. Temin edilebilirlik, beslenme alışkanlıkları ve yöresel tercihlere bağlı olarak tarifler çeşitlenmiş; her biri 3 ila 17 malzemeyle yapılan tarifler arasında hem etli (et, tavuk, balık, güvercinli) hem de vejetaryen/vegan türler ortaya çıkmıştır. Bu tariflerde kullanılan malzemeler ayva, badem, badem yağı, bağırsak & işkembe dolması, bal, balık, biber, buğday nişastası, çiğ fıstık, tarçın, damla sakızı, ekmek içi, ekşi maya, erik, fermente et suyu & hamur, gül suyu, güvercin eti, hardal, havlıcan, havuç, hurma, hünnap, incir, kabak, karabiber, karışık baharat, et, kimyon, kişniş, kulunç otu, kuru üzüm, limon yaprağı, marul sapı, meyve kurusu, misk, nane, nohut, pazı, pırasa, piliç & tavuk, pirinç, reyhan nebizi, safran, sarımsak, sirke, soğan, su, susam yağı, sümbül, şeker, tahin, tarhun, tereyağı, tuz, un, uzun Hint biberi, yumurta, zencefil, zerdali ve zeytinyağı şeklindedir.
KW  - Abbâsî mutfağı
KW  - Osmanlı mutfağı
KW  - yahni
KW  - zirbace
KW  - zirbaç
N2  - This study aims to examine the etymology, cultural geography, variations, medicinal use, and literary presence of zirbaja, a type of stew. Technically defined in medieval Iranian sources as a “cumin-based dish,” zirbaja was part of the culinary traditions of regions such as Iran, Iraq, and North Africa, from where it was incorporated into Ottoman cuisine. It was prepared in institutional kitchens such as those of palaces, soup kitchens, and madrasas; it was also administered as a medicinal food and continues to be cooked today in the regional cuisine of Edirne. The transformation of zirbaja from a soup to a meat dish, and eventually into a dessert within the Ottoman context, illustrates how geographical and cultural dynamics reshaped culinary practices. Ingredient availability, dietary preferences, and local customs led to the diversification of recipes, ranging from 3 to 17 ingredients and including both carnivorous (meat, poultry, fish, pigeon) and vegetarian or vegan types. The ingredients used in these recipes consist of quince, almond, almond oil, tripe & intestine stuffing, honey, fish, pepper, wheat starch, raw pistachio, cinnamon, mastic gum, bread crumbs, sourdough, plum, fermented meat broth & dough, rosewater, pigeon meat, mustard, galangal, carrot, date, jujube, fig, squash, black pepper, mixed spices, meat, cumin, coriander, kulunç herb, raisins, lemon leaf, lettuce stalk, dried fruit, musk, mint, chickpeas, chard, leek, chicken & hen, rice, basil syrup, saffron, garlic, vinegar, onion, water, sesame oil, nard, sugar, tahini, tarragon, butter, salt, flour, long Indian pepper, egg, ginger, apricot and olive oil.
CR  - Abdülaziz Bey. Osmanlı Âdet, Merasim ve Tabirleri: Âdât ve Merasim-i Kadime, Tabirât ve  Muamelât-ı Kavmiye-i Osmaniye. Haz., Kâzım Arısan ve Duygu Arısan Günay. 	İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2005.
CR  - Acar, Eyüp. Tercümânü'l-Lügat (Sözlükbilimsel İnceleme, Metin). Doktora Tezi, Eskişehir  Osmangazi  Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2019.
CR  - Ahmed Vefik Paşa. Lehçe-i Osmanî. Dersaadet [İstanbul]: Mahmud Bey Matbaası, 1306.
CR  - Akgündüz, Ahmet, Öztürk Said ve Baş, Yaşar. Üç Devirde Bir Mabed Ayasofya. İstanbul: Osmanlı   Araştırmaları Vakfı, 2005.
CR  - Ali b. Rabben et-Taberî. Firdevsü’l-Hikme. Thk. Muhammed Zübeyr es-Sıddîkî. Berlin: Kunstdruckerei Sonne, 1928.
