ÇANAKKALE MUHAREBELERİNDE MUSTAFA KEMAL’İN (ATATÜRK) SİPER SAVAŞINA YÖNELİK EMİRLERİNİN ANALİZİ

Year 2025, Volume: 41 Issue: 112, 431 - 488, 30.11.2025

Necdet Öz

https://doi.org/10.33419/aamd.1832448

Abstract

19. yüzyılın başından itibaren tartışmasız bir şekilde devam eden taarruz savaşlarının müdafaa savaşları üzerine üstünlüğü I. Dünya Savaşı ile birlikte bir meydan okuma ile karşı karşıya kalmıştı. Batı Cephesi’nde ordular yaklaşık dört yıl boyunca siper savaşı nedeniyle mevzilere gömülmüştü. Benzer şekilde Çanakkale Cephesi de I. Dünya Savaşı’nda
siper savaşının yaşandığı en önemli cephelerden birisi olmuştu. Bununla birlikte yeni ortaya çıkan savaş şartlarından dolayı siper savaşına yönelik I. Dünya Savaşı’ndan önce var olan yaklaşım yeterli olmamıştı. İlk defa bu savaşta siper hatları hem birden fazla sayıda hem de bitişik bir şekilde inşa edilmişti. Müdafaa anlayışı ve uygulamaları tek bir hat üzerinde değil derinliğine tertibat anlayışı içerisinde geliştirilmişti. Bu yeni anlayış ve uygulamalar savaşın nihai olarak taarruzla sonuçlandırılacağı kabulünün aksine müdafaada saplanıp kalma
tehlikesini ortaya çıkarmıştı. Dolayısıyla taarruz savaşlarının üstünlüğü düşüncesinin hâkim olduğu bir askerî dünyada yetişen ancak müdafaanın sert yüzüyle karşı karşıya kalan I. Dünya Savaşı komutanlarının siper savaşlarına nasıl cevap verdikleri önemlidir. Bu çalışmada Çanakkale müdafaasının önde gelen komutanı Mustafa Kemal’in [Atatürk] siper savaşına yönelik kara muharebelerinin başladığı 25 Nisan ile cepheden ayrıldığı 10 Aralık 1915 tarihleri arasındaki harp emir ve raporları incelendi. Mustafa Kemal Bey’in siper savaşına yönelik yaklaşımın temelini inisiyatif üstünlük anlayışı oluşturduğu görüldü. Cephede sonucu tayin edebilecek önemli muharebelerin meydana geldiği Eylül 1915’e kadar Mustafa Kemal’in müdafaada saplanıp kalma tehlikesinden kaçınmaya çalıştığı, karşı taarruz anlayışını temel taktik yaklaşım olarak kabul ettiği ve sahra tahkimatının organizasyonuna da karşı taarruz anlayışı ile yaklaştığı tespit edildi. Bununla birlikte cephenin statik bir mevzi muharebesi halini aldığı Eylül 1915’ten sonra cephe müdafaa karakterini kazansa da Mustafa Kemal, cepheyi aktif müdafaa anlayışıyla komuta etti. Derinliğine tertibat, siper hatları arasında irtibatın sağlanması, emir-komuta düzeni, istinat ve ihtiyat kuvvetlerinin kullanımı, atış idaresi, gözetleme, topçu-piyade iş birliği gibi hususlar Mustafa Kemal’in harp emir ve raporlarına yansıyan diğer taktik unsurlar olmuştur. Bu çalışmada, Mustafa Kemal’in askerlik düşüncesi ilk defa siper savaşı üzerinden ele alınmıştır. Çalışmanın, Mustafa Kemal’in askerî düşüncesine dair olan literatüre katkıda
bulunmasının yanı sıra Çanakkale Cephesi’ndeki siper savaşı taktikleri hakkında bir açıklama olacağı düşünülmektedir.

