TY  - JOUR
T1  - ESKİ VE ORTA TÜRKÇE METİNLERİNDE AD AKTARMASINA DAYALI KIYAFET ADLARI
TT  - Metonymic Clothing Names in Old and Middle Turkish Texts
AU  - Köse, Salih
PY  - 2019
DA  - October
DO  - 10.24155/tdk.2019.119
JF  - Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi
PB  - Türk Dil Kurumu
WT  - DergiPark
SN  - 1301-0077
SP  - 245
EP  - 268
IS  - 48
LA  - tr
AB  - Nesneleri, kavramları, olayları ya da durumları adlandırmanın temelde iki yolu vardır. Bunlardan birincisi alıntı sözcükler kullanmak, diğeriise dilde var olan sözcükleri kullanmaktır. Dilde var olan sözcükler; türetme, birleştirme ya da o sözcüklere yeni anlamlar yükleme yollarıylaherhangi bir varlığa ad olabilir. Sözcüklere yeni anlamlar yükleme sözkonusu olduğunda ad aktarması ve deyim aktarması kavramları karşımıza çıkmaktadır. Türkiye dilcilik geleneğinde adaktarımı, düzdeğişmece,mecaz-ı mürsel, mürsel mecaz ya da metonimi terimleri ile karşılanan adaktarması, “anlatılmak istenen kavram kullanılmadan, ilgili olduğu başka bir kavram aracılığıyla anlatılması” şeklinde tanımlanmaktadır. Türkdilinin söz varlığında aktarmaya dayalı hatırı sayılır miktarda adlandırmagörülmektedir. Türkiye Türkçesinde bir organ adı olan boyun sözcüğünün“elbise yakası” anlamında kullanılması, Beştepe yer adının “Cumhurbaşkanlığı makamı” anlamında kullanılması akla gelen ilk örneklerdendir.Bu kapsamda kıyafet adlarında da önemli miktarda ad aktarması olayı görülmektedir. Türk dilinin değişik dönemlerinde kullanılan kıyafet adlarıleksik-semantik açıdan değerlendirildiğinde, bunların önemli bir kısmında ad aktarmasının etkili olduğu görülmektedir. Makalemizin konusunu,Eski ve Orta Türkçe dönemi metinlerindeki ad aktarmasına dayalı kıyafetadları oluşturmaktadır. Çalışmamız kapsamında Eski ve Orta Türkçe dönemlerine ait, içlerinde edebî ve öğretici nitelikte yazılmış metinlerle sözlükler bulunan yirmi dört metin taranmış; tarama sonucunda 41 kıyafetadında ad aktarması olayının etkili olduğu; aktarmanın gerçekleşmesindekumaş-kıyafet, malzeme-ürün, nitelik-nesne, eylem-nesne, işlev-nesne veparça-bütün ilgilerinin etkili olduğu sonuçlarına ulaşılmıştır.
KW  - Eski Türkçe
KW  - Orta Türkçe
KW  - kıyafet adları
KW  - metonimi
KW  - ad aktarması
N2  - There are two main ways to name objects, concepts, events or states.The first of these is to use borrowing words and the other is to use thewords existing in language. The words existing in language can be a namefor any entity by derivation, combination or semantic change. When itcomes to semantic change, the concepts metonymy and metaphor appear.In Turkish linguistics tradition is metonymy which is defined as “withoutuse of a concept to describe a concept that is related to another through”usually known as ad aktarması, adaktarımı, düzdeğişmece or mecâz-ımürsel. There is a considerable amount of metonymic nomenclature inthe vocabulary of the Turkish language. The use of word boyun, a Turkishorgan name, in the meaning of “dress collar” or the word Beştepe, aTurkish place name, in the meaning of “presidential authority” are the firstexamples to mind. In this context, the significant amount of metonymicnomenclature is also seen in clothing names. When clothing namesused in different periods of the Turkish language are studied in terms oflexical-semantic, a significant part of them seem to be influenced by thephenomenon of metonymy. The subject of this article is the metonymicclothing names in Old and Middle Turkish periods. Within the scope ofour work twenty four texts of the Old and Middle Turkish periods writtenin different typeslike literary, didactic, dictionary etc. have been searched.As a result of research, it was found that metonymy has been effective inclothing names.
CR  - Ali, Kıssa-yı Yȗsuf, haz. Ali Cin (2011). Türk Edebiyatının İlk Yusuf u Züleyha Hikayesi
Ali’nin Kıssa-yı Yȗsuf’u. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
CR  - Bahşayiş bin Çalıça, Bahşayiş Lugati, haz. Fikret Turan (2001). Eski Oğuzca Satırarası
Tematik Sözlük Bahşayiş Lugati, Dilbilim İcelemesi-Metin-Sözlük-Tıpkıbasım. İstanbul: Bay Yayınları.
