Almanya Dışişleri Bakanlığı Siyasi Arşivi’nin Tarihsel Gelişimi ve Modern Dönem Türk Tarihi Açısından Önemi

Year 2024, Issue: Özel Sayı, 1 - 54, 17.08.2024

Kadir Kon

https://doi.org/10.33419/aamd.1534126

Abstract

Bu makale, Almanya Dışişleri Bakanlığı Siyasi Arşivi’ni tarihsel perspektiften ele almayı ve bu arşivin modern dönem Türk tarihi açısından önemini değerlendirmeyi amaçlamaktadır. 1870’te kurulmuş olan Siyasi Arşiv, yalnızca bağlı bulunduğu Dışişleri Bakanlığı ile değil aynı zamanda Osmanlı İmparatorluğu ve Türkiye Cumhuriyeti’ni de içine alacak şekilde modern dönem Türk-Alman ilişkilerinin tarihiyle de yaşıttır. Bahis konusu bu dönem aynı zamanda iki ülke arasındaki ilişkilerin askerî ittifaktan kültürel ve ticari ilişkilere kadar hemen her alanda neredeyse kesintisiz bir yoğunluk ve devamlılık göstermesiyle dikkat çekmektedir. Almanya’nın dış politikasının hafızası olan Siyasi Arşiv, kendi tarihiyle de 1871’den günümüze kadar birçok farklı isim ve rejimin hüküm sürdüğü, zirvelerin ve diplerin göründüğü sancılı Alman tarihinin bir izdüşümü olma özelliğine sahiptir. Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra kurulan Weimar Cumhuriyeti Almanya’sının devlet kurumlarını yeniden düzenlemesinden Dışişleri Bakanlığı Siyasi Arşivi de nasibini almış ve bugün de geçerli olan arşivleme sistemi 1921’den itibaren kullanılmaya başlamıştır. Diğer yandan İkinci Dünya Savaşı’nın 1945’te Üçüncü Alman İmparatorluğu’nun yıkımıyla sonuçlanması üzerine bir kurum olarak Dışişleri Bakanlığı ve ona bağlı olan Siyasi Arşiv, 1945-1951 yılları arasında kurumsal varlıktan yoksun kalmıştır. Dolayısıyla arşivde altı yıllık döneme ait herhangi bir dışişleri belgesi mevcut değildir. Bunun yanında Dışişleri Siyasi Arşivi, 1945 yılında Almanya’yı işgal eden Müttefik Devletler tarafından ele geçirilmiş ve arşiv İngiltere, ABD ve Fransa tarafından incelenmek üzere bütünüyle Londra’ya taşınmıştır. 1949’da kurulan Federal Almanya Devleti’nin uzun çabaları ve yapılan pazarlıkları sonucunda bu arşiv, 1956 yılından itibaren yeni devletin başkenti Bonn’a taşınmış ve Almanya dışişleri, hafızasına yeniden kavuşmuştur. Arşiv İngiltere’de iken Müttefik tarihçilerce başlatılan Alman Dışişleri Bakanlığı belgelerinin kamuoyuyla paylaşılması süreci, 1959’dan itibaren Alman tarihçiler tarafından Modern Tarih Enstitüsü (Institüt für Zeitgeschichte) bünyesinde devam ettirilmiştir. Böylece Almanya’nın Dış Politika Belgeleri (Akten zur Auswärtigen Politik Deutschlands) başlığı altında 1918’den 1995’e kadarki döneme ait onlarca ciltten oluşan belge neşredilmiştir. Almanya tarihi belgelerin kamuoyuna açılması için, istisnai belgeler dışında otuz yıllık bir sürenin geçmesini öngörmektedir. Dışişleri Siyasi Arşivi’nin Türkiye’nin son yüz elli yılındaki uluslararası ilişkileri yanında bu süreçteki modernleşme çabalarının anlaşılması konusunda da eşsiz bir kaynak sunduğunu belirtmek gerekir. 1880’lerden 1918’e kadarki dönemde gerek II. Abdülhamid saltanatında gerekse de Birinci Dünya Savaşı’nı da kapsayan İkinci Meşrutiyet ve İttihat ve Terakki iktidarı döneminde iki ülke arasındaki ilişkiler devamlılık göstermiştir. Diplomatik ilişkilerde 1918-1924 yılları arasındaki kesintiden sonra 1944’e kadar Türk-Alman ilişkileri kültürel ve özellikle Almanya Türkiye’nin en önemli dış ticaret partneri olduğu için ticari anlamda adeta zirveyi görmüştür. İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra (1951-1952’de) yeniden kurulan diplomatik ilişkilerde ise bilhassa 1961’den sonra Türk-Alman ilişkileri ortak NATO üyeliği ve Avrupa Ekonomik Topluluğu (1993’ten sonraki adıyla Avrupa Birliği) süreciyle birlikte yeni bir boyut kazanarak günümüze kadar kesintisiz bir devamlılık ve yoğunlukla sürmüştür. Bu dönemde Türkiye’den Almanya’ya gitmeye başlayan Türk işçiler ve sayıları bugün milyonlarla ifade edilen Almanya’da yaşayan Türk topluluğu ile iki ülke ve millet arasındaki ilişkiler neredeyse kopması imkânsız bir hâl almıştır. Dolayısıyla Alman Federal Arşivi (Bundesarchiv) ve diğer arşivleriyle birlikte, Almanya’nın Dışişleri Siyasi Arşivi modern dönem Türk tarihinin anlaşılması ve yazılması açısından yadsınamaz bir öneme sahiptir.