Keywords

I. Dünya Savaşı , Çanakkale Muharebeleri , Mustafa Kemal Atatürk , Siper Savaşı , Sahra Tahkimatı , 19. Piyade Tümeni , Taktik

ANALYSIS OF MUSTAFA KEMAL’S (ATATÜRK) ORDERS REGARDING TRENCH WARFARE IN THE GALLIPOLI CAMPAIGN

Abstract

From the early 19th century onwards, the dominance of offensive warfare over defensive warfare was challenged by World War I. On the Western Front, armies were stuck in trench warfare for nearly four years. Similarly, the Gallipoli Front was one of the most important fronts in World War I, where trench warfare was experienced. However, the prewar approach to field fortification proved inadequate in light of the new conditions of warfare. For the first time, multiple and continuous trench lines were constructed, reflecting a shift from the traditional single-line defense to a more complex, in-depth organizational strategy. These new understandings and practices exposed the danger of being stuck in
defense, contrary to the earlier assumption that the war would ultimately be won through an offensive. Therefore, it is crucial to understand how the commanders of World War I, who had been trained in a military tradition dominated by the belief in the superiority of offensive warfare were confronted with the harsh realities of defense-responded to trench warfare. In this study, the war orders and reports of Mustafa Kemal (Atatürk), the leading commander of the Çanakkale defence, between April 25, when the land battles for trench warfare began, and December 10, 1915, when he left the front, were examined. Mustafa Kemal Bey’s approach to trench warfare was based on an understanding of initiative superiority. It was determined that until September 1915, when important battles that could determine the outcome of the front took place, Mustafa Kemal tried to avoid the danger of being stuck in defence, accepted the counter-attack approach as the basic tactical approach and approached the organisation of the field fortifications with a counter-attack approach. However, after September 1915, when the front became a static positional battle, Mustafa Kemal commanded the front with an active defence approach, even though the front acquired a defensive character. Other tactical elements reflected in Mustafa Kemal’s battle orders and reports included in-depth organization,
maintaining communication between trench lines, command and control order, use of support and reserve forces, fire management, observation and artillery-infantry co-operation. In this study, Mustafa Kemal’s military thought is analysed through the lens of trench warfare the first time. This study is expected to contribute to the literature on Mustafa Kemal’s military thought, as well as to provide an explanation of trench warfare tactics used on the Battle of Gallipoli.

Keywords

World War I , Gallipoli Campaign , Mustafa Kemal Atatürk , Trench Warfare , Field Fortification , the 19th Division , Tactic.

