TY  - JOUR
T1  - 19-20. Yüzyılda Erivan'da Türkçenin Durumu ve Türkçe Yayınlar
TT  - The Status of the Turkish Language and Turkish Publications in Yerevan during the 19th and 20th Centuries
AU  - Peler, Gökçe Yükselen
AU  - Ensari, Mediha Bala
PY  - 2025
DA  - October
Y2  - 2025
DO  - 10.59304/ijhe.1795325
JF  - Uluslararası Beşeri Bilimler ve Eğitim Dergisi
JO  - IJHE
PB  - Halil TURGUT
WT  - DergiPark
SN  - 2149-5645
SP  - 340
EP  - 354
VL  - 11
IS  - 25
LA  - tr
AB  - Bu çalışma, erken modern dönemden 20. yüzyıla kadar uzanan süreçte, bir zamanlar çoğunluğu Türk ve Müslümanlardan oluşan Erivan’ın tarihî ve kültürel dönüşümünü incelemektedir. Safeviler, Osmanlılar ve Kaçarlar gibi büyük imparatorlukların hâkimiyetinde kalmış olan bölge, 1828 Türkmençay Antlaşması ile Rus İmparatorluğu’na katılmıştır. Rusya’nın kolonizasyon siyaseti, İran ve Osmanlı topraklarından getirilen Ermenilerin yerleştirilmesiyle bölgenin demografik yapısını köklü biçimde değiştirmiş, Türk ve Müslüman nüfus ise katliamlar, sürgünler ve zorunlu göçlerle karşı karşıya kalmıştır. 1905 ile 1990 yılları arasında dört büyük dalga hâlinde gerçekleşen bu demografik dönüşüm, günümüz Ermenistan’ında yerli Türk topluluğunun tamamen ortadan kalkmasına yol açmıştır. Bütün bu zorluklara rağmen, Erivan’daki Azerbaycan Türkleri canlı bir kültürel ve entelektüel yaşam sürdürmeyi başarmışlardır. Usul-i Cedid hareketinin etkisiyle açılan yeni okullar ve geliştirilen müfredatlar, ana dilinde eğitimi teşvik etmiş, folklor ve millî gelenekleri derslere dâhil ederek kültürel farkındalık ve vatanseverliği güçlendirmiştir. Sansür, matbaa eksikliği ve demografik gerilemeye rağmen Türkçe basın ve edebiyat da varlığını sürdürmüştür. Lek-Lek, Atalar Sözü, Ana Dili ve Altın Yaprak gibi yayınlar, zor koşullar altında bile millî kimliğin korunmasına yönelik çabaları yansıtmaktadır. Erivan örneği, sistematik olarak yerinden edilen bir topluluğun direncini ortaya koymakta; eğitim ve yayıncılığın, siyasi ve demografik dönüşümler karşısında kültürel hafızanın ve millî bilincin korunmasındaki hayati rolünü vurgulamaktadır.
KW  - Erivan
KW  - Ermenistan
KW  - Azerbaycan Türkçesi
KW  - Basın
N2  - This study examines the historical and cultural transformation of Yerevan, once a predominantly Turkish and Muslim city, from the early modern period through the twentieth century. The region, historically contested by major empires including the Safavids, Ottomans, and Qajars, became part of the Russian Empire after the Treaty of Turkmenchay in 1828. Russian colonization policies dramatically altered the demographic balance by resettling Armenians from Persia and the Ottoman Empire, while Turkish and Muslim populations were subjected to massacres, deportations, and forced migration. These demographic shifts occurred in four major waves between 1905 and 1990, leading to the near erasure of the indigenous Turkish community in modern Armenia. Despite these upheavals, Azerbaijani Turks in Yerevan sustained a vibrant cultural and intellectual life, particularly through education and publishing. Influenced by the Usul-i Cedid movement, new schools and curricula promoted instruction in the mother tongue and integrated folklore and national traditions, fostering cultural self-awareness and patriotism. Turkish-language press and literature emerged despite censorship, shortages of printing facilities, and demographic decline. Publications such as Lek-Lek, Atalar Sözü, Ana Dili, and Altın Yaprak reflected efforts to preserve national identity under oppressive conditions. The case of Yerevan illustrates the resilience of a community facing systemic displacement, highlighting the crucial role of education and publishing in maintaining cultural memory and national consciousness amidst political and demographic transformation.
CR  - Savaşkan, V. (2015). Azerbaycan’da Ana Dilinin Öğretilmesine Yönelik Yazılmış İlk Ders Kitapları. A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi [TAED], 53, 201-214.
CR  - Sezgi, E. (2020). Tarihsel Süreçte Revan Bölgesinde Türk Boyları. Kafdağı Dergisi, 5(2), 241-255.
CR  - Üvenlican, Ö. (2025). XIX. Yüzyıl Azerbaycan Kadınının Eğitim Hayatı: Hacı Zeynelabidin Tağıyev’in Kız Mektebi. Turkish History Education Journal, 14, 49-64.
CR  - Yeşilot, O. (2006). Rusya Türklerinin İlk Millî Gazetesi: Ekinci. Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, 161, 203-217.
UR  - https://doi.org/10.59304/ijhe.1795325
L1  - https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/5293144
ER  -