TY  - JOUR
T1  - TİMURLULARDA YAS GELENEĞİ
TT  - Mourning Tradition in The Timurids
AU  - Şahbaz, Mehibe
AU  - Taşkıran, Hasan
PY  - 2022
DA  - June
JF  - Milli Folklor
PB  - Geleneksel Yayıncılık
WT  - DergiPark
SN  - 1300-3984
SP  - 39
EP  - 49
VL  - 17
IS  - 134
LA  - tr
AB  - Ölüm, her toplum ve kültürlerde kabul edilen kaçınılmaz bir sondur. Bütün canlı varlıklarda gerçekleşendoğum olayında sevinç ve mutluluk duygusu yaşanırken ölüm hâlinde de “yas” denilen üzüntü duygusuoluşmaktadır. Her toplum ve kültürü derinden etkileyen hadiselerin başında gelen ve kaçınılmaz olan ölüm,zamanla birtakım ritüellerin oluşmasına da olanak sağlamıştır. Ölüm sonrası oluşan bu ritüeller, başta cenazetöreni ve tören sırasında gerçekleştirilen yas gelenekleri gelir. Cenaze merasimi gelenekleri, her ne kadarbirçok kültürde farklılıklar gösterse de, özünde ölüme karşı duyulan saygıyı ifade ettiği için evrensel birözellik taşır. Tüm toplumlarda ölüm sonrasında içten gelen tepkiler, ağlamalar ve yakınmalar, aynı zamandazorunlu yas simgesi olan davranışların ortaya çıkmasını sağlamıştır. Ölüm sonrası gerçekleşen yas, toplumların düşünce yapısına ve inandıkları dinlerine göre de farklılık göstermektedir. Ölümün gerçekleşmesininhemen ardından, yapılması gereken bazı ritüeller vardır. Kültürden kültüre farklılık gösteren cenaze merasimleri ve yas geleneklerinde defin öncesi ve sonrasında yapılması gereken bazı işlemler vardır. Ölen kişinindefin öncesi işlemleri gerçekleştikten sonra ölümden sonraki defin hazırlığı gerçekleşir ve ardından yas dönemi başlar. Çağatay Devleti’nin yıkılmasının hemen ardından Semerkand’da Timur, Türk-Moğol unsurlarınınkarışımından oluşan Timurlular devletini kurmuştur. Bozkır coğrafyasında oluşan Timurlularda eski Türkinanç ve yaşam tarzının İslam inancıyla bütünleşmesinin izleri görülmektedir. Bu izlerden biri de ölüm olgusudur. Diğer toplumlarda olduğu gibi Timurlu halkını da derinden etkileyen olayların başında ölüm olgusugelmektedir. Timurlularda büyük devlet adamları ve kahramanların ölümü, toplumu derinden etkilemekte veyasa boğmaktaydı. Bu yüzdendir ki devlet büyükleri ve kahramanlar törenlerle defnedilmekteydi. Timurlularda Şamanizm’e dayanan yas geleneğinin temelleri Hunlara kadar uzanmaktadır. Diğer Türk topluluklarındaolduğu gibi Timurlularda da ölüm sonrası tutulan yas döneminde, insanların sevdiklerini yitirmesi ve onu birdaha göremeyeceklerinin verdiği ayrılık acısı; sarığı yere çalma, baş açma, karalara bürünme, ağıt yakma(ağlama), dövünme ve ölü aşı verme şeklinde birtakım ritüeller var etmiştir. Diğer Türk devletlerinde olduğugibi cenaze töreni sırasında ve sonrasında ölüye duyulan sevgi, minnet ve şükran borcu dolayısıyla üzüntüyüdile getiren sözler (ağıtlar) da yakılmaktaydı. Ağıt adını verdiğimiz bu tabir, bir Türk devleti olan Timurlularda en önemli cenaze motifleri arasında yer almaktadır. Her ne kadar İslam dininde ölünün ardından feryatetme ve parçalanma yasaklanmış olsa da bu durum, tüm Türk toplumlarında ortak yas ögesi olarak karşımızaçıkar. Ölüm sonrası tutulan yas geleneği Anadolu ve Orta Asya'daki Türk devletlerinde, hâlâ ölen kişininmeziyetlerinin bağırma derecesinde gerçekleşen ağıtlar ile sürdürüldüğü görülmektedir. Çalışmamızda Timurlulardaki yas geleneğinin Timurlu dönemine ait kaynaklardan yararlanılarak bu geleneğin Türklerde ve Moğollardaki yas geleneğinin bir devamı üzerine kurulduğunu ortaya koymaya çalıştık. Aynı zamanda Timurluların ölüm ve ölüm sonrası gerçekleştirmiş oldukları ritüelleri inceleyerek ilerleyen dönemlerde İslam dininin kaidelerine göre de bu ritüelleri gerçekleştirmiş olduklarını tespit etmeye çalıştık.