References

• Albayrak, Muzaffer, “Liman von Sanders”, Türkiye’de Beş Sene, Liman von Sanders, çev. Osmanlı Genelkurmayı Askeri Tarih Encümeni Tercüme Heyeti, yay. haz. Muzaffer Albayrak, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2006.
• Alman Sahra Tahkimatı Ta‘limnamesi, Birinci Kısım, mütercimi: İsmail Hakkı Kurtcepe [Erkân-ı Harbiye Binbaşılarından], Dersaadet, Matbaa-i Askeriye, 1923.
• Askerî Kayıtlara Göre Çanakkale Cephesi’nde 19 Mayıs 1915 Türk Taarruzu, ed. Barış Borlat, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Çanakkale Savaşları Gelibolu Tarihi Alan Başkanlığı, Ankara, 2000, C 1.
• Atacanlı, Sermet, Arıburnu’nun İlk Müdafaası, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2015.
• Basri [Muallimi Mirliva], Mevzi Harbi Notları, (Büyük Kumanda Kursu), Askeri Akademiler Kumandanlığı Matbaası, Yıldız 1927.
• Baycan, Nusret, Atatürk ve Askerlik Sanatı, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı, Ankara 1998. Belen, Fahri, Atatürk’ün Askeri Kişiliği, Milli Eğitim Basımevi, Ankara 1963.
• Belen, Fahri, Çanakkale Savaşı (Harp Akademisi 1934-1935 Tedrisatından), Harp Akademisi Matbaası, İstanbul 1935.
• Birinci Dünya Savaşı’nda Çanakkale Cephesi (Amfibi Hareket), C V, II. Kitap, Genelkurmay Basımevi, Genelkurmay Personel Başkanlığı Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Daire Başkanlığı Yayınları, Ankara 2012.
• Birinci Dünya Savaşı’nda Çanakkale Cephesi (04 Haziran 1915-09 Ocak 1916), C V, III. Kitap, Genelkurmay Basımevi, Genelkurmay Personel Başkanlığı Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Daire Başkanlığı Yayınları, Ankara 2012.
• Bourne, John, “Total War I: The Great War”, The Oxford History of Modern War, ed. Charles Townshend, Oxford University Press, 2000, s. 117-137.
• Creveld, Martin van, The Changing Face of War: Combat From The Marne to Iraq, Ballantine Books (Epub edition), New York 2005.
• Çalışlar, İzzeddin, “Org. İzzettin Çalışlar’ın Biyografisi”, On Yıllık Savaşın Günlüğü, haz. İsmet Görgülü, İzzeddin Çalışlar, Güncel Yayıncılık, İstanbul 2007.
• Çanakkale Muharebelerinde 19’uncu Tümen Cerideleri, C II (11.04.1915 07.05.1915), Genelkurmay Basımevi, Genelkurmay Personel Başkanlığı Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Daire Başkanlığı Yayınları, Ankara 2015.
• Çanakkale Muharebelerinde 19’uncu Tümen Cerideleri, C III (08.05.1915 24.05.1915), Genelkurmay Basımevi, Genelkurmay Personel Başkanlığı Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Daire Başkanlığı Yayınları, Ankara 2015.
• Çanakkale Muharebelerinde 19’uncu Tümen Cerideleri, C IV (25.05.1915 29.06.1915), Genelkurmay Basımevi, Genelkurmay Personel Başkanlığı Askeri Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Daire Başkanlığı Yayını, Ankara 2017.
• Çanakkale Muharebelerinde 19’uncu Tümen Cerideleri, C V (29.06.191522.07.1915), Genelkurmay Basımevi, Genelkurmay Personel Başkanlığı Askeri Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Daire Başkanlığı Yayını, Ankara 2017.
• Çanakkale Muharebelerinde 19’uncu Tümen Cerideleri, C VI (22.07.1915 08.08.1915), Genelkurmay Basımevi, Genelkurmay Personel Başkanlığı Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Daire Başkanlığı Yayını, Ankara 2017.
• Doyle, Peter; Bennett, Matthew R., “Military Geography: The Influence of Terrain in the Outcome of the Gallipoli Campaign: 1915”, The Geographical Journal, Vol. 165, No. 1 (Mar. 1999), s. 12-36.
• Entreaygues, M., “German Trench-Defense Methods: Nature of the Famous Hindenburg Line, Which the Allies Smashed by Hard Fighting”, Current History (1916-1940), Vol. 9, No. 2, Part I (November, 1918), s. 313-314.
• Erickson, Edward J., Çanakkale Savaşı: Ateş Altında Komuta, çev. İsmail Hakkı Yılmaz, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2019.
