TY  - JOUR
T1  - Abdestte Çoraplar Üzerine Meshin Hükmü
TT  - Rulings of Wiping Over Socks for Ablution
AU  - Yalçın, İsmail
PY  - 2019
DA  - June
DO  - 10.18505/cuid.546486
JF  - Cumhuriyet İlahiyat Dergisi
JO  - CUID
PB  - Sivas Cumhuriyet University
WT  - DergiPark
SN  - 2528-9861
SP  - 353
EP  - 374
VL  - 23
IS  - 1
LA  - tr
AB  - Çorap üzerine mesh konusu abdestte mestler üzerine mesh konusunun birparçasıdır. Abdestte ayakların yıkanması veya mesh edilmesi Kur’an ayetleriüzerinden yürütülen ve rivayetlerle desteklenen bir ihtilaf alanıdır. Abdestalırken ayağa giyilmiş ayakkabı, çorap gibi bir şey varsa bunları çıkartmadanüzerine mesh etmek ve mesh edilecek giyeceğin nitelikleri ise hadisrivayetlerine dayanan ihtilaflı bir meseledir. Ca‘feriyye abdest için ayaklarınçıplak olarak mesh edilmesi gerektiğini fakat mestler üzerine meshedilemeyeceğini savunurken, Müslümanların büyük çoğunluğu ayakların yıkanmasınıfarz olduğunu ve abdestli giyilen mestler üzerine mesh edilebileceğini kabuletmiştir. Mest olarak ayakkabı, bot, çizme, potin gibi deriden yapılmış ayakgiysilerini üzerine mesh edilebileceği hususunda ittifak edilmiş; pamuk, keten,yün, keçe gibi maddelerden yapılmış ve genellikle çorap ismiyle anılan ayakgiysilerine mesh edilmesi konusunda ihtilaf edilmiştir. Bu sebeple dünyaMüslümanlarının bir kısmı çoraplar üzerine mesh etmekte diğerleri etmemektedir.Her iki eğilimi destekleyen güncel fetvalar bulunmaktadır. Bununla beraber, bukonuya iki farklı içtihada uymaktan öte anlamlar yükleyenler bulunmakta veçorap üzerine mesh edenler sert kınamalara maruz kalabilmektedir. Fıkhî mirasıntahliline dayanan bu araştırmayla tarafların delillerini toplu olarak ortayakoyarak değerlendirmek ve konunun daha iyi anlaşılmasına katkı sağlamakamaçlanmaktadır.Özet: Kuran-ı Kerim’de Mâide Suresi 6. ayet abdestalmak için yüzün, dirseklere kadar kolların yıkanması, başın ise mesh edilmesigerektiğini açıkça ifade etmiştir. Ancak abdestin dördüncü unsuru ayakların,yıkanması veya mesh edilmesi gerektiği konusunda görüş ayrılığı oluşmuştur.Arapça dil kuralları ve rivayetler her iki görüşü destekleyecek şekildedeğerlendirilmiş, genel olarak Sünni mezhepler ile Zeydiler ve Haricilerayakların yıkanmasını; Şii Caferi mezhebi ise çıplak olarak ayakların meshedilmesi gerektiğini savunmuştur. Fakihler arasında yıkama ve mesh etmeyi telifederek, hafif yıkama; yıkama ve mesh etme arasında muhayyer olma; açıkkenyıkama, kapalıyken mesh etme; pislik varsa yıkama, temiz ise mesh etme; asgariolarak mesh etmenin farz, yıkamanın farzı kapsayan bir sünnet olması gibi ikiyaklaşımı birleştirmeye çalışan yorumlar da yapılmıştır.Yaygın kabul gören rivayetler göre Hz. Peygamber ve ashabı abdest alırkenayaklarını yıkamış ayrıca ayaklarını yıkayarak giydikleri ayakkabılarınıyeniden abdest alırken çıkarmadan elleriyle üzerlerini silmekle yetinmişlerdir.Daha az kabul gören ve bazı hadis otoriteleri tarafından sahih kabul edilenrivayetlerde Hz. Peygamber’in çorapları üzerine de mesh ettiği bildirilmiştir.Rivayet kaynaklarında, içlerinde Hz. Ömer, Hz. Ali, Abdullah b. Mes‘ûd,Abdullah b. Abbas, Abdullah b Ömer gibi fakih sahabilerin bulunduğu on beşkadar sahâbînin çoraplar üzerine mesh edilmesini uygun gördüğü bildirilmiştir.Buna mukabil sahabenin çorap üzerine meshi uygun görmediği yönünde bir habernakledilmemiştir. Tabiîn fakihlerinden Sa‘îd b. Cübeyr, Sa‘îd b. el-Müseyyeb,İbrâhim en-Nehaî, Atâ b. Ebû Rebâh, Hasan el-Basrî ve A‘meş; Müçtehitİmamlardan Züfer, Süfyân es-Sevrî, Hasan b. Salih, İbnü’l-Mübârek, Ebû Yusuf,Muhammed eş-Şeybânî, Ahmed b. Hanbel, İshak