CR  - Berke Fakih, İrşādü’l-Mülûk ve’s-Selātin, haz. Recep Toparlı (1992). İrşādü’l-Mülûk
ve’s-Selātin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
CR  - Cemālî, Kitāb-ı Cemālî, haz. Meva Bilir (2008). Kitāb-ı Cemālî (Gramer-Metin-Dizin).
Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü.
CR  - Cem Sultan, Divan, haz. İ. Halil Ersoylu (1989). Cem Sultan’ın Türkçe Divan’ı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
CR  - Cemaleddin İbni-Mühennā, İbni-Mühennā Lugati, haz. Abtullah Battal (1997). İbniMühennā Lugati (3. bs.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
CR  - Codex Cumanicus, haz. M. Argunşah ve G. Güner (2015). Codex Cumanicus. İstanbul: Kesit Yayınları.
Dede Korkut Kitabı, haz. Muharrem Ergin (2009). Dede Korkut Kitabı 2, İndeks-Gramer
(4. Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
CR  - Ebȗ Hayyān, Kitābü’l-İdrāk li-lisāni’l-Etrāk, haz. Ahmet Caferoğlu (1931). Abȗ Hayyān,
Kitāb al-İdrāk li-lisān al-Atrāk, Evkaf Matbaası, İstanbul 1931.
CR  - Ed-Dürretü’l-Mûdiyye fi’l-Lügati’t-Türkiyye, haz. Recep Toparlı (2003). Ed-Dürretü’lMûdiyye fi’l-Lügati’t-Türkiyye. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Edib Ahmed B. Mahmud Yüknekî, Atabetü’l-Hakâyık, haz. Reşid Rahmeti Arat (2006).
CR  - Edib Ahmed B. Mahmud Yükneki Atabetü’l-Hakayık (3. Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
CR  - Ettuhfet-üz-Zekiyye Fil-Lügat-it-Türkiyye. (çev. Besim Atalay). (1945). Ettuhfet-üz-Zekiyye Fil-Lügat-it-Türkiyye. İstanbul.
CR  - Hoca Mesud, Süheyl ü Nev-bahār, haz. Ali Cin (2012). Süheyl ü Nevbahār (Kenzü’lBedāyî) İnceleme-Metin-Dizin. Konya: Eğitim Yayınevi.
CR  - Ḫvarîzmî, Mukaddimetü’l-Edeb, haz. Nuri Yüce (2014). Ebu’l-Ḳāsım Cārullāh Maḥmûd Bin ‘Omar Bin Muḥammed Bin Aḥmed Ez-Zamaḫşarî El-Ḫvarîzmî – Mukaddimetü’lEdeb, Ḫvārizm Türkçesi ile Tercümeli Şuşter Nüshası, Giriş-Dil Özellikleri-Metinİndeks (3. Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
CR  - İslâm, Mu’înü’l-Mürîd, haz. Recep Toparlı ve Mustafa Argunşah (2014). İslam Mu’înü’lMürîd: İnceleme-Metin-Çeviri-Dizin-Tıpkıbasım (2. bs.). Ankara: Türk Dil Kurumu
Yayınları.
CR  - Kâşgarlı Mahmud, Divanü Lugat’it Türk. (çev. Besim Atalay). (2013). Kaşgarlı MahmudDivanü Lugati’t Türk (I. cilt: çeviri; 2. Cilt: dizin) (6. bs.). Ankara.
CR  - Kâşgarlı Mahmud, Dîvânu Lugâti’t Türk, haz. Ahmet B. Ercilasun ve Ziyat Akkoyunlu
(2015). Kaşgarlı Mahmud, Dîvânu Lugâti’t Türk (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin) (2.
bs.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
CR  - Kitābu fi’l-Fıḳh bi Lisanı’t-Türkî, haz. Mehmet Emin Ağar (1998). Kitābu fi’l-Fıḳh bi
Lisanı’t-Türkî (İnceleme-Metin-Sözlük). Yayımlanmamış Doktora Tezi. İstanbul:
Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
CR  - Mahmud bin Ali, Nehcü’l-Ferâdîs, haz. Aysu Ata (1998). Nehcü’l-Ferâdîs III Dizin-Sözlük.
Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
CR  - Mahmûd bin Kādî-i Manyās, Gülistan Tercümesi, haz. Mustafa Özkan (1993). Mahmûd b.