Keywords

Almanya, Arşivcilik, Almanya Dışişleri Bakanlığı Siyasi Arşivi, Osmanlı İmparatorluğu, Türk Alman İlişkileri, Türkiye

The Historical Evolution of the Political Archive of the German Ministry of Foreign Affairs and its Significance For The Modern Turkish History

Abstract

Keywords

Almanya, Arşivcilik, Almanya Dışişleri Bakanlığı Siyasi Arşivi, Osmanlı İmparatorluğu, Türk Alman İlişkileri, Türkiye

References

• Aksakal, Mustafa, Harb-i Umumi Eşiğinde. Osmanlı Devleti Son Savaşına Nasıl Girdi?, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2010.
• Akten zur Auswärtigen Politik der Bundesrepublik Deutschland (AAPB) 1952, Hrg. im Auftrag des Auswärtigen Amts vom Institut für Zeitgeschichte, “Aufzeichnung des Staatssekretärs Hallstein”, Belge No: 250, 21 Aralık 1952, München 2000.
• Akten zur Auswärtigen Politik der Bundesrepublik Deutschland 1951, Generalkonsul I. Klasse von Kamphoevener, Istanbul, an das Auswärtige Amt, Belge No: 89, 22 Mayıs 1951, München 1999.
• Akten zur Auswärtigen Politik der Bundesrepublik Deutschland 1961, Herausgegeben im Auftrag des Auswärtigen Amts vom Institut für Zeitgeschichte, Walter de Gruyter GmbH, Berlin/Boston 2018.
• Alkan, Necmettin ve Şimşek, Eyyub, Savaşanların Gözüyle Türk-Alman İttifakı (1914-1918), Kronik Yayınları, İstanbul 2018.
• Alkan, Necmettin, İmparatorluğun Son Savaşı. Birinci Dünya Savaşı’na Neden ve Nasıl Girdik?, Timaş Yayınları, İstanbul 2020.
• Alkan, Resul, Türk Ordusunda Son Alman General Hilmar von Mittelberger, Timaş Yayınları, İstanbul 2022.
• Alkan, Resul, Türkische Post. Türkiye’de Bir Alman Propaganda Gazetesi 1926-1944, Çeviren: Arif Ünal, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2024.
• Altıntaş, Yusuf Ziya, “Osmanlı Ordusunun Alman Gazileri: Bund der Asienkämpfer ve Türkiye’de Cumhuriyetin İlanı Üzerine Bir Değerlendirme”, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e: Siyaset, Toplum ve İTÜ, Editör: Ebubekir Ceylan, İTÜ Yayınevi, İstanbul 2023, s.178-213.
• Armaoğlu, Fahir, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi 1914-1990 (Cilt I: 1914-1980), İş Bankası Yayınları, İstanbul 1994, s.399-402 (10. Baskı).
• Asker, Ahmet, Kemalist Türkiyeden Nazi Almanyasına KarşılaştırmalıBakışlar ve Algılar 1929-1939, Libra Yayınları, İstanbul 2014.
• Avcı, Remzi, “Diplomasi Oryantalizm ve Alman Tarih Yazımında Osmanlı Devleti”, Dünya’da Osmanlı Tarih Yazımı -I-, Editörler: Ahmet Özcan, Özhan Kapıcı ve Yalçın Murgul, Doğu Batı Yayınları, Ankara 2020, s.279-305. Bayraktar, İlona, “Kaiser II. Wilhelm’in İstanbul’a Üç Ziyareti ve Hediyeler”, İki Dost Hükümdar, Sultan II. Abdülhamid Kaiser II. Wilhelm, TBMM Milli Saraylar Daire Başkanlığı Yayın No 53, İstanbul 2010, s.59-96.
• Beydilli, Kemal, 1790 Osmanlı-Prusya İttifâkı, İstanbul 1984.