b. Râhûye çorap üzerine meshedilmesini uygun görenler arasında sayılmıştır. Öne çıkan görüşleri itibariyleSünni mezheplerden Hanefilerin ve Şafiilerin kalın ve içini göstermeyençoraplara, Hanbelilerin ince de olsa ayakları kapatan çoraplara mesh etmeyiuygun gördükleri fakat Malikilerin çorap üzerin meshi kabul etmediklerisöylenebilir.Hz. Peygamber dönemiyle ilgili aktarılan bilgilerden anlaşıldığına göre odönemin Hicaz bölgesinde çorap hem iklim şartları hem de dokuma imkânları sebebiyleçok az kullanılmaktadır. Terlik ve ayakkabı gibi deriden yapılan ayakgiysilerinin ise zorlukla temin edildiği, evlerde ve mescitte toprak zeminüzerinde çıplak ayaklarla veya ayakkabılarla namazların kılındığı rivayetlerdegörülmektedir. Sayılan gerekçelerde o dönemde çorap üzerine mesh konusu önplana çıkmamış, sonraki dönemlerde ise farklı bakış açıları geliştirilerek konuüzerinde görüş ayrılıkları ortaya çıkmıştır. Sonraki dönemlerde mescitlere halıserilmesi ile birlikte ayakkabı ile namaz kılınması terk edilmiş veya ayakkabıiçine mest olarak ikinci bir ayakkabı (khuff) geliştirilmiştir. Ayakkabıüzerinden mesh edilerek alınan abdest ayakkabı çıkarıldığında bozulacağı içinabdest alırken her seferinde ayakların yıkanması zorluğundan kaçınmak isteyenlerayaklarını yıkayarak abdest aldıktan sonra diğer abdestlerini bunların üzerinemesh ederek almışlardır. Çorap üzerine mesh edilmesi konusuna tereddütle yaklaşan ve bunu birtakımsıkı şartlara bağlamaya meyl eden Hanefiler ve Şafiiler Hz. Peygamberin deridenmamul ayakkabılar üzerine mesh ettiğinin kesin, çorap üzerine mesh ettiğininise zayıf olması ve bu çorabın niteliklerinin açık olmaması noktasından hareketetmişler ve mesh edilebilecek çorabın ayakkabıya benzer şekilde kalın olmasıgerektiğini vurgulamışlardır. Çorapların kalınlıklarını açıklamak içingeliştirilen şartlarda ise, çorabın içine su geçirmemesi, üzerinde en az birfersah yürünebilmesi, ayak bileklerine bağlama ihtiyacı olmadankendiliklerinden ayaklar üzerinde tutunabilmesi gerektiği ifade edilmiştir.Abdesti koruması için geliştirilen fakat sınırları tam anlaşılmayan bu şartlarsebebiyle özellikle Hanefi çevrelerde çorap üzerine meshin caiz olmadığıkanaati yaygınlaşmıştır. Buna mukabil Hanbeli mezhebinin etkili olduğu çevrelerdeher türlü çorap üzerine meshi caiz gören genişlikte görüşler ifade edilmiştir.Hz. Peygamber’in ayağında ayakkabı olduğunda onu çıkarma ve yıkamazahmetine girmeden ayakkabıları üzerine mesh etmesi uygulamasının karşılığı,günümüzde ayakkabılarla namaz kılma yaygın olmadığı için, çorap üzerine meshedilmesidir. Günümüz şartlarında çorap üzerine mesh etmek abdest alınışındaherkes için bir kolaylık sağlamakla birlikte bazı şartlarda daha fazla ihtiyaçduyulan bir husustur. Havanın soğuk olması ve ayakları kurulama imkânınınolmaması sebebiyle ayakların üşümesi ve hastalığa zemin hazırlaması, ıslakayağa giyilen çorapların ayakların kokmasına ve ayaklarda mantar oluşumunasebep olabilmesi, abdest için özel lavaboların bulunmadığı yerlerde yükseklavabolara ayakları kaldırmanın ve tek ayak üzerinde çorapları çıkarmanın vegiymenin zorluğu, İslam kültüründen uzak toplumlarda lavaboda ayak yıkamanıngörgü kurallarına aykırı sayılması bu ihtiyacı doğuran sebepler arasındasayılabilir. Çoğu zaman şartlarını kendimiz belirleyemediğimiz modern çalışmave seyahat şartları sebebiyle çorap üzerine mesh edilmesi ihtiyacı günümüzdeeskiye göre daha fazladır denilebilir. Günümüz âlimlerinden bir kısmı ibadetlerde ihtiyat ilkesini esas alarakKur’an’da ayakların yıkanmasının emredildiğini, bu emre istisna getirebilecekgüçte bir haberin sadece