TY  - JOUR
T1  - منحى االعتزال في النقد العربي خالل القرنين الثاني والثالث الهجريين
TT  - Hicrî II. ve III. Asırlarda Klasik Arap Tenkidinde Mu‘tezilî Yönelim
AU  - Benras, Mahmoud
PY  - 2025
DA  - October
Y2  - 2025
DO  - 10.26650/iuitd.2025.1717172
JF  - İslam Tetkikleri Dergisi
PB  - Istanbul University
WT  - DergiPark
SN  - 2717-6967
SP  - 653
EP  - 673
VL  - 15
IS  - 2
LA  - ar
AB  - تتناول هذه الدراسة فرقة المعتزلة بوصفها إحدى أبرز الفرق الكالمية التي برزت مع نهاية القرن األول الهجري وبداية القرن الثاني، وما أحدثته من أثر فكري عميق امتد من مجال العقائد والكالم إلى مختلف أبعاد الحياة الفكرية، ومنها: األدب والنقد. وتأتي أهمية هذا الموضوع من كونه يكشف عن تداخل الفكر ً كيف انعكس المنهج العقلي للمعتزلة في صياغة الرؤية الكالمي والفلسفي مع النقد األدبي العربي، مظهرًا النقدية لألدب في العصور اإلسالمية األولى. ويقع البحث في مجال الدراسات األدبية والكالمية المقارنة، حيث يسعى إلى رصد حضور الفكر االعتزالي في النقد األدبي من خالل تتبع أبرز أعالمه مثل عمرو بن عبيد، وبشر بن المعتمر، وثمامة بن األشرس، والجاحظ، والناشئ األكبر، وابن طباطبا، والرماني، والصاحب بن عباد، مع تحليل نتاجاتهم وأثرها على غيرهم من النقاد. يهدف البحث إلى إبراز طبيعة المنهج الذي اعتمده المعتزلة في مقاربة النصوص، والكشف عن مدى انتقال هذا النسق العقلي إلى النقاد ا أسهم في إضفاء طابععقالني على النقداألدبي العربي. وقداعتمدت ّ اآلخرين من خارج إطار المعتزلة، مّم الدراسة منهج االستقصاء والجمع والتحليل بالرجوع إلى مؤلفات المعتزلة وكتب الجاحظ خاصة الحيوان ً في تقعيد النقد األدبي العربي ومنحه صبغة ّن النتائج أ ّّن تأثير المعتزلة كان حاسمًا والبيان والتبيين. وتبّي ًوالحد من الذاتية، وإن كان ذلك قد ضيق في بعض األحيان عقلية واضحة، مما ساعد على ضبطه نظريًا ّي. وتخلص الدراسة إلى أ ّّن النقد العربي القديم مدين للمعتزلة في تطوره واستقراره في من آفاق اإلبداع الفّن صيغته النظرية خالل القرنين الثالث والرابع الهجريين.
KW  - المنهج
KW  - النقد
KW  - المعتزلة
KW  - علم الكالم
KW  - األدب العربي
N2  - Bu çalışma, hicrî I. yüzyılın sonu ile II. yüzyılın başlarında ortaya çıkan en önemli kelâmî ekollerden biri olan Mu‘tezile’nin edebî ve fikrî hayattaki etkisini konu edinmektedir. Mu‘tezile, naklî yönteme göre aklî yöntemi öne çıkararak sadece kelâm ve inanç alanında değil, edebiyat ve eleştiri gibi farklı sahalarda da iz bırakmıştır. Araştırma, edebiyat-kelâm ilişkisini ele alan karşılaştırmalı bir inceleme niteliği taşımakta ve Arap edebî tenkidinin aklî bir temele oturmasında Mu‘tezile düşüncesinin rolünü ortaya koymayı amaçlamaktadır. Bu bağlamda, Amr b. Ubeyd, Bişr b. Mu‘temir, Sümâme b. Eşres, Câhiz, Nâşî el-Ekber ve İbn Tabâtabâ, Rummânî ve Sâhib b. Abbâd gibi isimlerin eleştirel yaklaşımları incelenmiş; onların sadece kendi çevreleriyle sınırlı kalmayıp diğer ekollere ve eleştirmenlere de yön verdiği gösterilmiştir. Çalışmanın hedefi, Mu‘tezile’nin eleştiri metodunu nasıl şekillendirdiği ve bu metodun edebî eleştirinin gelişiminde nasıl belirleyici olduğunu ortaya koymaktır. Yöntem olarak tarama, toplama ve analiz teknikleri kullanılmış, özellikle Câhiz’in Hayevân ve el-Beyân ve’t-tebyîn adlı eserlerinden yararlanılmıştır. Neticede Mu‘tezile’nin, Arap edebî tenkidini aklî bir zeminde sistemleştirdiği, öznel yaklaşımları sınırlandırdığı ve teorik istikrar sağladığı; fakat aynı zamanda sanatsal yaratıcılığı belirli kalıplara hapsettiği tespit edilmiştir. Dolayısıyla çalışma klasik Arap tenkidinin teorik formundaki gelişim ve istikrarın Mu‘tezile’nin özellikle hicrî üçüncü ve dördüncü yüzyıllarda gerçekleştirdiği çalışmalara borçlu olduğu sonucuna varmaktadır.