• Çolak, Mustafa, Enver Paşa. Osmanlı-Alman İttifakı, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2008. Das Politische Archiv des Auswärtigen Amts, Herausgeber Auswärtiges Amt Politisches Archiv und Historischer Dienst, Bonifatius GmbH, Paderborn 2018.
• Deringil, Selim, Denge Oyunu. İkinci Dünya Savaşı’nda Türkiye’nin Dış Politikası, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2012 (Beşinci Basım).
• Die Geschichte des Auswärtigen Amts: https://www.auswaertiges-amt.de/de/aamt/geschichte-des-auswaertigen-amts (21.05.2024).
• Gençer, Mustafa, “Erken Cumhuriyet Döneminde Almanya ile Eğitim İlişkileri”, Erzurum Atatürk Üniversitesi, 100. Yılında Türkiye Cumhuriyeti Sempozyumu (13-14 Ekim 2023, Erzurum), Yayımlanmamış Sempozyum Bildirisi.
• Gençer, Mustafa, Jöntürk Modernizmi ve “Alman Ruhu”. 1908-1918 Dönemi Türk-Alman İlişkileri ve Eğitim, İletişim Yayınları, İstanbul 2015 (3. Baskı).
• Gerede, R. Hüsrev, Hitler Almanya’sında Berlin Sefirliği Hatıralarım (1939-1942), Hazırlayan: Hulûsi Turgut, İş Bankası Yayınları, İstanbul 2021 (2.Basım).
• Geschichte des Politischen Archivs und seiner Bestände: https://archiv.diplo.de/arc-de/das-politische-archiv/geschichte-des-politischenarchivs/1433596#content_1 (22.05.2024).
• Grüsshaber, Gerhard, Türk Ordusunda Alman Ruhu. Bir Askeri Teknoloji Transferi Tarihi, Çeviren Borkurt Leblebicioğlu, Say Yayınları, İstanbul 2022.
• https://archiv.diplo.de/arc-de/das-politische-archiv/geschichte-despolitischen-archivs/1433596#content_1 (21.05.2024).
• https://www.bundesarchiv.de/DE/Content/Virtuelle-Ausstellungen/reichsarchiv.html (23.05.2024).
• https://www.ifz-muenchen.de/aktuelles/themen/akten-zur-auswaertigenpolitik/open-access (23.05.2024).
• Karacagil, Ö. Kürşad, “II. Wilhelm’in Osmanlı İmparatorluğu Ziyareti ve Mihmandarı Mehmed Şakir Paşa’nın Günlüğü (1898)”, Türkiyat Mecmuası, C 24/Güz, 2014, s.73-97.
• Karagöz, Recep, Almanya Yeni Yurt. Son Göçün Anatomisi, Fide Yayınları, İstanbul 2007.
• Kautsky, Karl, Wie der Weltkrieg Entstand: Dargestellt nach dem Aktenmaterial des Deutschen Auswärtigen Amts, Berlin 1919.
• Kılıç, Selami, Türk-Alman Arşiv Belgeleriyle Ermeni Sorunu ve Almanya, TTK Yayınları, Ankara 2015.
• Koçak, Cemil, Türk-Alman İlişkileri (1923-1939). İki Dünya Savaşı Arası Dönemde Siyasal, Kültürel, Askeri ve Ekonomik İlişkiler, TTK Yayınları, Ankara 2013 (2. Baskı).
• Kon, Kadir, Birinci Dünya Savaşı’nda Almanya’nın İslam Stratejisi, Küre Yayınları, İstanbul 2013.Kurt Doss, Das deutsche Auswärtige Amt im Übergang vom Kaiserreich zur Weimarer Republik. Die Schülersche Reform, Droste Verlag, 1977.
• Mangold-Will, Sabine, Begrenzte Freundschaft. Deutschland und die Türkei 1918-1933, Wallstein Verlag, Göttingen 2013.