KW  - Timurlular
KW  - Ölüm
KW  - Yas
KW  - Ağıt
KW  - Cenaze
CR  - Aka, İsmail. Mirza Şahruh ve Zamanı (1405-1447). Ankara: TTK Yayınları, 1994.
CR  - Alâeddin Ata Melik Cüveyni. Târih-i Cihângüşâ. (tsh. M. Kazvînî) Tahran: Müessese-yi İntişarat-ı Nigah, 1391.
CR  - Ateş, Ahmed. Vesiletü’n Necât: Mevlid Dede Süleyman Çelebi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi,1954.
CR  - Ayalon, D. “The Great Yasa of Chingiz Khan. A Reexamination (Part A)”, Studia Islamica, No. 33, (1971): 97-140.
CR  - Barthold, Wilhelm. Uluğ Beğ ve Zamanı. (çev. İsmail Aka) Ankara: TTK Yayınları, 1997.
CR  - Bayat, Fuzuli. “Türklerde Cenaze Törenleri Bağlamında Mevlid Okuma Geleneği”. Manas Sosyal Bilimler Dergisi 19 (2008):147-155.
CR  - Ca’ferî B. Muhammed El-Hüseynî. Târîh-i Kebîr (Tevârîh-i Enbiyâ ve Mülûk). (çev. İsmail Aka) Ankara: TTK Yayınları, 2011.
CR  - Develi, Hayati. “Dua ve Yas Motifi Olarak “bas aç-” Tabiri”, İ. Ü. Türkiyat Mecmuası XX (1997): 85-111.
CR  - Devellioğlu, Ferit. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları, 2004.
CR  - Devletşah Semerkandî. Tezkiretü’ş-Şuara. C. III. (çev. Necati Lugal) İstanbul: Kervan Yayınları, 1977.
CR  - Durmuş, Mustafa. “Türk Kültüründe Yas Rengi Olarak Mavi”. Uçmağa Varmak Kitabı. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2009: 171-180.
CR  - Ebû Bekr-İ Tihrani. Kitab-ı Diyarbekriyye. (çev. Mürsel Öztürk) Ankara: TTK Yayınları, 2014.
CR  - Elçin, Şükrü. Türkiye Türkçesinde Ağıtlar. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1990.
CR  - Eliade, Mircea. Şamanizm-İlkel Esrime Teknikleri. (çev. İsmet Birkan) Ankara: İmge Kitabevi, 1999.
CR  - Ergin, Muharrem. Dede Korkut Kitabı I. (haz. Muharrem Ergin) Ankara: TTK Yayınları, 1958.
CR  - Eröz, Mehmet. Eski Türk Dini (Gök Tanrı İnancı) ve Alevîlik Bektaşîlik. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, 1992.
CR  - Esin, Emel. İslâmiyet’ten Önceki Türk Kültür Tarihi ve İslam’a Giriş. TKEK C. II, 1/b'den ayrı basım. Edebiyat Fakültesi Matbaası, İstanbul: 1978.
CR  - Genç, Reşat. Türk İnanışları İle Milli Geleneklerinde Renkler ve Sarı Kırmızı Yeşil. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayını, 1997.
CR  - Handmir. Tarih-i Habibü’s-Siyer. C. 3, Tahran: Kitabhane-i Hayyam, 1333.
CR  - Harman, Ö.F. “Matem”. DİA. XXVIII. Ankara: TDV. Yayınları, 2003: 127.
CR  - Hasan-ı Rumlu. Ahsenü’t-Tevârîh. (çev. Mürsel Öztürk)  Ankara: TTK Yayınları, 2006.
CR  - Heredot. Heredot Tarihi. (çev. Perihan Kuturman) İstanbul: Hürriyet Yayınları, 1973.
CR  - İbn Fadlan, Seyahatname. (haz. Ramazan Şeşen) İstanbul: Bedir Yayınevi, 1995.