CR  - Abbas, İhsan. Târîhu’n-nakdi’l-edebî. Beyrut: Dâru’s-Sekâfe, 8. Basım, 1983. google scholar
CR  - Almî, Abdullah. “Eseru’l-akîde fî kadâyâ’n-nakdi’l-edebî”. Mecelletü’l-Hikme li’d-Dirâsâti’l-Edebiyye ve’l-Lugaviyye 6/4 (Aralık 2018) 7-19. google scholar
CR  - Âmidî, Hasan b. Bişr. el-Muvâzene beyne şi‘ri Ebî Temmâm ve’l-Buhturî. thk. Ahmed Sakr. Kahire: Dâru’l-Maârif, 4. Basım, 1994. google scholar
CR  - Araz, İsmail. İ‘câzü’l-Kur’an eş-Şâfiye fi’l-i‘câz Risalesinin Tahlili. Ankara: Fecr Yayınevi, 2024. google scholar
CR  - Araz, İsmail. “Köklü Bir Geçmiş Mi Yoksa Mükemmel Bir Başlangıç mı? Câhiz’in Klasik Arap Şiirinin Tarihi Hakkındaki Görüşlerinin Kritiği”. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/2 (2024), 1022-1042. https://doi.org/10.51702/esoguifd.1480064. google scholar
CR  - Askerî, Ebû Hilâl. Kitâbü’s-Sınâ‘ateyn. thk. Muhammed Ali el-Becâvî. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1419. google scholar
CR  - Bâkillânî. İ‘câzü’l-Kur’ân. thk. Ahmed Sakr. Kahire: Dâru’l-Maârif, 1954. google scholar
CR  - Bakşî, Abdulkâdir. et-Tenâs fi’l-hitâbi’n-nakdî ve’l-belâğî -dirâse nazariyye ve tatbîkıyye-. ed-Dâru’l-Beyzâ: Afrîkâ eş-Şark, 2007. google scholar
CR  - Belhî, Ebu’l-Kâsım. Fazlü’l-i‘tizâl ve tabakâtu’l-Mu‘tezile. Beyrut: el-Ma‘hedü’l-Almânî li’l-Ebhâsi’ş-Şarkıyye, 2017. google scholar
CR  - Benras, Mahmoud. Te’sîsü’n-nakd fî bilâdi’l-Mağrib (Mağrib Bölgesinde Eleştirinin Tesisi). Ankara: Sonçağ Akademi, 2021. google scholar
CR  - Câhiz. el-Beyân ve’t-tebyîn. Beyrut: Dâru’l-Hilâl, 1423. google scholar
CR  - Câhiz. Kitâbü’l-Hayevân. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424. google scholar
CR  - Çavuş, Muhammed Murtaza - Esved, Hüseyin. “Bişr b. el-Mu‘temir’in Sahife’sinde Edebi Eleştiri ve Belagate Dair Düşünceler”. Mizanü’l-Hak: İslami İlimler Dergisi 14 (2022) .203-226 https://doi. org/10.47502/mizan.1074929 google scholar
CR  - Cürcânî, Abdulkâhir. Delâ’ilü’l-i‘câz. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 3. Basım, 1995. google scholar
CR  - Cürcânî, Ebü’l-Hasen. el-Vesâta beyne’l-Mütenebbî ve husûmih. Kahire: Matbaatü’l-Bâbi’l-Halebî, ts. google scholar
CR  - Emin, Ahmed. en-Nakdu’l-edebî. Kahire: Müessesetü Hindâvî, 2012. google scholar
CR  - Eş‘arî, Ebü’l Hasen. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn. thk. Naîm Zerzûr. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2005. google scholar
CR  - Fârâbî, Ebu Nasr. Risâle fî kavânîni sına‘ati’ş-şu‘arâ’. thk. Abdurrahman Bedevî. Kahire: Mektebetü’n-Nehdati’l-Mısriyye, 1953. google scholar
CR  - Gazze, Muhammed Heysem. el-Belâğa ‘inde’l-Mu‘tezile. Abu Dabi: Dâiretü’s-Sekâfe ve’s-Siyâha, 2009. google scholar
CR  - Gezek, Ahmet. Klasik Dönem Arap Edebî Tenkidinde Gelenekçi ve Yenilikçi Yönelimler. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021. google scholar
CR  - Graham, Allan. Nazariyyetü’n-tenâs. çev. Bâsil el-Müsâleme. Dımaşk: Dâru’t-Tekvîn, 2011. google scholar
CR  - Gürbüz, Sultan Duran - Kınar, Kadir. “Alımlama Estetiği Bağlamında İbn Tabâtabâ el-Alevî’de Metnin Hazzı”. RumeliDEDil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi 38 (2024).1283-1299 https://doi.org/10.29000/ rumelide.1440996 google scholar
