Türük
Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi
2013 Yıl:1, Sayı:2
Sayfa:370-387
ISSN: 2147-8872
MİTROVİÇA TÜRK AĞZINDA SES OLAYLARI
Ergin Jable*
Özet
Bu çalışmamızı daha önce Mitroviça’da yapmış olduğumuz derleme metinlerimizden örnekler tespit ederek oluşturmaya çalıştık. Bu çalışmamızın amacı halen çok canlı bir şekilde kullanılan Mitroviça Türk Ağzı’nın ses özellikleri içerisinde önemli bir yer teşkil eden ses olaylarını özel olarak ele almak ve bu ses olaylarını oluş biçimlerine göre gözler önüne sermektir. Rumeli Ağızları içerisinde özel bir yeri olan Mitroviça Türk Ağzı’nın ses olayları bakımından da özellik arz ettiğini, ortaya çıkan ses olaylarının Türk dilinin genel karakteri ve tarihi seyri çerçevesinde diğer lehçe, şive ve Anadolu Ağızları’nda meydana gelen ses olayları ile benzerlik ve farklılıklar ortaya koyduğunu görüyoruz. Bu çalışmanın kapsamını aşan bu yön bilahare başka çalışmalarda ele alınabilir; ancak biz burada sadece Mitroviça Türk Ağzı’nın ses olaylarını gözler önüne sermeye çalıştık. Katkı sağlayacak değerlendirme ve tasniflere bundan sonraki çalışmalara yönelik temennimizdir. Bu çalışma, sahada ses kayıt cihazıyla yapılan metin derlemesi, kayıtların çevriyazı alfabesiyle metne aktarılması ve metinde tespit edilen dil malzemesinin Ses Bilgisi bakımından incelemeye tabi tutulması yöntemine dayanmaktadır.
Anahtar Kelimeler: Mitroviça Türk Ağzı, Ses Olayları, Dişlileşme, Damaklılaşma, Dudaklılaşma
PHONETIC CHANGES IN MİTROVİCA TURKISH DIALECT
Abstract
We have tried to form this study by determining samples from our compilation texts that we did in Mitrovica before. The aim of the study is to discuss the phonetic changes which takes an important place in phonetic properties of Mitrovica Turkish Dialect that is still used lively today in special. We see that Mitrovica Turkish Dialect has a unique place in Rumelian Dialect and also its phonetic changes are notable. Also, the phonetic changes in Mitrovica Turkish dialect show similarities and differences with other dialects in Anatolia. This subject which goes beyond the scope of this study can be discussed in other studies; but we have tried to bring phonetic changes of Mitrovica Turkish Dialect into light. We hope that this study wills contribute to future studies and classifications. This study is based on the method of text compilation done by sound recording device, converting records into text and analysis of vocabularies determined in the text in terms of Phonetics.
Key Words: Mitrovica Turkish Dialect, Phonetic Changes, Dentalization, Palatalization, Labialization
* Yrd. Doç. Dr., Priştine Üniversitesi, Hukuk Fakültesi, Öğretim Üyesi, erginjable@gmail.com
Giriş
Mitroviça Belediyesi, Kosova’nın kuzey kesiminde yer alan bir belediyedir. Belediyenin merkezi Mitroviça’dır. Belediye alanı 350 km2’dir. Komşuları; güneyde Skenderay Belediyesi, güneyde ve güneydoğuda Vıçıtırın Belediyesi, kuzeydoğuda Poduyeva Belediyesi, kuzeyde Leposaviç ve Zveçan Belediyesi, batıda Zubin Potok Belediyesi’dir. Mitroviça’nın içinden geçen İbre Nehri’nin kuzeyinde kalan bölgesi, 1998-1999 Kosova Savaşı sonrasında oluşan BM yönetimi döneminde ve 17 Şubat 2008’de ilan edilen bağımsızlık döneminde Kosova Cumhuriyeti idari yapılarının tam olarak yerleşemediği bölge içindedir. Zubin Potok, Leposaviç, Zveçan ve Mitroviça’nın kuzeyi fiilen Kosova Cumhuriyeti idaresine bağlı olarak değil, Sırbistan idaresine bağlı olarak yönetilmektedir.
Zubin Potok gibi Kosova yapılanmasına aykırı ve ona karşı ayrı bir yapılanmanın kurulmaya çalışıldığı bu bölgenin durumu, Kosova ile Sırbistan arasında çözülmesi gereken konuların başında gelmektedir. Belediye sınırlarında 2011 sayımına göre 71.601 kişi yaşamaktadır. Bu nüfus sayısı sadece güneyi belirtir. 2011 yılında yapılan Kosova Genel Nüfus Sayımı’nda (REKOS2011) Mitroviça’nın sadece güney kesimi sayılmıştır. Kuzey kesiminde sayım boykot edilmiştir. Mitroviça Belediyesi’nde Türkçe, Arnavutça, Sırpça eşit şartlarda resmî kullanıma sahiptir. Ancak, ülke genelinde resmî dil uygulamalarında yaşanan çeşitli sıkıntılar bu belediyede de söz konusu olabilmiştir (wikipedia.org).