CR  - İbni Arabşah. Acâibu’l-Makdûr. (çev. D. Ahsen Batur) İstanbul: Selenge Yayınları, 2012.
CR  - İnan, Abdülkadir. Makaleler ve İncelemeler. C.2, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1988.
CR  - __________. Tarihte ve Bugün Şamanizm; Materyaller ve Araştırmalar. Ankara: TTK Yayınları, 1986.
CR  - Kalafat, Yaşar. “Türk Halk İnançlarında Ters Motifi”. Prof. Dr. Abdurrahman Çaycı’ya Armağan. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayınları, 1995: 297- 307.
CR  - Kayasandık, Ahmet. “Mıralı ve Sultansöyün Destanı-II”. Erciyes Aylık Fikir ve Sanat Dergisi 480 (2017): 14-25.
CR  - Kemaleddin Abdurrezzak Semerkandî. Matla‘-ı Sa‘deyn ve Mecma‘-ı Bahreyn. C. I/II. (neşr. Abdul Hüseyin Nevâi) Tahran: Pejuhaşkah-ı Ulum-i İnsanı ve Muta’alat-ı Ferhengi, 1383.
CR  - Khwandamir. Habibu’s-siyar. C. III, II. Kısım. (çev. Wheeler M., Thackston) Cambridge, Harvard Üniversitesi Yayınları, 1994.
Kitab-I Mukaddes. Vahiy, 1/2-4.
CR  - Neagoe, Manole. Bozkırın Üç Atlısı, Atilla-Cengiz-Timur. İstanbul: Çatı Kitapları, 2011.
CR  - Nizamüddin Şâmî. Zafernâme. (çev. Necati Lugal) Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi: 1987.
CR  - Örnek, Sedat Veyis. “Anadolu Folklorunda Yas”. I. Uluslararası Türk Folklor Semineri Bildirileri. Ankara: Başbakanlık Basımevi, 1974: 399-409.
CR  - Parlatır, İsmail. Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Yargı Yayınları, 2011.
CR  - Rejepova, Arazgül. “Timurlarda Kültürel Hayat ve Sultan Hüseyin Baykara Dönemi”. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Ankara: Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, 2019.
CR  - Roemer, Hans R. “Timurlular”. İA. C.12/1. İstanbul: MEB Yayınları, 1979: 346-376.
CR  - Roux, Jean-Paul. Türklerin ve Moğolların Eski Dini. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2001.
CR  - Sümer, Faruk. Oğuzlar (Türkmenler). İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, 1992.
CR  - Şerefüddin Ali Yezdi. Emir Timur (Zafername). (çev. D. Ahsen Batur) İstanbul: Selenge Yayınları, 2013.
CR  - Tacü’s-Selmânî. Tarihnâme. (çev. İsmail Aka) Ankara: TTK Yayınları, 1999.
CR  - Topaloğlu, Fatih. “Şia’da Kerbela Mateminin Ortaya Çıkışı ve Eski İran Kültürüyle İlişkisi”. Çeşitli Yönleriyle Kerbela (Tarih Bilimleri) I. Sivas: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2010: 501-509.
CR  - Türkmen, Fikret. “Halk Edebiyatında Ali Şir Nevayî İle İlgili Yaratmalar”. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sos. Bil. Enst. Dergisi IV/1, (Bahar 2002): 25-35.
CR  - Uludağ, Süleyman. “Ağıt”. DİA. C. I Ankara: TDV Yayınları, 1988.
CR  - Ünver, Günay ve Güngör, Harun. Başlangıçtan Günümüze Türklerin Dini Tarihi. Ankara: Berikan Yayınları, 2015.
CR  - Yalçın, Alemdar. Benim Devletim Tüzükat-ı Timürin ve Cengiz Yasası Timur Doğu Devlet Yapılarına Giriş 1. İstanbul: Fetih Yayınevi, 1974.
CR  - Yusuf Has Hacib. Kutadgu Bilig. (çev. Ayşegül Çakan) İstanbul: İş Bankası Yayınları, 2015.
CR  - Yücel, Yaşar. Timur’un Ortadoğu-Anadolu Seferleri ve Sonuçları (1393-1402). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1989.
UR  - https://dergipark.org.tr/en/pub/millifolklor/issue//883704
L1  - https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1590140
ER  -