CR  - al-Tabari. The History of al-Ṭabarī (Ta'rīkh al-rusul wa'l-mulūk). c. 1., Çev. Franz Rozenthal. Albany: State University of New York Press, 1989.
CR  - Barkan, Ömer. “Edirne ve Civarındaki Bazı İmâret Tesislerinin Yıllık Muhasebe Bilânçoları”, Belgeler (Türk Tarih Kurumu) 1/2 (Temmuz 1964): 235-377.
CR  - Barkan, Ömer. “Süleymaniye Camii ve İmareti Tesislerine Âit Yıllık Bir Muhasebe Bilançosu 993/994 (1585-1586).” Vakıflar Dergisi, 9 (1971): 109-161.
CR  - Belenli, Murat. Bazı Tâbirlerimizin Tarihi ve Hikâyesi. İstanbul: Ercan Matbaası, 1964.
CR  - Böler, Tuncay. Tercüme-i Kâmilü's-Sınâ'a (3 Makale ve 4. Makalenin 6. Babına Kadar):İnceleme-Metin- Dizin-Tıpkıbasım. Haz. Ali Osman Solmaz. İstanbul: Kesit Yayınları, 2014.
CR  - Ebu Ali et-Tenûhî. el-Ferec baʿde’ş-Şidde. c. 4., Beyrut: Daru’s-Sadr, 1978/1398.
CR  - Ebüzziya Mehmed Tevfik. Lugat-ı Ebuzziya. c. 1., Kostantiniyye [İstanbul]: Matbaatü Ebuziyya, 1306.
CR  - el-Bağdadî. Kitâbü't-Tabih. Thk. Fahri Barudi. Beyrut: Dârü'l-Kitâbi'l-Cedîd, 1964.
CR  - Elf Leyle ve Leyle. [Binbir Gece Masalları]. thk. Afif Nayef Hatoum. c. 1., Beyrut: Dar-ı Sadır, 1999/1420.
CR  - Fâtih Aşhânesi Tevzî’namesi. Haz. A. Süheyl Ünver. İstanbul: İstanbul Fethi Derneği, 1953.
CR  - Fatih Mehmet II Vakfiyeleri (Komisyon). Ankara: Vakıflar Umum Müdürlüğü Neşriyatı, Türk Vakfiyeleri No. 1, 1938.
CR  - Gelibolulu Mustafa Âli. Görgü ve Toplum Kuralları Üzerinde Ziyâfet Sofraları (Mevâidü'n-nefâis fî kavâidi'l Mecâlis). c.1., Haz. Orhan Şaik Gökyay.. İstanbul: Tercüman, 1978.
CR  - Ibn Razîn al-Tujîbî. Best of Delectable Foods and Dishes from al-Andalus and al-Maghrib: Fiḍālat al-Khiwān fī Ṭayyibāt al-Ṭaʿām wa-l-Alwān. Çev. Nawal Nasrallah. Leiden: Brill, 2021.
CR  - Işın, Priscilla Mary.  Osmanlı Mutfak Sözlüğü. İstanbul: İstanbul, Kitapyayınevi, 2010.
CR  - Işın, Priscilla Mary. Bountiful Empire: A History of Ottoman Cuisine. London: Reaktion Books, 2018.
CR  - Işın, Priscilla Mary. Gülbeşeker: Türk Tatlıları Tarihi. İstanbul: YKY, 2008.
CR  - İbn Arabî. Tedbîrât-ı İlâhiyye Tercüme ve Şerhi. Çev. Ahmed Avni Konuk ve Mustafa Tahralı. İstanbul: İz Yayıncılık, 2004.
CR  - İbn Mübarekşah. Zehrü'l-Hadîkat fi’l Et’imme’l-Enikat. Thk. Muhammed Abdurrahman Sağûl. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türas, 2007.
CR  - İbn Sayyar. Annals of the Caliphs' Kitchens, Çev. Nawal Nasrallah, Leiden: Brill, 2007.
CR  - İbn Seyyar, Kitabü't-Tabih. Thk. İhsan Dannuşşamiri. b.y, y.y.
İlhan, Nadir. “Eşref bin Muhammed: Hazâ'inu's-Sâ'âdât (İnceleme-Metin-Dizin)”. Doktora Tezi, Fırat Üniversitesi, 1998.