deriden mestler üzerine mesh edilebileceği hakkındabulunduğunu, bunun çorapları da kapsayacak şekilde genişletilmesinin ihtiyatilkesine ve diğer bazı usul kurallarına aykırı olduğunu savunmaktadır. Bunamukabil dinde kolaylık ilkesini öne çıkaran diğer bir gurup âlim ise mestlerüzerine mesh etme ruhsatının çoraplar üzerine meshi içerdiğini ve aynımahiyette olduğunu, çorap üzerine meshin caiz olduğunu gösteren sahihhaberlerin bulunduğunu, hatta bu konuda sahabenin icmaındanbahsedilebileceğini, mesh edilecek çorapla ilgili, kalınlık, yürünebilme,bağlamadan ayağa tutunabilme, içine su geçirmeme gibi ilave şartlar koşmanınşer’î bir dayanağının olmadığını savunmaktadırlar.Bu çerçevede özel bir araştırma kitabı yayınlayan Cemaleddin Kasımi ileMevdûdî, Kardâvi, Bin Baz, İbn Useymin gibi âlimler ayak derisini göstermeyengünlük çoraplar üzerine mesh edilebileceği; buna mukabil ağırlıkla Hanefigörüşü savunan âlimler günlük giyilen ince çoraplar üzerine meshedilemeyeceğini kanaatindedir.
KW  - Namaz
KW  - Abdest
KW  - Mest
KW  - İslam Hukuku
KW  - Çorap üzerine mesh
KW  - Mest
N2  - The issue of wiping over socks is part of the more general issue of wipingover leather socks(khuffayn)for ablution(wuḍū’).Washing feet or wiping over them is a debate whose sides bases their claims onthe verses of the Qur’an and supports these claims with narrations. Whenperforming ablution, if shoes or socks are on the feet, whether one can wipeover them without taking these off and the qualities that these clothes shouldhave is a debate based onhadithnarrations. Most Muslimsexcept for the Ja’farite are of the opinion that either washing the feet orwiping over akhuffor similar clothing that was put on whilea person already had ablution can be done during ablution, while the Ja’faritethink that wiping over bare feet is enough but wiping overkhuffisnot. There is a consensus that shoes, boots, buskins and other leather footwearqualify askhuff. However, there is disagreement over whetherclothing from materials like cotton, linen, wool, and felt -usually referred toas socks- qualify askhuff. For this reason, some Muslims of theworld wipe over socks while others do not. There are contemporaryfatwas(legalopinion)that are supportive of either of the positions. However,there are those who treat this issue beyond choosing a side in anijtihad(processof juristic legal reasoning) and some who wipe on socks are censured strongly.In this research based on an examination of thefiqhheritage,the goal is to contribute to making this issue better understood and its fiqhruling clearer.Summary:The sixth verse of Surah Ma’idah in the Qur’an clearlystates thatwuḍū’requires washing the face, arms up untilelbows, and wiping over the head. However, when it comes to the fourth elementofwuḍū’, the feet, there has been disagreement about whether itshould be wiped or washed. Arabic grammar rules and narrations have beeninterpreted in ways that support both views; in general Sunni sects,Zaydis,andKharijitesargue the feet should be washed whileShiaJa’faritesare in favor of wiping over bare feet. Therehave also been efforts amongfaqihs(jurists) to reconcilewashing and wiping; washing slightly; choosing the better one between the two;washing when not covered, wiping when covered; washing if there is dirt, wipingif it is clean; viewing at least wiping asfard(obligatory),washing as aSunna(recommended) that includes thefardasa way to unify the two approaches have also been proposed.According towidely accepted narrations, the prophet and his companions washed their feetwhen performingwuḍū’and