Türük

Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi

2013 Yıl:1, Sayı:2

Sayfa:432-435                                                                                                                                                                                                                                        

ISSN: 2147-8872 

ÇUVAŞÇADA VE BAZI TÜRK ŞİVELERİNDE “ARDIÇ” KELİMESİNİN MİTOLOJİK ANLAMI VE ETİMOLOJİSİ*

                                                                                                                                                                                                                                             Dr. Yu. N. İsayev**

                                                                                                      Çev. Bülent Bayram***

Özet

Makalede Çuvaşçada ve Bazı Türk şivelerinde Ardıç (Çuv. Urtĭş) kelimesinin anlamı, etimolojisi ve fonetik yapısı ele alınmaktadır. Türk boyları arasında olduğu kadar başka milletlerde de ardıç ağacı benzer mitolojik anlamlara sahiptir. Makalede özellikle Çuvaşçanın yanında Türkçenin farklı şivelerinde ardıç ağacının anlamlandırılması ve onunla ilgili benzer inanışların örnekleri verilmiştir. Ardıcın Türk boylarında olduğu kadar başka milletlerde de benzer işlevlere sahip olması dikkat çeken bir başka özelliktir. Makalede bu konular kısaca ele alınmaktadır.

Anahtar Kelimeler: fonetik yapı, kök morfem, etimoloji, anlam

ETYMOLOGY AND THE MYTHOLOGICAL MEANING OF THE WORD JUNIPER IN THE CHUVASH AND SOME TURKIC LANGUAGES

Abstract

This article deals with the phonetic structure, etymology and meaning of the word juniper «уртӑш» «можжевельник» in the Chuvash and some other Turkic languages. The juniper has similar mythological meaning in Turkic tribes and some other nations. In this article, the interpretation of the juniper and the similar beliefs about it are exemplified in different Turkic accent besides particularly in Chuvash. Another curious feature is that juniper has similar functions in other nations as wells as in Turkic tribes. All these subject matters are mentioned briefly in the article.

Key words: phonetic structure, root morpheme, etymology, meaning.

*Makalenin orijinali Etimologiya i Mifologiçeskoye Znaçeniya Slova Urtĭş “Mojjevel’nik) V Çuvaşskom i Nekotorıh Tyurskih Yazıkah başlığı ile Vestnik Çuvaşskogo Universiteta, 2011, No: 4, ss. 257-259’da yayımlanmıştır.

** Çuvaş Devlet İnsani Bilimler Enstitüsü (Çuvaşskiy Gosudarstvennıy İnstitut Gumanitarnıh Nauk) Müdürü.

*** Doç. Dr., Kırklareli Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü, Kırklareli.

Giriş

Öncelikle Çuvaşçada urtĭş kelimesinin fonetik varyantlarının bolluğuna (20’den fazla) dikkat etmek gerekmektedir. urt, ort (kök anlamı bilinmemektedir) , bu kökten ort-yıvĭ, urt-yıvĭi (Aşmarin 1929a: 289); urtĭş, urtĭş-yıvĭ, urtĭş yıvĭ, urtĭş-yıvĭi; orçĭş-orçĭ, urca, orça, orçça yıvĭi, orççuş, orççĭ-yıvĭ (Aşmarin 1929a: 290-291); urtmĭş “ardıç ağacının adlandırması”, oççĭ-yıvĭi “ardıç” (Aşmarin 1929b: 401-402); aynı zamanda krş. orĭş “ardıç” (Fedotov 1996b: 288).

Bunların dışında söz konusu kelime, kelime grubu olarak urttĭş, urtĭşkayĭk “tavus kuşu”, urttĭş-kayĭk “orman horozu”, urtĭş-kayĭk-yıvĭi “ağaç adı” krş. Rusça можевеловник “büyük, boz, alaca göğüslü karatavuk” (Dal’ 1979: 338).