Mitroviça şehrini gösteren bir harita
|
İşaretler
|
Ses Değerleri
|
|
A
|
a, e
|
|
B
|
b, p
|
|
Ç
|
ç, c
|
|
I
|
ı, i
|
|
K
|
k,g
|
|
Ú
|
ú,à
|
|
T
|
t,d
|
|
U
|
u,ü
|
|
V
|
Ünlü (vokal)
|
|
#
|
Kelimenin solunda ise kelime başını, sağında ise kelime sonunu gösterir.
|
|
/
|
Kök ünlüsünden sonra gelen sesi gösterir.
|
|
//
|
Bir kelime içindeki sesleri gösterir.
|
|
Ø
|
Şeklen değil ama fonksiyonca var olan kelime ve ekleri gösterir.
|
|
( )
|
Parantez içindeki sesin ihtiyarî olduğunu gösterir.
|
|
>
|
Ok istikametinde tek aşamalı değişmeyi gösterir.
|
|
>>
|
Ok istikametinde iki veya daha fazla aşamalı değişmeyi gösterir.
|
|
+
|
İsme eklenmeyi gösterir.
|
|
-
|
Fiile eklenmeyi gösterir.
|
|
A
|
Normal a
|
|
À
|
Normalden uzun a
|
|
C
|
Normal c
|
|
Ç
|
Normal ç
|
|
D
|
Normal d
|
|
E
|
Normal e
|
|
ē
|
Normalden uzun e
|
|
F
|
Normal f
|
|
G
|
Normal g
|
|
À
|
Tonlu, orta damak g ünsüzü
|
|
H
|
Normal h
|
|
I
|
Normal ı
|
|
Ī
|
Normalden uzun ı
|
|
İ
|
Normal i
|
|
Ì
|
Normalden uzun i
|
|
J
|
Normal j
|
|
K
|
Normal k
|
|
Ú
|
Tonsuz, orta damak, patlamalı k ünsüzü
|
|
L
|
Normal l
|
|
Ĺ
|
Arka damak l’si
|
|
Ø
|
Ön damak l’si
|
|
M
|
Normal m
|
|
N
|
Normal n
|
|
O
|
Normal o
|
|
Ï
|
Normalden uzun o
|
|
Ö
|
Normal ö
|
|
P
|
Normal p
|
|
R
|
Normal r
|
|
S
|
Normal s
|
|
S
|
z – s arası ünsüz
|
|
T
|
Normal t
|
|
U
|
Normal u
|
|
Ÿ
|
Normalden uzun u
|
|
Ü
|
Normal ü
|
|
Ǖ
|
Normalden uzun ü
|
|
V
|
Normal v
|
|
Y
|
Normal y
|
|
Z
|
Normal z
|
SES BİLGİSİ
1.1. Ses Uyumları
1.1.1. Ünlü – Ünlü Uyumsuzluğu
Türkçe’de ünlüler, kelimedeki dizilişleri itibariyle önem derecelerine göre sıralarsak kalınlık-incelik, düzlük-yuvarlaklık, darlık-genişlik bakımlarından bir uyum arz ederler. Mitroviça Türk ağızlarında aykırı bir durum olarak ünlülerin kelimedeki dizilişleri bakımından uyumsuzluk had safhadadır. Uyumsuzluk, daha çok ünlülerin artlığı ve önlüğü bakımından kendini gösterir.
Ünlü-ünlü uyumsuzluğunu kelime kök veya gövdesinde görebiliriz:
alti < altı (EZ), ayni < aynı (EZ), colurdilar << gelirdiler (NB), dogri << doğru (SZ), ema < ama (SZ), üldi << öldü (SS), üle << öyle (NB)
Mitroviça Türk ağzında, kalın sıradan ünlü dizisine sahip kelimelere ince ünlülü eklerin getirilmesi veya ince sıradan ünlü dizisine sahip kelimelere kalın ünlülü eklerin getirilmesi uyumsuzluk bakımından pek sık rastlanan bir durumdur:
basmişlar < basmışlar (NB), colurdilar << gelirdiler (NB), kaybetmisık << kaybetmişiz (NB) soraydilar << soruyordular (NB)
1.2. Ses Olayları
1.2.1. Dişlileşme
Nitelik bakımından, ses organının başka bir noktasında teşekkül eden bir sesin teşekkül noktasının dişe kaymasıdır.
Dişlileşmenin kelimelerde görüldüğü örnekler:
#c < #K
celin < gelin (NB), cene < gene (yine) (NB), cenekse << gene (yine) (NB), cibi < gibi (SZ), çor << kör (SZ), cüc << güç (RZ), cün < gün (SS), cüvercin < güvercin (EZ), cürsan << görsen (SZ)
#ç < #k
çe << kez (NB), çet << kez (NB), çendi < kendi (EZ), çeret << kere (NB), çese < kese (EZ), çeserdım < keserdim (SS), çi < ki (EZ), çim < kim (EZ), çimse < kimse (NB), çoroglilar << köroğlular (RZ), çüprisi << köprüsü (NB)
/c/ < /g/
ecer < eğer (EZ), hanci < hangi (EZ), sevcili < sevgili (EZ)
/ç/ < /k/
asçerler < askerler (NB), belçim << belki (EZ), beçim << belki (NB), düçan << dükkan (EZ), düçanden << dükkandan (SZ), düçük << dökük (SZ), esçi < eski (EZ), içi < iki (RZ), imçani << imkanı (EZ),
ç# < k#
pÀç < pak (EZ), ilç < ilk (RZ)
l/ < d/
tanılık < tanıdık (RZ)
f/ < h/
süfüre << sahura (NB)
r/ < ğ/
aşÀri << aşağı (EZ)
Dişlileşmenin eklerde görülen örnekleri:
alırçen < alırken (EZ), beklerçe << beklerken (EZ), cirışmişık << girişmişiz (NB), cürürdü << görürdü (SS), çǖliye << köylüye (SZ), diriyçe << diriyken (SZ), ederçe << ederken (RZ), yazarçe << yazarken (EZ)
1.2.2. Damaklılaşma
Nitelik bakımından, ses organının başka bir noktasında teşekkül eden bir sesin teşekkül noktasının damağa kaymasıdır.