once they put on their shoes havinghadwuḍū’, the next time they only wiped over the shoes withouttaking them off. In less commonly accepted narrations, which some hadithauthorities regard as authentic, the Prophet is said to have wiped over hissocks. In narration sources, it has been narrated that about fifteenfaqihcompanions,among them ʿUmar b. al-Khaṭṭāb, ʿAlī b. Abī Ṭālib, ʿAbdallāh Ibn Masʿūd,ʿAbdallāh b. ʿAbbās, ʿAbdallāh b. ʿUmar, saw wiping over socks as appropriate.However, there are no narrations about the companions disapproving of wipingover socks. Among those who approved of wiping over socks aretābiʿūn(successors)faqihs likeSaʿīd b. D̲j̲ubayr,Saʿīdb.al-Musayyab, Ibrāhīm al-Nakhaʿī, ʿAṭāʾ b. Abī Rabāḥ,al-Ḥasan al-Baṣrī ve al-Aʿmash, and Mujtahid Imams like Zufar, Sufyanal-Thawri,al-Ḥasan b. Ṣāliḥ, Ibnal-Mubārak,Abū Yūsuf, Muḥammadal-Shaybānī,Aḥmad b. Ḥanbal, Isḥāq b. Rāhawayh.Considering their most prominent positions, we can say that Ḥanafis and Shafisallow wiping over socks that are thick and opaque, Hanbalis allow it over socksthat cover the foot even if thin, whileMālikīsdo not allow wiping oversocks at all.As far as it is understood from narrations from the Prophet’s time, due toboth climate conditions and weaving possibilities, socks were used only rarely.Also, footwear like shoes or slippers made of leather were very hard to findand narrations suggest that prayers were performed at houses and the masjidsover soil base on either bare foot or with shoes. For these reasons, the issueof wiping over socks did not arise at the time and at later periods differentopinions on the issue led to disagreements. When carpets were placed on theground at later periods, performing the prayer with shoes was abandoned and asecond layer of shoes (khuff) was placed inside the shoes as khuff.Since removing the shoes would invalidatewuḍū’performed overthat shoe, those who wanted to avoid the difficulty of having to wash theirfeet each time they neededwuḍū’have instead wiped over thissecond layer once they put them on after performingwuḍū’.Ḥanafīs and Shāfiʿīs, who tend to approach the issue of wiping over sockswith hesitation and make this conditional on some strict rules, emphasize thatthe socks to be wiped over should be similar to shoes in terms of thickness,based on the idea that it is certain that the Prophet has wiped over shoes madeof leather but his wiping over socks is weaker and that the qualities of thosesocks are not clear. Among the thickness criteria expressed for the socks arebeing waterproof, the ability to walk for at least a league with it, and itsability to hold on to feet without being tied at the wrists. Due to thesecriteria, which have been developed to protect thewuḍū’andwhose boundaries are not well specified, especially among Ḥanafis the idea thatwiping over socks is not allowed has gained popularity. As opposed to this, incircles dominated by Ḥanbalīsopinions allowing wiping over anytype of socks have been expressed.At times when the Prophet had his shoes on and did not want to take off hisshoes, he used to wipe over the shoes. The equivalent of this act today is towipe over socks since prayer with shoes on is not common any more. Whilenowadays wiping over socks is an ease for everybody when performingwuḍū’,it is something that is especially needed under certain circumstances. Coldweather and the lack of drying possibilities for the feet leading catching coldand illness, socks that are put on when feet are wet leading to bad smell andfungus on feet, the hardship of elevating the feet high enough