Çuvaşçada başka hiçbir ağaç adı (ya da çalılık) bu kadar çok fonetik varyanta sahip değildir. Rusçada V. İ. Dal’ın sözlüğünün verilerine göre можжевельник (ardıç) kelimesi birkaç varyantta yer almaktadır. можевелъ, можевельникъ, можевел, можжееел, можеела, мужеела, можеелка, мужеелка, можжельник, можжуха, мужжуха, можжучник, можжушник, мужжушник vd. Eşanlamlı olarak арса, артышъ, арца, арха, ардышъ (anlaşıldığı kadarıyla Türkçeden alıntıdır) kelimeleri verilmektedir (Dal’ 1979: 338). Арса kelimesi арча, аршанъ, арца, ахра, артышъ şeklindeki fonetik varyantlarıyla görülmektedir (Dal’ 1978: 24).

Можжевельник kelimesinin ağızlarda insan anlamına geçişi özel bir dikkat çekmektedir. можжуха “zayıf, cılızlaşmış kadın anlamında”; можжушка “kaprisli kız anlamında”; можжера,  можжораise cimri, hasis anlamlarında kullanılmaktadır.

İlk bakışta öyle görünüyor ki Türkçe ardıç (Çuv. urtĭş) vearça (Çuv. urca/orça) zengin bir etimoloji literatürüne sahip olan ve iyi incelenmiş kelimeler arasında bulunmaktadır (Sevortyan 1974: 173-174; 182-183). Çuvaşçada yapılan etimolojiler başka dillerden kelimenin paralellerinin gösterilmesiyle sınırlandırılmıştır. Kırgızca arça, Özbekçe kararca, Kazakça arşa, Uygurca arça, ardaş, Azerice ardıç, Tatarca ve Başkurtça artış. krş. Farsça ardoaj (ӓрдӓаж) “ardıç” (Yegorov 1996b: 276).

M. R. Fedotov, V. G. Yegorov’un kelime ile ilgili olarak verdiği bilgileri Moğolca arts, arsa ve Mançu-Tunguzca, Evenkçe arça, Negidalca atçimka (arçimka) “ardıç”, Nanayca arça “iğne yapraklı çalılık adlandırması”, Mançuca arçaburga, arçilanburga, arşanburga “söğütlük” kelimelerini ekleyerek genişletmiştir (Fedotov 1996b: 288).

Etimolojik sözlüklerin verdiği bilgilerde görüldüğü üzere, bitkinin yetişme bölgesi oldukça geniştir. Ardıç, iğne yapraklık, her zaman yeşil ve servi cinsinden bir ağaçtır. Özellikle ılıman kuşakta yaklaşık 60 türü bulunmaktadır ve Rusya’da da 20 tür tespit edilmiştir. Toprağın ve suyun korunmasında büyük bir öneme sahiptirler, süs bitkisidirler. Bazı türlerin filizlerinden eter yağı elde edilmektedir; ardıç ağacının bazı türlerinin meyvelerinden elde edilen enfüzyon genel olarak idrar söktürücü olarak kullanılmaktadır. 4 ardıç türü kırmızı kitaba kaydedilmiştir.