• Erikan, Celal, Komutan Atatürk, Türkiye İş Bankası, Ankara 1972.
• Esat Paşa, Esat Paşa’nın Çanakkale Anıları, haz. İlhan Ilgar, Baha Matbaası, İstanbul 2003.
• Fearon, James D., The Offense-Defense Balance and War Since 1648, Presented at the Annual Meetings of International Studies Association, Chicago, February 21-25, 1995.
• Görgülü, İsmet [Tnk. Kurmay Albay Kara Harp Okulu Öğretim Elemanı], Atatürk ve İnsiyatif, Harp Akademileri Komutanlığı 1991-19912 Öğretim Yılı İlk Dersi, Harp Akademileri Basımevi, İstanbul 1991.
• Görgülü, İsmet, On Yıllık Harbin Kadrosu (1912-1922 Balkan-Birinci Dünya ve İstiklal Harbi), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2021.
• Harp Ceridelerine Göre Çanakkale Savaşları’nda 57. Alay, yay. haz. Murat Karataş, Buğra Terzi, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 2021.
• Harp Ceridelerine Göre Çanakkale Savaşları’nda 27. Alay, C I, yay. haz. Murat Karataş, Barış Borlat, Çanakkale Savaşları Gelibolu Tarihi Alan Başkanlığı Yayınları, Ankara 2017.
• Harp Ceridelerine Göre Çanakkale Savaşları’nda 27. Alay, C II, yay. haz. Murat Karataş, Barış Borlat, Çanakkale Savaşları Gelibolu Tarihi Alan Başkanlığı Yayınları, Ankara 2018.
• Harp Ceridelerine Göre Çanakkale Savaşları’nda 27. Alay, C III, yay. haz. Murat Karataş, Barış Borlat, Çanakkale Savaşları Gelibolu Tarihi Alan Başkanlığı Yayınları, Ankara 2020.
• Harmon, Russell S., Dillon III, Francis H. Garver, John B., “Perspectives On Military Geography”, Studies in Military Geography and Geology, ed. Douglos R. Coldwell, Judy Ehlen, Russell S. Harmon, Kluwer Academic Publishers, Dordrecht, 2004.
• https://www.britannica.com/event/Western-Front-World-War-I, Erişim Tarihi: 14 Haziran 2025. https://www.theguardian.com/football/the-agony-and-the-ecstasy/2020/mar/24/whenfootball-played-world-war-one-north-london-derby, Erişim Tarihi: 14 Haziran 2025.
• Işıtan, Rıza, Avustralya Belgeleriyle Çanakkale Savaşları, Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ağustos, 2022.
• İ. Hakkı [Harbiye Mektebi Sahil ve Kal‘a Harbi Muallimi Kaimmakam], Harb-i Umumiden Evvel, Harb-i Umumi Esnasında ve Hâl-i Hazırda Tahkimat Usulleri, (Mekteb-i Harbiye Konferanslarından), Mekteb-i Harbiye Matbaası, 1341.
• İ. Hakkı (Harbiye Mektebi Sahil ve Kal‘a Harbi Muallimi Kaimmakam), Yeni Sahra Tahkimat Talimnamemizin Ta‘biye Nokta-i Nazarından Şerhi, Necm-i İstikbal Matbaası, İstanbul 1925.
• İsmail Berkok [Harbiye Mektebi Ta‘biye Baş Muallimi Erkân-ı Harb Kaimmakamı], Müşterek Ta‘biye: Muhtelif Sınıfların Birlikte Sevk ve Muharebesi, Mekteb-i Harbiye Matbaası, 1928.
• İzzeddin [Erkânıharp Kaymakamı], «Arıburnu Muharebatında İstihsal Edilen Tecarüb”, Çanakkale Savaşları İle İlgili Makaleler (1915-1960), C I, yay. haz. Cumalı vd., ed. Onur Kuşku, Çanakkale Savaşları Enstitüsü, İstanbul, 2021, s. 153-181.
• Karataş, Murat, “Çanakkale Cephesi’nin Atardamarı: Râh-ı Mestur”, Anafarta, S 13, Kış 2021, s. 39-50.
• Keegan, John, First World War, Vintage Canada Edition, United State of America, 2000.
• Kervan, Aslıhan, “Çanakkale Cephesi’nde 19 Mayıs Taarruzu ve 24 Mayıs Ateşkesi”, Türk Savaş Çalışmaları Dergisi, 3, no. 1 (2022), s. 32-50.
• Keyvanoğlu, Sacide Jale, General Fahri Belen’in Hayatı, Siyasi Faaliyetleri ve Eserleri (1892-1975), Uşak Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Uşak 2020.
• Kip, Selahaddin A. [Hr. Ak. Öğretmenlerinden, Emekli Kurmay Alb.], Askerî Kamus, Vakit Matbaası, İstanbul 1939.
• Levy, Jack S., “The Offensive/Defensive Balance of Military Technology: A Theoretical and Historical Analysis”, International Studies Quarterly, The International Studies Association, Vol. 28, No. 2, (Jun., 1984), s. 219-238.