to the sink andof changing socks on one foot when there are no specialwuḍū’places,the fact that at societies distant from Islamic culture it is seen against theetiquette to wash feet in the sink are among the reasons why this need arises.Because most of the time we are not in a position to determine thecircumstances of our work and travels at modern times, it can be said thattoday this need is more than it was in the past.Some scholars of today use a precautionary principle and argue that theQur’an commands to wash the feet, and the only narration powerful enough tomake an exception to this rule is aboutmastsmade of leather,and extending this to include socks would go against the precaution principleand some other principles ofuṣūl al-fiqh(Islamic legaltheory). However, some other scholars who use the ease in religion principleargue that the permission to wipe over masts also include wiping over socks andthat they are of the same nature, that there are authentic narrations that showwiping over socks are allowed and that one can even talk of anijmāʿ(consensus)among the companions on this issue, and that seeking additional qualities sockson which one is to wipe over, such as thickness, ability to walk with it, itsability to hold on to the feet, being waterproof, have no merit in the sharīʿa.Jamaleddīn Qāsimī, who wrote a special research book on the topic, andscholars like Abū l-Aʿlā Mawdūdī,Yūsufal-Qaradāwī, ʿAbdal-ʿAzīz b. Bāz, Ibn al Uthaymeen think that one can wipe over daily socks thatdo not show the skin beneath it, while scholars predominantly of the Ḥanafiopinion hold that one cannot wipe over the thin daily socks.
CR  - Abdürrezzak es-San’ânî. el-Musannef. 11 Cilt. Hind: el-Meclisu’l-İlmî, 1403/1982.
CR  - Adevî, Ali b. Ahmed. Hâşiyetü’l-’Adevî ala Şerhi Kifâyeti’t-Tâlibi’r-Rabbânî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1414/1994.
CR  - Affâne, Hüsâmeddîn b. Mûsa. Fetâvâ Yes’elûnek. 10 Cilt. Filistin / Kudüs: Diffetü’l-Garbiyye, Mektebetü Dendis / Mektebetü’l-İlmiyye ve Dâru’t-Tîb, 1427-1430/2006-2009.
CR  - Ahmed b. Abdürrezzak ed-Düveys, ed. Fetâvâ el-Lecnetü’d-Daime 1. 26 Cilt. Riyad: Riâsetü idâreti’l-buhûsi’l-ilmiyye ve’l-iftâ, ts.
CR  - Ahmed b. Hanbel. Müsned. Thk. Şuayb el-Arnaûd. 45 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1421/2001.
CR  - Atar, Fahrettin - Çelebi, İlyas - Erdoğan, Mehmet - Yaran, Rahmi. İslam İlmihali. İstanbul: Marmara İlahiyat Vakfı Yayınları, 2006.
CR  - Ateş, Süleyman. “Kur’an ve Sünnetin Işığında Abdestte Ayakları Meshetme veya Yıkamanın Hükmü”. İslami Araştırmalar 3/4 (1989): 188-193.
CR  - Aynî, Ebû Muhammed Bedreddin Mahmûd b. Ahmed. el-Binâye fî şerhi’l-Hidâye. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1420/2000.
CR  - Aynî, Ebû Muhammed Bedreddin Mahmûd b. Ahmed. Şerhu Süneni Ebî Dâvûd. Thk. Ebü’l-Munzur Hâlid b. İbrâhîm el-Mısrî. 7 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1420/1999.
CR  - Bağcı, Musa. “Sarık ve Çorap Üzerine Mesh Problemi”. Namazların Birleştirilmesi. Ed. M. Hayri Kırbaşoğlu. 3. Baskı. Ankara: İlâhiyât, 2004.
CR  - Bilmen, Ömer Nasuhi. Büyük İslam İlmihali. İstanbul: Bilmen Yayınevi, ts.
CR  - Bozkurt, Nebi. “Ev”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim: 27 Temmuz 2018. https://islamansiklopedisi.org.tr/ev#1.
CR  - Bozkurt, Nebi. “Seccade”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim: 17 Şubat 2019. İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/seccade.
CR  - Buhûtî, Mansûr b. Yûnus. Kessâfu’l-kınâ‘ ‘an metni’l-İknâ‘. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009.