• Möckelmann, Reiner, İkinci Vatan Türkiye. Ernst Reuter’in Ankara Yılları, Çeviren: Ahmet Arpad, İş Bankası Yayınları, İstanbul 2016.
• Mommsen, Hans, Aufstieg und Untergang der Republik von Weimar 1918-1933, Ullstein Verlag, Berlin 2009 (3. Baskı).
• Mühlmann, Carl, Das Deutsch-Türkische Waffenbündnis im Weltkriege, Leipzig 1940.
• Mühlmann, Carl, İmparatorluğun Sonu 1914. Osmanlı Savaşa Neden ve Nasıl Girdi?, Almancadan çeviren: Kadir Kon, Timaş Yayınları, İstanbul 2014 (2. Baskı).
• Neumark, Fritz, Boğaziçinde Sığınanlar. Türkiye’ye İltica Eden Alman İlim, Siyaset ve Sanat Adamları 1933-1953, Çeviren: Şefik Alp Bahadır, Kopernik Yayınları, İstanbul 2017.
• Oran, Baskın, Türk Dış Politikası, Cilt I: 1919-1980, İletişim Yayınları, İstanbul 2004 (9. Baskı).
• Ortyalı, İlber, Osmanlı İmparatorluğu’nda Alman Nüfuzu, Kronik Yayınları, İstanbul 2018 (17. Baskı).
• Özcan, Ertekin, Almanya’daki Türkiye. Göçün 60. Yılında Türkiye Kökenli Toplumun ve Örgütlerinin Gelişimi, Tekin Yayınevi, İstanbul 2024.
• Özren, Can, Die Beziehungen der beiden deutschen Staaten zur Türkei (1945/49-1963): politische und ökonomische Interessen im Zeichen der deutschen Teilung, Lit Verlag, Münster 1999.
• Pekesen, Berna, Zwischen Sympathie und Eigennutz. NS-Propaganda und die türkische Presse im Zweiten Weltkrieg, Lit Verlag, Münster 2014.
• Reisman, Arnold, Nazizmden Kaçanlar ve Atatürk’ün Vizyonu, Çeviren: Gül Çağalı Güven, İş Bankası Yayınları, İstanbul 2011 (2. Baskı).
• Schöllgen, Gregor, Emperyalizm ve Denge. Almanya, İngiltere ve Şark Meselesi 1871-1914, Çeviren: M. Sami Türk, Kronik Yayınları, İstanbul 2022.
• Krethlow, Carl Alexander, Generalfeldmarschall Colmar Freiherr von der Goltz Pascha. Eine Biographie, Ferdinand Schöningh Verlag, Paderborn 2012.
• Soysal, İsmail, Türkiye’nin Siyasal Andlaşmaları, I. Cilt (1920-1945), TTK Yayınları, Ankara 2000, s 509-617 (3. Baskı).
• Tezel, Yahya S., Cumhuriyet Dönemi İktisadi Tarihi (1923-1950), İş Bankası Yayınları, İstanbul 2015.
• Thimme, Roland, “Das Politische Archiv des Auswärtigen Amts.
• Rückgabeverhandlungen und Anktenedition 1945-1995”, Institut für Zeitgeshichte, Jahrgang 49 (2001), Heft 2, s.317-362.
• Trumpener, Ulrich, Almanya ve Osmanlı İmparatorluğu 1914-1918, Çeviren: İbrahim Tolga Kara, Selenge Yayınları, İstanbul 2023.
• Yasamee, Feroze A. K., Abdülhamid’in Dış Politikası. Düvel-i Muazzama Karşısında Osmanlı 1878-1888, Çeviren: Yusuf Selman İnanç, Kronik Yayınları, İstanbul 2018.
• Yorulmaz, Naci, Büyük Savaşın Kara Kutusu: II. Abdülhamid’den I. Dünya Savaşı’na Osmanlı Silah Pazarının Perde Arkası, Çeviren: Yusuf Selamn İnanç, Kronik Yayınları, İstanbul 2018.
• Zolling, Peter, Deutsche Geschichte von 1871 bis zur Gegenwart, Bundeszentrale für politische Bildung, Bonn 2005.