y# < h#
vallay << vallah (EZ)
/y/ < /h/
Alıntı kelimelerde görülen bu olay, yabancı kelimenin dile katılması sırasında, iki ünlü arasındaki h’lerin, ünlülere en yakın ses olan y’ye dönüştürülmesi şeklinde işleme tabi tutulduğunu gösterir:
müyim < mühim (EZ), saydan << sahiden (EZ)
m/ < n/
komşi << konşı (SS)
y/ < k/
desteyden < destekten (NB), meytep < mektep (EZ)
1.2.3. Dudaklılaşma
Nitelik bakımından, ses organının başka bir noktasında teşekkül eden bir sesin teşekkül noktasının dudağa kaymasıdır.
m# < n#
zatem < zaten (NB)
v/ < g/
ügmek << övmek (NB)
m/ < n/
kurşuma < kurşuna (SZ)
1.2.4. Patlayıcılaşma
Nitelik bakımından sızıcı olan bir sesin patlayıcı hale gelmesidir. Mitroviça Türk ağzında, patlayıcılaşma örneklerine seyrek olarak rastlanır.
g/ < y/
dolaşmaga < dolaşmaya (EZ)
g/ < ğ/
çogi << çoğu (SS), dogrisi << doğrusu (EZ), elegım << eleğim (EZ), sagma < sağma (EZ), ügretmen << öğretmen (EZ)
1.2.5. Sızıcılaşma
Nitelik bakımından patlayıcı olan bir sesin sızıcı hale gelmesidir.
ğ/ < g/
tk / tağuú << tagıku (SS)
1.2.6. Ötümsüzleşme
Nitelik bakımından ötümlü olan bir sesin ötümsüz hale gelmesidir. Prizren Türk ağzında seyrek görülen bir olaydır.
Ötümsüzleşmenin kelimelerde görüldüğü örnekler:
t/ < d/
pitalkalar << pideler (NB)
t/ < r/
durgutmamişık << durdurmamışız (NB), durdutmişlar << durdurmuşlar (RZ)
t# < z#
çet << kez (NB)
1.2.7. Ötümlüleşme
Nitelik bakımından ötümsüz olan bir sesin ötümlü hale gelmesidir.
#d < #t
dembel < tembel (NB)
g# < k#
almag < almak (SZ), cetırmeg << getirmek (SZ), yog < yok (SZ)
g/ < k/
bragacan<< bırakacaksın (SS)
d# < t#
dud < dut (RZ)
d/ < t/
miledımız << milletimiz (NB), ügredim << öğretiyorum (SS), zanādi << zanaatı (SS)
1.2.8. Erime
Bir kelimede ünlüden sonra gelen ünsüzün veya ünlünün -ilk ünlünün açıklığının etkisiyle- niteliğinin silinerek ilk ünlü içinde kaybolmasıdır.
/À/ < /aa/
cemÀdi << cemaati (SZ), zanādi << zanaatı (SS)
Ø < r#
bi < bir (EZ), ne kā << ne kadar (NB), obirleri << öbürleri (SZ)
Ø < g/
örenim < öğrenim (SS), örenci < öğrenci (NB), ürenci << öğrenci (SZ),
Ø < n#
beklerçe << beklerken (EZ), oynarçe << oynarken (NB), yazarçe << yazarken (EZ)
Ø < n/
sïra << sonra (NB)
Ø < r/
bikaç < birkaç (SZ), kÀ << kadar (NB), yapÀselar << yaparsalar (EZ)
Ø < z#
çe << kez (NB)
Ø < y/
büle << böyle (NB), sülemek << söylemek (NB), üleymiş << öyleymiş (NB)
Ø > h/
imaletÀne << imalathane (RZ), mÀlesınde <<mahallesinde (SS), mahsÀnelerden < sahnelerden (SS), teravilar << teravihler (NB)
Ø < h#
abdullÀ < abdullah (SZ), işallÀ < inşallah (SS), isĺÀ < ıslah (SS), sefte << siftah (NB), vallÀ << vallah (EZ)
Ø < k#
yï < yok (NB)
Ø < k/
mitepler << mektepler (SZ), eletrik << elektrik (SZ)
Ø </k/
türçe < türkçe (EZ)
Ø < l#
nası < nasıl (NB)
Ø < l/
beçim << belki (NB), bugar < bulgar (SS)
Ø < m/
madaçi << mademki (EZ)
Ø < r/
bikaç < birkaç (SZ)
Ø < /t/
arnÿçe << arnavutça (EZ)
Ø < y#
şi << şey (NB)
Ø < z/
açamÀsek << açamazsak (EZ)
1.2.9. Yutulma
Bir kelimedeki bir ünsüzün, kendinden sonra gelen ünlünün açıklığında erimeye fırsat bulamadan kaybolmasıdır.