CR  - Burhâneddin el-Buhârî, Mahmûd b. Ahmed. el-Muhîtu’l-burhânî fi’l-fikhi’n-nu’mânî. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, 1424/2004.
CR  - Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. Ahkâm’u’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru Ihyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1405.
CR  - Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. Şerhu Muhtasari’t-Tahâvî. Thk. Saîd Bekdaş. 8 Cilt. Beyrut - Medine: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye - Dâru’s-Sirâc, 1431/2010.
CR  - Dalgın, Nihat. Gündemdeki Tartışmalı Dinî Konular. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2015.
CR  - Desûkî, Muhammed b. Ahmed. Hâşiyetu’-Desûkî ’alâ’ş-Şerhi’l-kebîr. 4 Cilt. yy.: Dâru’l-Fikr, ts.
CR  - Döndüren, Hamdi. Delilleriyle İslam İlmihali. İstanbul: Erkam Yayınları, 1991.
CR  - Duman, Soner. Günümüz Fıkıh Problemleri. İstanbul: Beka Yayıncılık, 2018.
CR  - Dübyan, Ebu Ömer Dübyan b. Muhammed. Mevsuatü ahkâmi’t-tahâre. 13 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1426.
CR  - Esen, Bilal - Dadaş, Bülent, ed. Seyahatte İbadet. Ankara: Diyanet İsleri Başkanlığı Yayınları, 2017.
CR  - Günay, H. Mehmet. “Suriye Selefiliğinin Önderi Cemâleddîn el-Kâsimî (1866-1914)”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi. 6 (2005): 119-140.
CR  - Haddâd, Ebûbekir b. Ali b. Muhammed. el-Cevheretü’n-neyyire. 2 Cilt. Kahire: Matbaatü’l-Hayriyye, 1322/1904.
CR  - Heyet. İlmihal. Ankara: Diyanet İsleri Başkanlığı, 2006.
CR  - Hirâkî, Ebu’l-Kasım Ömer b. el-Hüseyin. Muhtasaru’l Hirâkî. Tanta: Dâru’s-Sahabe li’t-Türâs, 1413/1993.
CR  - İbn Abdülber, Ebû Ömer Yusuf b. Abdillah en-Nemerî. el-Kâfî fî fıkhi ehli’l-Medîne. Thk. Muhammed el Moritânî. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Riyad el-Hadîse, 1400/1980.
CR  - İbn Davyan, İbrahim b. Muhammed. Menâru’s-sebîl fî şerhi’d-delîl. Thk. Züheyr Şâvîş. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-İslami, 1409/1989.
CR  - İbn Ebû Şeybe, Ebû Bekir. el-Musannef fi’l-ehâdîs ve’l-âsâr. 7 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Reşîd, 1409/1988.
CR  - İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed. el-Muhallâ bi’l-âsâr. 12 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
CR  - İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed. el-Müsnedü’s-sahîh. Thk. Şuayb el-Arnaûd. 2. Baskı., 18 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1414/1993.
CR  - İbn Huzeyme, Ebû Bekr Muhammed b. İshâk. es-Sahîh. Thk. Muhammed Mustafa el-A’zamî. 3. Baskı., 2 Cilt. el-Mektebetü’l-İslâmî, 1424/2003.
CR  - İbn Kayyim el-Cevziyye. Tehzîbü’s-Sünen. Thk. İsmail Gazi Merhaba. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Maarif, 1428/2007.
CR  - İbn Kudâme, Muvaffakuddin. el-Muğnî. 10 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Kahire, 1968.
CR  - İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânu’l-Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdir, 1994.
CR  - İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbas Takıyyüddin Ahmed b. Abdülhalim. el-Fetâva’l-kübrâ. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1408/1987.
CR  - İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbas Takıyyüddin Ahmed b. Abdülhalim. Mecmû’u’l-fetâvâ. 35 Cilt. Medine: Mecme’ul-Melik Fehd, 1416/1995.
CR  - İbn Useymin, Muhammed b. Salih. Mecmû‘u fetâvâ ve resâil İbn Useymin. 26 Cilt. Riyad: Dâru’l-Vatan-Dâru’s-Süreyya, 1413/1993.