CR  - Hilâl, Muhammed Guneymî. en-Nakdü’l-edebiyyü’l-hadîs. Kahire: Nehdatü Mısr, 2001. google scholar
CR  - Hyman, Stanley Edgar. en-Nakdü’l-edebî ve medârisühu’l-hadîse. çev. İhsan Abbas. Beyrut: Daru’s-Sekâfe, 1958. google scholar
CR  - İbn Abbâd, Sâhib. el-Keşf ‘an mesâvi’i şi‘ri’l-Mütenebbî. Bağdat: Mektebetü’n-Nehda, 1965. google scholar
CR  - İbn Ca‘fer, Kudâme. Nakdü’ş-şi‘r. Kostantiniyye: Matbaatü’l-Cevâib, 1302. google scholar
CR  - İbn Hazm. Resâ’ilü İbn Hazm el-Endelüsî. thk. İhsan Abbas, Beyrut: el-Müessesetü’l-Arabiyye li’d-Dirâsât ve’n-Neşr, 1983. google scholar
CR  - İbn Kuteybe. Kitâbü’ş-Şi‘r ve’ş-şu‘arâ. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-Hadîs, 1423. google scholar
CR  - İbn Sînâ, Ebû Ali. Fennü’ş-şi‘r min Kitâbi’ş-Şifâ’. thk. Abdurrahman Bedevî, Kahire: Mektebetü’n-Nehdati’l-Mısriyye, 1953. google scholar
CR  - İbn Tabâtabâ, Ebü’l-Hasen. ‘İyârü’ş-şi‘r. thk. Abdulazîz b. Nâsır el-Mâni. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, ts. google scholar
CR  - Kassâb, Velîd. et-Türâsü’n-nakdî ve’l-belâğî li’l-Mu‘tezile hattâ nihâyeti’l-karni’s-sâdisi’l-hicrî. Doha: Dâru’s-Sekâfe, 1985. google scholar
CR  - Kassâb, Velîd. Menâhicü’n-nakdi’l-edebiyyi’l-hadîs: Ru’ye İslâmiyye. Şam: Dâru’l-Fikr, 2009. google scholar
CR  - Kassâb, Velîd. Min kadâya’l-edebi’l-İslâmî, Şam: Dâru’l-Fikr, 2008. google scholar
CR  - Kayrevânî, İbn Reşîk. el-‘Umde fî mehâsini’ş-şi‘ri ve âdâbih. thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid. Beyrut: Darü’l-Cîl, 1981. google scholar
CR  - Mansûrî, Necvâ. “el-Husn ve’l-kubh beyne’l-akl ve’ş-şer‘”. el-Mi‘yâr 20/39 (2015), 117-144. google scholar
CR  - Merzubânî, Ebû Abdullah. el-Müveşşeh fî ma’âhizi’l-‘ulemâ’ ale’ş-şu‘arâ’. thk. Muhammed Hüseyin Şemsüddin. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts. google scholar
CR  - Muhammed, Ahmed Ali. “Li-mâzâ kaddeme’l-Câhiz el-lafz ‘ale’l-ma‘nâ: Muhâvele li-tefsîri makûlâti’l-Câhiz ‘el-Ma‘ânî matrûhe fî’t-tarîk...’ fî dav’i sekâfetihi’l-Mu'teziliyye ve mevâkıfihî mine’ş-şu'ûbiyye”. el-Beyân el-Kuveytiyye 299 (1995), 31-37. google scholar
CR  - Murtâz, Abdülmelik. Fî nazariyyeti’n-nassi’l-edebî. Cezayir: Dâru Hûme, 2. Basım. 2007. google scholar
CR  - Özdoğan, M. Akif. “Klasik Arap Edebî Tenkidine Genel Bir Bakış”. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 12/1 (2015).28-01 google scholar
CR  - Râfiî, Mustafa Sâdık. Târîhu âdâbi’l-'Arab. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000. google scholar
CR  - Rummânî, Ebü’l-Hasen. en-Nüket fî i‘câzi’l-Kur’ân. Delhi: el-Müessesetü’l-Câmiiyyetü’l-Milliyyetü’l İslâmiyye, 1934. google scholar
CR  - Sultân, Münîr. İ‘câzü’l-Kur’ân beyne’l-Mu‘tezile ve’l-Eşâ‘ire. İskenderiye: Münşeetü’l-Maârif, 1986. google scholar
CR  - Şehristânî. el-Milel ve’n-nihal, Kahire: Müessesetü’l-Halebî, 1968. google scholar
CR  - Tebbâne, Bedevî. es-Serikâtü’l-edebiyye: Dirâse fi’btikâri’l-a‘mâli’l-edebiyye ve taklîdihâ. Beyrut: Daru’s-Sekâfe, 1986. google scholar
CR  - Vâilî, Kerîm. el-Hitâbü’n-nakdî ‘inde’l-Mu‘tezile. Bağdat: el-Mektebetü’l-Vataniyye, 2021. google scholar
UR  - https://doi.org/10.26650/iuitd.2025.1717172
L1  - https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/4948442
ER  -