Ø < d/
şini << şimdi (NB)
Ø < #h
açın << kaça an (EZ), eftede << haftada (EZ)
Ø < #I
stambolda << istanbulda (SS)
Ø < #y
ikanırdık << yıkanırdık (NB)
KVK > KK
brak < bırak (RZ), klisesi < kilisesi (RZ), klubumuz << kulübümüz (NB)
İki kelimenin kaynaşmasıyla, kelimelerden birinde yutulma gerçekleşebilir:
üçüz < üç yüz (NB)
1.2.10. Büzülme
Kelime ortasındaki bir veya daha fazla seste gerçekleşen erime veya yutulmalarla meydana gelen ses kayıplarıdır.
anlamaydım << anlamıyordum (EZ), bilim << biliyorum (EZ), bǖk << büyük (NB), dilsın << değilsin (RZ), mÀcir << muhacir (NB), yigırmi << yirmi (SS)
1.2.11. Derilme
Kelime sonundaki bir veya daha fazla seste gerçekleşen erime veya yutulmalarla meydana gelen ses kayıplarıdır. Metnimizde birkaç örneği vardır:
alidım << alıyordum (SZ), bililar << biliyorlar (EZ), dÀ << daha (EZ), duri << duruyor (SS)
1.2.12. Düşme
Kelime sonundaki bir sesin, kendinden önceki sesin açıklığında erimeye fırsat bulmadan kaybolmasıdır.
Ø < I#
fabrikay << fabrikayı (SS), familyay << familyayı (SS), türkiyay << türkiyeyi (NB)
Ø < h#
fet < feth (RZ)
1.2.13. İncelme
Nitelik bakımından, ses organının arka tarafında teşekkül eden bir ünlünün teşekkül noktasının öne kaymasıdır.
Mitroviça Türk ağzında, art sıradan ünlü dizisine sahip birtakım kelimelerdeki ünlülerin, bazen birinin incelerek ünlü uyumunu bozduğu görülürken bazen de hepsinin incelerek incelik bakımından uyuma girdiği görülebilir:
alidım << alıyordum (SZ), anasi < anası (SZ), bazilari << bazıları (SZ), çegırdım << çağırdım (EZ), çiktikleri << çıktıkları (RZ), çikmişık << çıkmışız (NB), çocuklari < çocukları (EZ), dokuzune < dokuzuna (EZ), düçanden << dükkandan (SZ), kapiya < kapıya (NB), karisında < karısında (EZ), komşim < komşum (RZ), olmiş << olmuş (NB), oni < onu (EZ), oriya < oraya (EZ), oyini << oyunu (NB), yokse < yoksa (SZ), yolardi << yollardı (EZ)
1.2.14. Kalınlaşma
Nitelik bakımından, ses organının ön tarafında teşekkül eden bir sesin teşekkül noktasının dudağa kaymasıdır:
banım << benim (EZ), benım < benim (NB), çor << kör (SZ), çoroglilar << köroğulları (SZ), içın < için (EZ)
Daha çok alıntı kelimelerde dikkat çeken ve kelimede art ünlülerin tercih edilmesi şeklinde gözlemleyebildiğimiz bir kalınlaşma vardır:
agaci < ağacı (SZ), banım << benim (EZ), benım < benim (NB), coldum << geldim (EZ), çekmedan < çekmeden (NB), derlar < derler (NB), desınlar < desinler (EZ), içıncısınden << ikincisinden (EZ), içıne < içine (EZ), kardaşım < kardeşim (SZ), obirleri << öbürleri (SZ), vakıtttani << vakitten (NB)
1.2.15. Genişleme
Kelimede, dilin alçak konumunda seslendirilen bir sesin, dilin yüksek konumunda seslendirilir hale gelmesidir:
e < i
dey << diyor (EZ), deyem << diyeyim (EZ), deyeym << diyeyim (SS), etfayi << itfaiye (SZ), sefte << siftah (NB)
o < u
yokari << yukarı (RZ)
Mitroviça Türk ağızlarında bu ses olayı daha çok, kelime kökündeki geniş-yuvarlak ünlünün kelimeye eklenen eklerdeki dar-yuvarlak ünlüleri kendine benzetmesiyle vuku bulur:
ononle << onunla (SZ)
1.2.16. Daralma
Kelimede, dilin yüksek konumunda seslendirilen bir sesin, dilin alçak konumunda seslendirilir hale gelmesidir:
i < e
edırse < ederse (EZ), mitepler << mektepler (SZ), zinep << zeynep (NB),
U < O
büle << böyle (EZ), cürem << göreyim (NB), cürmiş << görmüş (NB), dünem < dönem (NB), süler << söyler (NB), üle << öyle (EZ), üpmişım << öpmüşüm (NB)
i < u
avlida < avluda (EZ)
Bu ses olayı, ek almış kelimelerde ünlü uyumunu bozucu bir durum sergilemektedir:
durdık < durduk (NB), kaybuldi << kayboldu (RZ), korkisindan << korkusundan (5 – 406), koştık < koştuk (NB), kuyilar < kuyular (NB), oldi < oldu (EZ), oni < onu (EZ), oyini << oyunu (NB), süleym << söylüyorum (SZ), yokti < yoktu (SS)
1.2.17. Düzleşme
Nitelik bakımından yuvarlak olan bir ünlünün düz hale gelmesidir.