CR  - İbnü’l-Münzir, Ebû Bekir Muhammed b. İbrâhim en-Nisâbûrî. el-Evsat fi’s-sünen ve’l-icma’ ve’l-ihtilaf. Ed. Ebû Hammad Sagir Ahmed b. Muhammed Hanif. 6 (1-5,11) Cilt. Riyad: 
Dâru Taybe, 1405/1985.
CR  - Kalkan, Cemal. “Şeyhulislâm Ebussuud Efendi’nin Risâle fi’l-Mesh-i ale’l-Huffeyn’i Adlı Eserinin Tahkikli Neşri”. Namık Kemal Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (NKUIFD) 3/2 
(2017): 143-194.
CR  - Karaman, Hayrettin. “Mezheb, çorap üzerine meshetmek ve namazların cem’i”. Erişim: 23 Nisan 2018. http://www.hayrettinkaraman.net/sc/00433.htm.
CR  - Kardâvî, Yusuf. “Cevazü’l-Meshi ’ala’l-Cevrabeyn”. Erişim: 15 Ağustos 2014. http://qaradawi.net/new/all-fatawa/6716-2013-06-25-00-12-13.
CR  - Kâsânî, Alâüddîn. Bedâi‘u’s-sanâi‘ fî tertîbi’ş-şerâi‘. 2. Baskı., 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1406/1986.
CR  - Kāsımî, Muhammed Cemâleddin. el-Mesh ala’l-cevrabeyn ve’n-na‘leyn. Thk. Nâsırüddin el-Elbânî. Beyrut: Mektebetü’l-İslâmî, ts.
CR  - Kaya, Remzi. “Kıraat Açısından Abdest Ayeti”. Uludag Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 5/5 (1993): 255-266.
CR  - Kudûrî, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Ebî Bekr. el-Muhtasar. Thk. Kamil Muhammed. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418/1997.
CR  - Kudûrî, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Ebî Bekr. et-Tecrîd li’l-Kudûrî. 2. Baskı., 12 Cilt. Kahire: Dâru’s-Selâm, 1427/2006.
CR  - Kurtubî, Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed. el-Cami’ li-Ahkâmi’l-Kur’ân (Tefsiru’l-Kurtubî). 20 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütübü’l-Misriyye, 1964.
CR  - Küçükaşçı, Mustafa Sabri - Bozkurt, Nebi. “Mescid-i Nebevî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim: 13 Şubat 2019. https://islamansiklopedisi.org.tr/mescid-i-nebevi.
CR  - Mâverdî, Ebu’l-Hasen Ali b. Muhammed. el-Hâvi’l-kebîr. Thk. Ali Muhammed Muavvız - ve Adil Ahmed Abdu’l-Mevcûd. 19 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419/1999.
CR  - Mehmed Zihni. Nimet-i İslâm (İkinci Kısım). 2. Baskı. İstanbul: Şirketi Mürettibiye Matbaası, 1324/1906.
CR  - Merginânî, Burhânüddîn Alî b. Ebî Bekr. el-Hidâye şerhu Bidâyeti’l-mübtedî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turasi’l-Arabî, ts.
CR  - Mevdûdî, Ebu’l-A’la. Meseleler ve Çözümleri. Trc. Yusuf Karaca. 2. Baskı., 5 Cilt. İstanbul: Risale yayınları, 1990.
CR  - Mevsılî, Abdullah b. Mahmûd. el-İhtiyâr li t’alîli’l-muhtâr. 5 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Halebî, 1356/1937.
CR  - Mevvâk, Ebû Abdullah Muhammed b. Yusuf el-Gırnâtî. et-Tâc ve’l-iklîl li Muhtasari Halil. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1416/1994.
CR  - Meydânî, Abdulganî b. Tâlib. el-Lübâb fi şerhi’l-Kitâb. 4 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-İlmiyye, ts.
CR  - Muhammed b. Abdülaziz, ed. Fetâvâ İslâmiyye. 4. Baskı., 4 Cilt. Riyad: Dâru’l-Vatan li’n-Neşr, 1415/1995.
CR  - Mutarrizi, Ebü’l-Feth Burhaneddin Nasır b. Abdüsseyyid b. Ali. el-Mugrib fî tertibi’l-mu’rib. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1910.
CR  - Müzeni, İsmail b. Yahya. Muhtasaru’l-Müzenî. El-Ümm ile birlikte., 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l Ma’rife, 1410/1990.