Kādî-i Manyās Gülistan Tercümesi (Giriş-İnceleme-Metin-Sözlük). Ankara: Türk Dil
Kurumu Yayınları.
CR  - Maitrisimit, haz. Şinasi Tekin (1976). Burkancıların Mehdîsi Maitreya ile Buluşma,
Uygurca İptidaî Bir Dram, (Burkancılığın Vaibhāṣika Tarikatine Ait Bir Eserin
Uygurcası). Ankara: AÜ Yayınları.
CR  - Nāṣırü’d-Din Bin Burhānü’d-Din Rabġûzî, Ḳıṣaṣü’l-Enbiyā, haz. Aysu Ata (1997).
Nāṣırü’d-Din Bin Burhānü’d-Din Rabġûzî, Ḳıṣaṣü’l-Enbiyā (Peygamber Kıssaları), I,
Giriş-Metin-Tıpkıbasım. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
CR  - Seyf-i Sarâyî,Gülistan Tercümesi, haz.Ali FehmiKaramanlıoğlu (1978).Gülistan Tercümesi
(Kitāb Gülistan bi‟t-Türkî). İstanbul: Devlet Kitapları, Millî Eğitim Basımevi.
CR  - Sıhāhu’l-Acem, haz. Harun Altun (2015). İlk Farsça-Türkçe Sözlüklerden Sıhāhu’l-Acem:
Karşılaştırmalı İnceleme ve Kelime Dizini. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
CR  - İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili
ve Edebiyatı Anabilim Dalı.
CR  - Yusuf Has Hâcib, Kutadgu Bilig, haz. Kemal Eraslan, Osman F. Sertkaya, Nuri Yüce (1979).
Kutadgu Bilig III İndeks. İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
CR  - Akgül, A. (2008). “Bir Mit Olarak Şarabın İcadı ve Anlamı”. Milli Folklor, 80, 13-20.
CR  - Aksan, D. (1987). Anlambilimi ve Türk Anlambilimi, 3. Basım.Ankara:Ankara Üniversitesi
Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları.
CR  - Aksan, D. (1999). Anlambilim–Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi. Ankara:
Engin Yayınevi.
CR  - Asåmiddinåva, M. (1981). Kiyim-Keçäk Nåmläri. Tåşkent: Üzbekistån SSR Fän Näşriyåti.
CR  - Ayazlı, Ö. (2016). Eski Uygurca Din Dışı Metinlerin Karşılaştırmalı Söz Varlığı. Ankara:
Türk Dil Kurumu Yayınları.
CR  - Aydın, M. (2014). Dilbilim El Kitabı. İstanbul: Akademik Kitaplar.
CR  - Bayraktar, N. (2017). Dil Bilimi. 5. Baskı. Ankara: Nobel Yayınevi.
CR  - Erdem, M. (2014). “Mağrupi’nin Şiirlerinde Metonimi”. Modern Türklük Araştırmaları
Dergisi, 1, 1, 55-63.
CR  - von Gabain, A. (2007). Eski Türkçenin Grameri. (çev. Mehmet Akalın). 5. Baskı. Ankara:
Türk Dil Kurumu Yayınları.
CR  - Günay, D. (2007). Sözcükbilime Giriş. İstanbul: Multilingual.
CR  - Hengirmen, M. (2009). Dilbilgisi ve Dilbilim Terimleri Sözlüğü. Ankara: Engin Yayınevi.
Kerimoğlu, C. (2014). Genel Dilbilime Giriş. Ankara: Pegem Akademi.
CR  - Koç, O. (2015). “Mehmet Âkif’in Şiir Dili: Safahat’ta Metafor ve Metonim Kullanımları”.
Türk Dili, CIX, 767-768, 382-394.
CR  - Nerlich, B. (2006). “Metonymy”. Encyclopedia of Language & Linguistics, Second Edition,
Volume Eight, Ed. Keith Brown. Amsterdam, Boston, Heidelberg, London, New York,
Oxford, Paris, San Diego, San Francisco, Singapore, Sydney, Tokyo: Elsevier, 108-
112.
Ölmez, M. (1992). “Uygurca üçük ‘kürk’”. Türk Dilleri Araştırmaları, 47-52.
Saussure, F. de (1998). Genel Dilbilim Dersleri. 3. bs., (çev. Berke Vardar). İstanbul:
Multilingual.
CR  - Taylor, J. R. (1995). Linguistic Categorization-Prototypes in Linguistic Theory, Second
Edition. Oxford: Clarendon Press.