a < u
mÀcir << muhacir (NB)
i < u
avlida << avlu (EZ), cüni << günü (SS), cüridık << görüyorduk (NB), doĺi < dolu (NB), durdi < durdu (NB)
1.2.18. Yuvarlaklaşma
Nitelik bakımından düz olan bir ünlünün yuvarlak hale gelmesidir. Düzleşmeye nazaran yuvarlaklaşma daha yaygındır:
U < I
ümüt << ümit (SS),
o < a
kktom << kalktım (EZ), sonçi << sanki (EZ), tk << tavuk (SS)
u < a
süfüre << sahura (NB)
o < e
col << gel (NB), colidi << geliyordu (EZ), colurçelar << gelirlerken (NB)
1.2.19. İkizleşme
Kelime içindeki bir sese (ünsüz), nitelik itibariyle tıpatıp benzeyen bir sesin türemesi olayıdır:
ll/ < l/
doĺĺi << dolu (SZ)
pp/ < p/
eppımız << hepimiz (SS)
1.2.20. Tekleşme
Kelime içinde mevcut olan ünsüz çiftlerinden birinin kaybolmasıdır:
Ekleşmeyle birlikte ortaya çıkan ikizleşme örnekleri de vardır:
yolarlar << yollarlar (EZ)
Tekleşme olayına genellikle alıntı kelimelerde rastlanır. Mitroviça Türk ağzı bu şekilde, ikiz ünsüz bulunduran yabancı kelimeleri Türkçeleştirme yolunu benimsemiştir:
/c/ < /cc/
tücar < tüccar (EZ)
/k/ < /kk/
düçanden << dükkandan (SZ)
/l/ < /ll/
mÀleleri << mahalleleri (NB), miledımız << milletimiz (NB), yolamiş << yollamış (EZ), yolardi << yollardı (EZ), yolayasın << yollayasın (EZ),
/ss/ < /ss/
yasi << yassı (RZ)
/v/ < /vv/
evel < evvel (SS), kuvetli < kuvvetli (NB)
/z/ < /zz/
lezet < lezzeti (NB)
1.2.21. Toplaşma
Bir kelimede iki ünlü yan yana gelince Türkçe bu ünlülerin arasında “y” yardımcı ünsüzünü türetir. İkinci ünlü vurgusuz orta hecenin dar ünlüsü olur; bu dar ünlüler kendilerini koruyamadıkları için düşerler. Böylece kelimenin hece sayısında azalma gerçekleşir. Mitroviça Türk ağzında toplaşma olayı, sola toplaşma şeklinde ve alıntı kelimelerde görülmektedir:
aylelere << ailelere (EZ)
1.2.22. Karışma
Biri ünlüyle biten öbürü de ünlüyle başlayan iki kelimenin birlikte söylenmesi esnasında gerçekleşen, ulanma ve erime olayları sonucunda meydana gelen; birinci kelimenin son, ikinci kelimenin ilk ünlüsünün birbirine karışması olayıdır:
şto << işte o (EZ), ştorda << işte orada (NB), ştüle << işte öyle (EZ), tüle << te öyle (SZ)
1.2.23. Kaynaşma
Konuşma sırasında, yan yana gelen iki kelimeden birinin son, diğerinin ilk seslerinin anlamca birleşme görülmeden bazı ses olaylarının da etkisiyle kaynaşması sonucunda, bu iki kelimenin, bir kelime gibi söylenmesidir:
büle << böyle (EZ), doúuyüz << dokuz yüz (EZ)
1.2.24. Türeme
Kelimede daha önce bulunmayan bir sesin türemesi olayıdır:
e# < Ø
içıne << için (EZ)
e/ < Ø
degenek << değnek (RZ)
ga# < Ø
baktımga << baktım (EZ), buldumga << buldum (EZ), coldumga << geldim (EZ), cürdümga << gördüm (EZ), tuttumga << tuttum (EZ), vurdumga << vurdum (EZ)
#h < Ø
hama < ama (NB)
I/ < Ø
amicam < amcam (EZ), hepisi < hepsi (EZ)
i# < Ø
vakıttani << vakitten (NB), yarışmalardani < yarışmalardan (NB)
k# < Ø
cenekse << gene de (< yine de) (NB), ününük << ünlü (NB)
m# < Ø
beçim << belki (NB), belçim < belki (EZ), yoksem << yoksa (EZ)
s/ < Ø
şeysınde << şeyinde (SZ)
t# < Ø
çeret << kere (NB)
y/ < Ø
dayim < daim (SZ), yokyum < yokum (NB)
VV > VyV
radiyo < radio (NB)
KK > KVK
yugoslaviyanın < yugoslavyanın (NB)
1.2.25. Benzetme
Bir sesin, nitelikleri itibariyle, bir başka sesi kendisine benzetmesidir:
Ünsüz benzetmesi:
/nd/ < /md/
şindi < şimdi (NB), (gerilek-yandaş-yarı benzetme)
/mb/ < /nb/
stambolda << istanbulda (SS), ombeş < onbeş (EZ), (gerilek-yandaş-yarı benzetme)
1.2.26. Muhafaza
Mitroviça Türk ağzındaki kimi kelimeler, eski şekillerini muhafaza etmektedir:
yiàırmi / yigirmi : yirmi (SS)
1.2.27. Palatallaşma
Yumuşak damak
doĺi << dolu (RZ), igbaĺĺi << ikballı (20 – 162), isĺa << ıslah (SS), oĺidi << oluyordu (EZ)
Ön damak
birØıkte << birlikte (EZ), deØırmişın << delirmişsin (NB), isØÀymiş << ıslahmış (NB), Øazım < lazım (EZ), pisØık << pislik (RZ)
SONUÇ
Yapmış olduğumuz incelemeler sonucunda Mitroviça Türk ağzında ünlü – ünlü uyumsuzluğu had safhada olduğu için sık görülmektedir. Bununla birlikte dişlileşme, damaklılaşma, ötümlüleşme, erime, yutulma, daralma, tekleşme ve türeme çok sık görülmektedir.