• Magnan, Bernard Pierre, Fenn-i Harb, çev. Ovanes-Hüseyin Avni Paşa, Mekteb-i Harbiye Matbaası, 1267 (1850-51).
• Mevzi Muharebeleri Hakkında Sınıf-ı Muhtelifeye Mahsus Ta‘limnamedir, Matbaa-i Askeriye, 1332 (1916).
• Miralay Süleyman Şakir, Cepheden Hatıralar: Altıncı Fırka Çanakkale Harbi’nde, Vadi Yayınları, İstanbul 2006.
• Mustafa Kemal, Anafartalar Muharebeleri’ne Ait Tarihçe, Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Başkanlığı Yayınları, Genelkurmay Basımevi, Ankara 2011.
• Mustafa Kemal, Arıburnu Muharebeleri Raporu, Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Başkanlığı Yayınları, Genelkurmay Basımevi, Ankara 2011.
• Mustafa Kemal Atatürk’ün Çanakkale Cephesi Yazışmaları (Emir-Rapor ve Mektupları), yay. haz. Fatma Bulut Hacıalioğlu, ed. Barış Borlat, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Yayınları, Çanakkale 2023.
• Mustafa Kemal Atatürk, “Zabit ve Kumandan ile Hasbihal”, Zabit ve Kumandan İle Hasbihal Nuri Conker’in Zabit ve Kumandanı İle Birlikte, İş Bankası Yayınları, İstanbul, t.y. Notes on Field Fortification, For Use of Student Officers, Army School of the Line, 1916, prepared by The Army Field Engineer School, Army Service School Press, Fort Leawenworth 1916.
• Osmanlı Belgelerinde Çanakkale Muharebeleri I, T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Ankara 2005.
• Öz, Necdet, “Harp Ceridelerine Göre Çanakkale Muharebelerinde Derinliğine Tertibat Anlayışı”, Askerî Tarih Araştırmaları Dergisi (ATAD), Yıl 2023, S 35, s. 39-73.
• Öz, Necdet, Yenileşme Dönemi Osmanlı Ordusunda Talimnameler, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2021.
• Piyade Endaht Ta‘limnamesi, Matbaa-i Askeriye, İstanbul 1327 (1911).
• Piyade Ta‘limnamesi, Matbaa-i Askeriye, İstanbul 1328 (1912).
• Ruşen Eşref, Anafartalar Kumandanı Mustafa Kemal İle Mülakat, Hamit Matbaası, İstanbul 1930.
• Saunders, Anthony, Trench Warfare 1850-1950, Pen and Sword Military (Epub edition), Barnsley 2010.
• Sabah, İsmail, Çanakkale Muharebelerinde 57. Alay, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2024.
• Sabuncuoğlu, Nurhan, Ansiklopedik Askerî Terimler Sözlüğü: İngilizce-Türkçe, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2008.
• Sahra İstihkâmatı Ta‘limnamesi, Dersaadet, Mühendishane-i Berri-i Osmani Matbaası, 1325 (1910), Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), İrade Harbiye (İ. HB.) 7/16.
• Sahra Tahkimatına Dair Tecârib-i Harbiye, Matbaa-i Askeriye, İstanbul 1331 (1915). Sanders, Liman von, Türkiye’de Beş Sene, çev. Osmanlı Genelkurmayı Askeri Tarih Encümeni Tercüme Heyeti, yay. haz. Muzaffer Albayrak, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2006.
• Savaş, Mustafa Talha, Son Dönem Osmanlı Kumandanlarından Mehmed Esad (Bülkat) Paşa (1862-1952), Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sakarya 2019, s. 5, 21, 35, 75, 101, 143, 164.
• Shimshoni, Jonathan, Technology, Military Advantage and World War I: A Case for Military, International Security, Winter, 1990-1991, Vol. 15, No. 3 (Winter, 1990 1991), s. 187-215.
• Stevenson, David, 1914-1918: The History of the First World War, Penguin boks (epub edition), 2004.
• Toker, Hülya, Çanakkale Muharebelerine Katılan Komutanların Biyografileri (Belge ve Fotoğraflarla), Genelkurmay Personel Başkanlığı Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Daire Başkanlığı Yayını, Ankara 2017.
• Van Evera, Stephen, “The Cult of the Offensive and the Origins of the First World War”, International Security, The Massachusetts Institute of Technology (MIT) Press, Summer, 1984, Vol. 9, No. 1 (Summer, 1984), s. 58-107.
• Zabecki, David T., The German 1918 Offensives: A Case Study in the Operational Level of War, Routledge Taylor and Francis Group, London and New York 2006.