CR  - Tekin, T. (2003). Orhon Türkçesi Grameri. 2. Baskı. İstanbul: TDAD.
CR  - Tufar, N. (2007). “Türk Dilinde Meronimi”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 3, C.
4, 74-79.
CR  - Tufar, N. (2010). Türk Dilinde Meronimi: Organ Adları. Yayımlanmamış Doktora Tezi.
CR  - Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Çağdaş Türk Lehçeleri ve
Edebiyatları Anabilim Dalı.
CR  - Üçok, N. (2004). Genel Dilbilim (Lengüistik). İstanbul: Multilingual.
CR  - Begmetov vd. (2006-2008). Üzbek Tilining İzohli Luġati (5 Cilt). Toşkent: Özbekistan
Milliy Ensiklopediyası Davlat İlmiy Neşriyatı.
CR  - Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
CR  - Clauson, Sir G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish.
London: Oxford.
CR  - Eren, H. (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara.
CR  - Ganiyev, F. vd. (1997). Tatarca-Türkçe Sözlük. Kazan-Moskova: İnsan Yayınevi.
CR  - Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü:
(Tarihî – Yaşayan Türk Lehçeleri, Anadolu Ağızları ve Altay Dilleri ile Karşılaştırmalı
/ Etimolojik Sözlük Denemesi), (II Cilt). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
CR  - Hazar, M. ve Tarhan, O. (2013). Türk Anlam Bilimi Terimleri Sözlüğü. Konya: Eğitim
Yayınevi.
CR  - Januzaqov, T. (2008). Qazak Tilinin Tüsindirme Sözdigi. Almatı: Dayk-Press.
CR  - Qazaqstan Pespuvbliyqası Mädeniyet Ministrligi Til Qomiyteti (2011). Qazaq Ädebi Tiliniŋ
Sözdigi, (15 Cilt), (Ed. A. Isqaqov ve U. Nurgeldi). Almatı.
CR  - Koçu, R. E. (1969). Türk Giyim, Kuşam ve Süslenme Sözlüğü. İstanbul: Sümerbank Kültür.
CR  - Lessing, F. (2003). Moğolca-Türkçe Sözlük (2 Cilt). (çev. Günay Karaağaç). Ankara: Türk
Dil Kurumu Yayınları.
CR  - Hamzayeva M. Ya. vd. (1962). Slovar Turkmenskogo Yazıka. Aşhabad: İzdatelstvo,
Akademii Nauk Turkmenskoy SSR.
CR  - Necip, E. N. (1995). Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü. (çev. İklil Kurban). Ankara: Türk Dil
Kurumu Yayınları.
CR  - Räsänen, M. (1969). Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen.
Helsinki: Suomalai-Ugrilainen Seura.
CR  - Steingass, F. (1998). A Comprehensive Persian-English Dictionary, Including the Arabic
Words and Phrases To Be Met With in Persian Literature. (First Edition 1892-New
Reprint 1998). Lebanon: Librairie du Liban Publishers.
CR  - Tatarstan Respublikası Fenner Akadimiyası G. İbrahimov İsimindëgi Til, Ëdëbiyat Hëm
Sëngat İnstitutı (2005). Tatar Tiliniñ Añlatmalı Süzligi. (Baş Red. F. Ganiyev). Kazan:
Matbugat Yortı Nëşriyatı.
CR  - TDK (2011). Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
CR  - TDK (1963-1982). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü (I-XII Cilt). Ankara: Türk
Dil Kurumu Yayınları.
CR  - Tietze, A. (2002). Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı-Sprachgeschichtliches und
etymologisches Wörterbuch des Türkei-Türkischen. (I. Cilt A-E) (I. Baskı). İstanbulWien: Simurg Kitapçılık-Österreichische Akademie der Wissenschaften.
CR  - Tietze, A. (2009). Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı-Sprachgeschichtliches und
etymologisches Wörterbuch des Türkei-Türkischen. (II. Cilt: Zweiter Band F-J). Wien:
Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften.
CR  - Toparlı, R. vd. (2007). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. (2. bs.). Ankara: Türk Dil Kurumu
Yayınları.
CR  - Üşenmez, E. (2010). Karahanlı Türkçesinin Sözlüğü. İstanbul: Doğu Kitabevi.
CR  - Vasmer, M. (1987). Etimologiçeskiy Slovar’ Russkogo Yazıka (I-IV). Moskva: Progpes.
CR  - Yunusoğlu, M. K. (2012). Uygurca-Çince İdikut Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu
Yayınları.
UR  - https://doi.org/10.24155/tdk.2019.119
L1  - https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/849317
ER  -