Oysa dudaklılaşma, patlayıcılaşma, ötümsüzleşme, büzülme, derilme, düşme, genişleme, düzleşme, yuvarlaklaşma, ikizleşme, toplaşma, karışma, kaynaşma ve palatallaşma daha nadir görülmektedir.
Ancak muhafaza etmekte de Mitroviça Türk ağzı eski kelimeleri korumuştur. Mitroviça Türk ağzı bölgesel olarak farklı dillerin etkisinden kurtulamadığı için belki de bu değişiklikleri yaşamaktadır. Dil etkileşimi açısından Mitroviça Türk Ağzı ayrıca disiplinler arası araştırma ve incelemelere de muhtaçtır.
KAYNAK KİŞİLER:
|
KISALTMASI
|
ADI VE SOYADI
|
YAŞI
|
|
EZ
|
Erol Zekeriya
|
53
|
|
NB
|
Necat Baliç
|
55
|
|
RZ
|
Remzi Zekeriya
|
68
|
|
SS
|
Sadık Saraç
|
83
|
|
SZ
|
Salih Zekeriya
|
68
|
KAYNAKÇA
Adonyan, Avram “Balkan Harbi Tarihi” Türkçesi: Zaven Biberyan, Istanbul 1975
s. 127
Akalın, Mehmet, “ Tarihi Türk Şiveleri” Ank.1988
Aksoy, Ömer Asım, “ Gaziantep Ağzı” İst. 1945
Aktepe, M. Münir, “XIV. ve XV. Asırlarda Rumeli’nin Türkler Tarafından
İskanına Dair”, Türkiyat Mec. 1986
Altınay, Ahmet Refik, “Anadolu’da Türk Aşiretleri” (966 – 1200), İst. 1989
Atalay, Besim, “Divanü Lugati’t – Türk Dizini IV” Ankara. 1986
Avram, Adonyan, “Balkan Harbi Tarihi” Türkçesi: Zaven Biberyan, Istanbul 1975
s. 127
Banguoğlu, Tahsin, “Türkçe’nin Grameri” Ank. 1986
Caferoğlu, Ahmet “Anadolu ve Rumeli Ağızlarının Bugünkü Durumu” VII.
TD Kurultayında okunan bilimsel bildiriler-1957 Ankara TDK, 1960 s. 65-70 Makedonija, Makedonski jezik VII, 1957 s.147-164
Caferoğlu, Ahmet”Anadolu ve Rumeli Ağızları Ünlü Değişmeleri”, TDAY-B
Ankara, TDK, 1964, s. 1-33
Caferoğlu, Ahmet “ Doğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar” İst. 1940
“ Anadolu Ağızlarından Toplamalar” İst. 1943
“ Sivas ve Tokat İlleri Ağızlarından Derlemeler” İst. 1944
“ Güneydoğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar” İst.1945
“ Kuzeydoğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar” İst. 1946
“ Orta Anadolu Ağızlarından Derlemeler” İst. 1943
“ Anadolu İlleri Ağızlarından Derlemeler” İst. 1951
“Anadolu ve Rumeli Ağızlarında Ünlü Değişmeleri”
TDAY, 1964
Canhasi, Suzan, Kosova, Priştine Üniversitesi, Filoloji Fakültesi, Türk
Dili ve Edebiyatı Bölümü Öğr.Üyesi
Çabej, Eqrem, “Studime Gjuhesore III, Rilindja Prishtine, 1987”
Dallı, Hüseyin, “Kuzey – Doğu Bulgaristan Türk Ağızları Üzerine Araştırmalar”,
Ank. 1978, TDK yayınları.