CR  - Nefrâvî, Ahmed b. Guneym b. Salim İbn Mühenna. el-Fevakihü’d-devani ‘alâ risâleti İbn Ebi Zeyd el-Kayravânî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1415/1995.
CR  - Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref. el-Mecmû‘ Şerhu’l-Mühezzeb. 20 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
CR  - Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref. el-Minhâc şerhu Sahîhi Müslim b. Haccâc. 2. Bs, 18 Cilt. Beyrut: Dâru’t-Turâsi’l-Arabî, 1392/1972.
CR  - Okcu, Abdülmecit. “Taberî Tefsîrinde Abdest Ayetinin Yorumu ve Taberî’nin Konuyla İlgili Görüşleri Üzerine Bazı Mülâhazalar”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 19 
(2003): 219-248.
CR  - Özek, Ayşe Ulya. Ayağa Mesh Meselesi. İstanbul: Süleymaniye Vakfı Yayınları, 2016.
CR  - Özer, Salim. İbn Kemal’in İslam Hukuku Alanındaki Yazma Risaleleri. Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1991.
CR  - Öztürk, Mustafa. Tefsirde Ehl-i Sünnet & Şia Polemikleri. 3. Baskı. Ankara: Ankara Okulu Yayıları, 2015.
CR  - Râzî, Fahrettin. Mefâtîhu’l-gayb. 3. Baskı., 32 Cilt. Beyrut: Dâru İhya’it-Turâsi’l-Arabî, 1420.
CR  - Sahnûn, Ebû Saîd Abdüsselâm b. Saîd et-Tenûhî. el-Müdevvenetü’l-kübrâ. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415/1994.
CR  - Salih b. Fevzan. el-Mülahhasu’l-fıkhî. 2 Cilt. Riyad: Dâru’l-’Âsıme, 1423/2002.
CR  - Semerkandî, Ebû Bekr Alâüddîn. Tuhfetu’l-fukaha. 2. Baskı., 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1414/1994.
CR  - Serahsî, Şemsü’l-Eimme Muhammed b. Ahmed. el-Mebsût. 30 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1414/1993.
CR  - Şa’bânî, Abd Ali salih. “Risale keşfü’r-reyn an beyâni’l-mesh ala’l-cevrabeyn (Tahtâvî)”. Mecelletü’d-Dirâsâtü’t-Târihiyye ve’l-Hadariyye 6/18 (2018): 285-314.
CR  - Şâfiî, Muhammed b. İdris. el-Ümm. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1990.
CR  - Şentürk, Lütfi - Yazıcı, Seyfettin. İslam İlmihali. 19. Baskı. Ankara: Diyanet İsleri Başkanlığı, 2012.
CR  - Şeybânî, Muhammed b. Hasen. el-Asl. Thk. Muhammed Boynukalın. 12 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1433/2012.
CR  - Şîrâzî, Ebû İshak Cemaleddin İbrâhim b. Ali. el-Mühezzeb. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
CR  - Şürünbülâlî, Hasan b. Ammar. Nûru’l-îzâh ve necâtü’l-ervâh. Beyrut: el-Mektebetü’l Asriyye, 2005.
CR  - Taberânî, Süleyman b. Ahmed. el-Mu’cemü’l-kebîr. Thk. Hamdi b. Abdülmecid Selefi. 2. Baskı., 25 Cilt. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, 1994.
CR  - Tunç, Mazhar. “Çorap Üzerine Mesh Hadislerine Dair Bir Değerlendirme”. Yüzüncü Yıl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/8-9 (15 Aralık 2018): 22-49.
CR  - Turgut, Ali. “Cemâleddin el-Kāsımî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim: 21 Şubat 2019. https://islamansiklopedisi.org.tr/cemaleddin-el-kasimi.
CR  - Uğur, Mücteba. “Kur’an-ı Kerim ve Sünnete göre Abdestte Ayakların Yıkanması”. İslami Araştırmalar 3/2 (1989): 16-28.
CR  - Uysal, Muhittin. Peygamber Günlerinde Giyim Kuşam ve Süslenme. Konya: Yediveren, 2004.
UR  - https://doi.org/10.18505/cuid.546486
L1  - https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/740042
ER  -