CR  - Kamusü'l-Lugati'l-Osmaniyye: ed-Derâri'l-Lamiât fi Müntehabâti'l-Lugât. Beyrut: Matbaatü Ceride, 1318.
CR  - Kanz al-fawāʾid fī tanwīʿ al-mawāʾid (Müellifi Meçhul): Treasure Trove of Benefits and Variety at the Table: A Fourteenth-Century Egyptian Cookbook. Çev. Nawal Nasrallah. Leiden: Brill, 2018.
CR  - Koz, M. Sabri. Yemek Kitabı: Tarih, Halkbilimi, Edebiyat. İstanbul: Kitabevi, 2002.
CR  - Kudret, Cevdet. Karagöz. c. 2., İstanbul: Bilgi Yayınevi, 1969.
CR  - Maimonides. On Asthma: Maqalah fı al-rabw. c. 1., Çev. Gerit Bos. Provo-Utah: Brigham Young University Press, 2002.
CR  - Mehmed Lebîb. Tuhfe-yi Şerh-i Müntehab-ı Lebîb. [İstanbul]: Darü't-Tıbâati'l Amire, 1846.
CR  - Muhammed bin Mahmûd Şirvanî. 15. Yüzyıl Osmanlı Mutfağı. Haz. Mustafa Argunşah ve Müjgan Çakır. İstanbul: Gökkubbe, 2005.
CR  - Mütercim Âsım Efendi. Burhân-ı Katı. Haz. Mürsel Öztürk ve Derya Örs. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2022.
Oğuz, Ercan. Ayşe Hafsa Vâlide Sultan ve Manisa Vakfı. İstanbul: Yalın Yayıncılık, 2020.
CR  - Önler, Zafer. “Celalüddin Hızır (Hacı Paşa): Müntahab-ı Şifa-İnceleme-Metin-Dizinler” Doktora Tezi, Fırat Üniversitesi, 1981.
CR  - Pakalın, Mehmet Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. c. 2., İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1993.
CR  - Redhouse, Sir James William. A Turkish and English Lexicon. Constantinople: A. H. Boyajian, 1890.
CR  - Risâle-i Garîbe. XVIII. Yüzyıl İstanbul Hayatına Dair Risâle-i Garîbe. Haz. Hayati Develi. İstanbul: Kitabevi, 2001.
CR  - Sezer, Sennur ve Özyalçıner, Adnan. Bir Zamanların İstanbulu: Eski İstanbul Yaşayışı ve Folkloru. İstanbul: Kor Kitap, 2017.
CR  - Sezer, Sennur ve Özyalçıner, Adnan. İstanbul’un Taşı-Toprağı Altın: Eski İstanbul Yaşayışı ve Folkloru. İstanbul: Altın Kitaplar Yayınevi, 1995.
CR  - Singer, Amy. “İmaretler”. Osmanlı Dünyası (The Ottoman World) Ed., Christine Woodhead, Çev., Gül Çağalı Güven, İstanbul: Alfa, 2018. 106-123.
CR  - Şu‘ûrî Hasan Efendi. Lisânu’l-Acem: Ferheng-i Şu‘ûrî. Haz., Ozan Yılmaz ve Derya Örs. c. 3. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
CR  - Ünver, A. Süheyl. Fatih Külliyesi ve Zamanı İlim Hayatı. İstanbul, 1946.
CR  - Ünver, A. Süheyl. İstanbul Risaleleri-3. İstanbul: İBB Kültür A.Ş., 2015.
CR  - Ünver, A. Süheyl. Türkiye Gıda Hijyeni Tarihinde Fatih Devri Yemekleri. İstanbul: Kemal Matbaası, 1952.
CR  - Vullers, Ioannis Augusti. Lexicon persico-latinum etymologicum. c. 2. Bonne ad Rhenum, Impensis Adolphi Marci, 1864.
CR  - “Zirva – Edirne”, https://www.kulturportali.gov.tr/turkiye/edirne/neyenir/zirva-1 (Erişim Tarihi: Mart 2025).
UR  - https://doi.org/10.21021/osmed.1668934
L1  - https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/4740638
ER  -