Dallı, Hüseyin “ Kuzeydoğu Bulgaristan Türk Ağızları Üzerine Araştırmalar”
Ank. 1991
Dedoviç Suzana, “Mitrovaçki Turski Govor”, Belgrad Üniversisi, 1992, Belgrad
Dedoviç Suzana, “Morfoloşke Karakteristike Mitrovaçkog Turskog Govora”,
Çasopis za Duruştvene Nauke, Priştina, 1994, s.85-89;
“Fonetske Karakteristike Mitrovaçkog Turskog Govora”, Zbornik Filoloşkog Fakulteta u Priştini, Kniga II, Priştina 1993, s.111-134;
“Kosova Mitroviçası Türk Halk Edebiyatından Derlemeler” ÇEVREN, Özel sayı Bal-Tam, Prizren 2001.s.134-150;
“Mitroviça Türk Ağzının Başlıca Özellikleri” Bay dergisi, Prizren 2004
Ercilasun, Ahmet Bican, Kars İli Ağızları, Ank. 1963
Ergin, Muharrem, Türk Dil Bilgisi, İst. 1981
Gabain, A. Von, “ Eski Türkçe’nin Grameri” (çev. Prof. Dr. M. Akalın), Ank.
1978
Gemalmaz, Efrasiyab, “ Erzurum İli Ağızları” Erzurum 1978
Hazai, Georges, “Beitrage zur Kenntnis der Turkischen Mundarten Mazedoniens,
Rocznik Orientalityczny, XXII-2, 1960, s. 83-100
Hazai, Georges,“Rumeli Ağızlarının Tarihi Üzerine”, TDAY-B, Ankara TDK,
1960, s. 205-211
Hazai, Georges “Rumeli Ağızları Tarihinin İki Kaynağı Üzerine”, TDAY-B,
1963, Ankara, TDK 1963 s. 117-121
Gökbilgin, Tayyip, XV. ve XVI. Asırlarda Edirne ve Paşa Livasındaki Has –
Mukataa, Mülk ve Vakıflar, İst. 1952
Gülensoy, Tuncer, “Rumeli Ağızlarının Ses Bilgisi Üzerine Bir Deneme”,
TDKY/B, 1984, Ankara, 1987, s.87-147
Gülensoy, Tuncer, Kütahya ve Yöresi Ağızları, Ank. 1988
Gülensoy, Tuncer, “Anadolu ve Rumeli Ağızları Bibliyografyası” ,Kültür Bakanlığı MFADY:33, Biyografiler/Bibliyografyalar Dizisi: 7, Ankara1981
Gyula Nemeth, Zur Einleintung der Türkischen Mundarten Bulgariens, Sofia,
1956
Hacıeminoğlu, Necmettin “ Türk Dilinde Fiiller” İst. 1984
Hasan, Hamdi, Makedonya ve Kosova Türklerince Kullanılan Atasözleri ve
Deyimler, TDKY:685, Ankara: TDKY 1997
Hasan, Hamdi, “Kocacık (Makedonya) Ağzının Ses Özellikleri”, SESLER,S.297,
Haziran 1995, Üsküp, s.29-43
Hasan, Hamdi, “Kalkandelen Türk Ağzı” SESLER,yıl XIX, S.173(Şubat-1983)
Üsküp,s.103-131
Hasan, Hamdi, “Tetovkiot Turski Govor, Tetovo i Tetovsko Niz İstorijata”
Tetovo 1982
Hilt Selim, "Makedonya Sosyalist Cumhuriyeti'nde Türk Dilindeki Okulların Kırk
Yıllık Gelişimi ve Başarıları", Sesler Dergisi, Usküp, şubat 1985, sayı 193, s. 25.
İbrahim, Nazım “ Cümle Bilgisi”, SESLER, S.318-319, Eylül-Ekim
1997,Üsküp,s.89-95
İbrahim, Nazım, “Vrapçiş’te ve Çevresi Türk Ağzı(Makedonya)”, Yüksek Lisans
Tezi, Ankara: AÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü- Türk Dili ve Edebiyatı, Ana Bilim
Dalı,1997
İnalcık, Halil, “Osmanlı Imperatorluğu (Klasik devir 1300-1600)”, Belgrad, 1974
s. 239
İslam Ansiklopedisi, Cilt 4 Kırklareli Vilayeti, Dahiliye Vekaleti, Vilayetler
İdaresi, Umum Müdürlüğü, Sayı: 7
Janos Eckman, “Kumanova Türk Ağzı”, TDKY, S-191, Nemeth Armağanı,
Ankara 1962, s. 111-127
Janos Eckman, “Dinler (Makedonya) Türk Ağzı”, TDAY-B, Ankara, TDK, 1960,
s. 189-204
Kalay, Emin, “ Edirne İli Ağızları” Ank. 1998
Kaleşi, Hasan, “Prizren kao kulturni centar za vreme Turskog perioda” Gjurmime
Albanologjike, sayı, 1, Priştine 1962 s. 92
Kakuk, Suzanne “Le dialect Turc d’Ohriden Macédonie, Acta Orientalia Academia e Scientarum Hungaricae, Tomus XXVI/2-3, 1972, s. 227-282
Karahan, Leyla “Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması” Ank. 1996
K. Katona, Louis, “Le dialecte turc de la Macédonie de l’Ouest”, TDAY-D, Ankara, TDK, 1969, s. 57-194