Altay dillerinde ardış, ardıç, urça ve açra adları ile karşımıza çıkan bu bitki türünün bu kadar geniş yayılma alanı, ardıç kelimesini Eski Türkçe arıt- “temizle-” ; arı- “temiz ol-” fiilinden türemiş arça kelimesine üzerine kuran etimologları şüpheye sevk etmeliydi. Doğal olarak ardıç, arınma törenlerinde Çuvaşlar tarafından da geniş bir şekilde kullanılmaktadır. Fakat burada ardıcın Avrasya’nın farklı halklarında arınma törenlerinde geniş bir şekilde kullanıldığına da dikkat çekmek gereklidir. Ruslarda, Fin-Ugorlarda ve farklı Türk halklarında ardıçla tütsüleme, reçine ile tütsülemeye de uygunluk gösteren Hristiyanlığın dinî töreniyle anlam kazanmıştır. Eğer bütün Avrasya dillerinde bundan ortaya çıkmış ise ardıç “temiz ol-” anlamındaki fiilden ya da “temiz” sıfatından türemiş olmalıdır. Ancak böyle değildir, demek ki bu kelimenin etimolojisini tespit etme çalışmaları başka bir mecraya çekilmelidir. Farklı dillerde ardıç-arçav kelimesinin anlam çeşitliliği de dikkat çekmektedir. krş. ardıç-arduç “servi çeşidi”, Azerice ağızlarında ardış “köknar” ; Türkmencenin ağızlarında ardi “dağ bitkisi, mazı” şeklindedir ve yine “çam, Sibirya köknarı, söğüt” gibi anlamlarla da kaydedilmiştir. Bu adlandırma sıralaması urtĭ/orĭş/urça/orça/orçça kelimesinin etimolojisinin yapılması için başka bir yol aramaya teşvik etmektedir. Bize göre bu kelimenin kökünde E. V. Sevortyan’ın da gösterdiği gibi ağaç anlamlı bir kök (ор/ур) tıpkı orman kelimesinde olduğu gibi korunmuştur (Sevortyan: 1974-1973). Bizim araştırmamıza göre Çuvaşça urça-orça veTürk şivelerinde arça “ardıç” ağaç anlamlı “r” li gruba girmektedir. (İsayev 2010: 61). Bu demektir ki başlangıçta arça/urça/orça kelimesi biçimlenmiş daha sonra ise halk etimolojisinin etkisiyle ardıç/artıç, Çuvaşça urtĭş kelimesi ortaya çıkmıştır ki burada ard (servi türü) (Sevortyan 1974: 182) kelimesinin ya da artış “temizlemek, arınmak” fiilinin etkisiyle türemiş unsur olarak d (t) ses durumu görülmektedir.

Şimdi Başkurtçadaki artış kelimesini Çuvaşça urtĭş “ardıç” kelimesiyle mitolojik bakımdan karşılaştıralım. Bu mitolojik bitki hastalıktan korumakta, kötü ruhları uzaklaştırmakta ve doğurganlığı sağlamaktadır. Eğer evde yeni doğmuş bebek, yakında doğum yapacak biri varsa evi ardıçla tütsüleme geleneği vardır (Hisamitdinova 2010: 33-34).

Artış agas (Çuv. urtĭş yıvĭi) “ardıç ağacı” 1) Doğum sonrası hastalıktan korumak için ardıçla tütsüleme yapılır; 2) Gelinin geldiği ev önce ardıç dumanıyla tütsülenir.

Artış bişik (Çuv. urtĭş sĭpka) “ardıç beşik” ; ardıçtan beşik; mitolojik bir nesnedir. Onu yeni doğan bebek için doğurganlığı sağlamak amacıyla yapmaktadırlar. Ardıçtan beşik yeni doğan bebeği kötü ruhlardan, kötü güçlerden ve hastalıklardan korumaktadır. krş. Çuvaşça urtĭş-yıvĭi pkeçi, hurama huppi şĭnĭrşi “Ardıçtan beşik yanı, beşiğin altı ise karaağaç kabuğundan.”, (Aşmarin 1929a: 290).

Artış imi (Çuv. urtĭş im-yum) –Ardıçla büyü sözü. Ardıç, dumanıyla tütsülemenin yardımıyla hastalık ruhlarının kovulması için büyülü bir güçtür. Koleradan korunmak için ardıç kullanılmaktadır. Ardıç dalından suyla hastanın yıkanması ardıç tedavisi olarak adlandırılmaktadır.

Artış otou (Çuv. urtĭşpa nt ya da vt) “ardıçla tütsüleme” –doğum ve ölüm törenlerinde kötü güçlerden ve hastalıktan korumak için ardıç ile tütsüleme; krş. Rusça: можжевельником посыпают путь припохоронах “Cenaze töreninde ardıçla yola serperler.”

Artış tayası (Çuv. urtĭş tuya) “ardıç asası” ardıçtan asa. Eve kötü ruhun girmemesi, çocuklara hastalık ruhunun bulaşmaması için kapıya ardıç ağacından sopa koyulur. Çuvaşçada urtĭş tuya “ardıç asa” doğaüstü durumları kesin bir şekilde göstermez ancak folklorda destek ve büyülü bir güç olarak ardıç asa sureti korunmuştur.