Kaya, Güven, “Yugoslavya Türk Halkı Yazınına Gerçekçi Bir Bakış”, Tan Yayınevi, Priştine 1986. s.9
Korkmaz, Zeynep, “Güney – Batı Anadolu Ağızları” Ank. 19
“ Batı Anadolu Ağızlarında Asli Vokal Uzunlukları Hakkında” TDAY 1953, s. 197 – 204
Korkmaz, Zeynep, Nevşehir ve Yöresi Ağızları, Ank. 1977
Kowalski, Tadeusz, Osmanisch-Turkische Volkslieder aus Mazedonien: WZKM,
XXXIII (1926), s. 166-231
Kowalski, Tadeusz, “Zagadki ludowe tureckie (Enigmes popularies turques):
Prace Komisiji Oriental istyezny Polskiej Akademi Umeiejetnosci” No. 1. Krakow, 1919 Ülküsal, Müstecip, Dobruca ve Türkler, Ankara 1987
Krasniç, Ayten “İpek Türk Ağzında Söylenen Maniler ve Bazı Ağız Özellikleri”,
ÇEVREN 51, Priştine, 1986,s.117-122
Mansuroğlu, Mecdut, “Edirne Ağzında Yapı, Anlam, Deyim ve Söz Dizimi
Özellikleri”, TDA Yıllığı, Ank. 1960
Morina, İrfan, “Mamuşa Türk Halkı Ağzı Üzerinde Dil Araştırması” (Doktora
Tezi), İstanbul, 1985
“Mamuşa Ağzının Fonetik Özellikleri”, ÇEVREN, XII/49, Priştine 1985,s.23-32
“Mamuşa Ağzının Morfolojik Özellikleri”, ÇEVREN, XII/50, Priştine, 1985, s.21-35
Novakoviç, Stoyan “ Srbi i Turci XIV i XV veka” Beograd 1960, 46-49
Obradoviç, Dragomir, “Prosvetne Prilike u Juznoj Srbiji”, Skoplje i Juzna Srbija
Beograd, 1925, s. 125-141
Olcay, Selahattin, “ Erzurum Ağzı ” Ank. 1966
“ Doğu Trakya Yerli Ağzı” Ank. 1966
Olcay, Selahattin “ Doğu Trakya Yerli Ağzı” Ank. 1995
Olivera Yaşar-Nasteva, “Turskiot govor vo Gostivarskiot kraj”, Gostivarskiot
kraj-II, Gostivar: Opştinsko sobranie, 1970, s. 271-306
Olivera Yaşar-Nasteva, “Za nekoi fonoloşki izmeni vo govorot na turskiot
naselenie vo Gostivarsko”, Godişen Zbornik, Knjiga 21, Skopje, Filoloşki Fakultet Skopje, 1969, s. 237-244
Oktay Ahmed,”Resne ve Çevresi Türk Ağızların Fonetik ve Sözlük Özellikleri”,
Yüksek Lisans Tezi, Üsküp, Kiril ve Metodik Üniversitesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, 2001
Öztuna, Yılmaz “Başlangıcından Zamanımıza Kadar Türkiye Tarihi”, Cilt:3.
Istanbul, Hayat Yayınları 1967, s. 47-50.
Sevin Alil, “Radoviş ve Çevresi Türk Ağzı”, Yüksek Lisans Tezi, Üsküp, Kiril ve
Metodik Üniversitesi, Türk Dili ve Edebiyat Bölümü, 2000
Sümer, Faruk, “Oğuzlar”, Ankara 1980
Şanlı, Cevdet “ Kırklareli İli Merkez İlçe Köyleri Ağızları” Yüksek Lisans Tezi,
Edirne 1990
Yaşar, Yücel, Ali Sevim, “Türkiye Tarihi” Cilt: II. Osmanlı Dönemi (1300 –
1366). Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1990, s. 32
Yeni Türk Ansiklopedisi, Cilt 2, Ötüken Neşriyat, İst. 1985
Yenibal, Selahattin, “Kırklareli Ağzı ve Hususiyetleri”, İ. Ü. Edb. Fak. Mezuniyet
Tezi, No: 8/1718 – 1974
Yusuf, Süreyya, “Dil Çalışmaları”,Tan Yayınevi,Priştine,1984,s.37-65
Yusuf, Süreyya, ”Arnavutçadan Prizren Türkçesine Aktarmalar”
ÇEVREN,IV/III,S.5, Priştine, s. 45-47
Yusuf, Süreyya, “Prizren Türkçesinde Kimi Yabancı Ögeler”, Çevren 1/3 (1974),
Priştine, s. 32-38
Taşköprülü Zade, “Eş-şelia'lun-nu'maniye fi,ulema'i devleti 1-'osmaniye”,
Istanbul, 1985, s. 381
Tuna, O. Nedim, “ Türk Dilbilgisi Fonetik ve Morfoloji” Malatya, 1986
Turan, Zikri, “ Fonetik ve Morfoloji Ders Notları” Sakarya, 2006/2007
Türk Ansiklopedisi (İnönü Ansiklopedisi), K. Maddesi
Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi, 7, Makedonya, Yugoslavya
(Kosova) Türk Edebiyatı, Kültür Bakanlığı , Ankara 1997 s. 305.
Yeni Türk Ansiklopedisi, Cilt 2, Ötüken Neşriyat, İst. 1985
İslam Ansiklopedisi, Cilt 4 Kırklareli Vilayeti, Dahiliye Vekaleti, Vilayetler
İdaresi, Umum Müdürlüğü, Sayı: 7