Hura virman vitr tuhnĭ çuh, urttĭş tuyam yulç avĭnsa. “Deli ormandan geçerken ardıç asam eğildi.” (Aşmarin 1929a: 290) , Hura virman vitr tuhnĭ çuh, urtĭş yıvĭi ine urtĭntĭm. “Deli ormandan geçerken ardıç asaya dayandım.” (Aşmarin 1929a: 290). Bu cümlelerde ardıç asanın büyülü gücü kaydedilmiştir.

Artış toteteü (Çuv.urtĭş pat trni) “ardıç tütsülemesi” - Kötü ruhlardan, hastalık ruhlarından korunmak için ardıç dumanıyla tütsüleme.

Artış talsımı (Çuv. urtĭş hĭvaç) “ardıç tılsımı” ; ardıcın büyülü gücü. Doğum esnasında, gelinin damadın evine taşınması sırasında ardıcın büyülü gücüne başvurulur. Urttĭş usal-tselten kirl yapala. “Ardıç kötü güçlerden korunmak için gerekli şeydir.” (Aşmarin 1929a: 290).

Artış ıs̠i (Çuv. urtĭş is-pĭs) “ardıç dumanı” ; büyüsel tıpta göz değmesine karşı bir çaredir. Kuẕẕen artış ıs̠i kilişe. “Göz değmesine karşı ardıç dumanı yardım etmektedir.”

Meszaros’un tanıklığına göre Çuvaşlar ritüel tütsülemeyi ayı mantarı (boletus luridus) [1] ya da kedi başı (galeopsis spp) adı verilen bitki ile yapmaktadırlar ancak göz değmesine karşı ardıç kullanılmaktadır (Dimitriyeva 2001: 22).

Bu nedenle, ardıç ağacı halk arasında sadece bir malzeme olarak değil aynı zamanda şifa kaynağı ve büyülü bir güç olarak da büyük bir saygınlıkla kullanılmıştır.

KAYNAKLAR

Aşmarin, N.İ., Slovar’ ÇuvaşskogoYazıka. Çĭvaş SĭmahsenKnegi, C. 3, Kazan, Çeboksarı: Çuvaşgosizdat, 1929a.

Aşmarin, N.İ., Slovar’ ÇuvaşskogoYazıka. Çĭvaş SĭmahsenKnegi, C. 4, Kazan, Çeboksarı: Çuvaşgosizdat, 1929b.

Dal’ V.İ., Tol’kovıySlovar’ VelikorusskogoYazıka, C.1., Moskva 1978, 699s.

Dal’ V.İ., Tol’kovıySlovar’ VelikorusskogoYazıka, C.2., Moskva 1979, 799s.

DimitriyevaYu., ÇuvaşskiyeNarodnıye Nazvaniya Diskorastuyuşçih Rasteniy, Debrecen, 2001, 210s.

Yegorov V.G., EtimologiçeskiySlovar’ ÇuvaşskogoYazıka, Çeboksarı 1964, 355s.

İsayevYu. N., Slovoobrazovatel’nıy i Semantiçeskiy Analiz Floristiçeskoy Terminologii Yazıkov Razliçnıh Sistem, Çeboksarı 2010, 255s.

Sevortyan E. V., EtimologiçeskiySlovar’ TyurskihYazıkov (Obşçetyurskiye i MejtyurskiyeOsnovıNaGlasnıye) , Moskva 1974, 767s.

Fedotov M. R., EtimologiçeskiySlovar’ ÇuvaşskogoYazıka, C. 1, Çeboksarı 1996a, 470s.

Fedotov M. R., EtimologiçeskiySlovar’ ÇuvaşskogoYazıka, C. 2, Çeboksarı 1996b, 509s.

Hisamitdinova F. G., MifologiçeskiySlovar’ BaşkirskogoYazıka, Moskva 2010, 455s.