16. KOLORDU KUMANDANI MUSTAFA KEMAL PAŞA’NIN SİİRT ZİYARETLERİ

Year 2025, Volume: 41 Issue: 112, 489 - 523, 30.11.2025

Yakup İskender Çeçen

https://doi.org/10.33419/aamd.1832465

Abstract

Siirt, Birinci Dünya Savaşı esnasında Osmanlı İmparatorluğu’nun doğu sınırlarını savunma ve stratejik geçiş yollarını kontrol etme görevini üstlenen önemli noktalardan biri olmuştur. Bölgedeki Rus işgali tehdidine karşı Siirt halkı, oluşturduğu gönüllü milis kuvvetleriyle büyük bir mücadele vermiştir. Bu kritik dönemde Mustafa Kemal Paşa, Siirt’e gelerek askerî birlikleri denetlemiş, cephe hattını güçlendirmeye yönelik çeşitli önlemler almıştır. Paşa’nın gerçekleştirdiği ziyaretler, yalnızca askerî hedeflerle sınırlı kalmayıp, aynı zamanda Siirt
halkının moral ve motivasyonunun artırılması bakımından da mühim bir rol oynamıştır. Netice itibarıyla söz konusu ziyaretler, bölgedeki savunma tertibatının tahkim edilmesine, askerî kaynakların yeniden yapılandırılmasına ve sivil halkın direncinin kuvvetlendirilmesine önemli katkılarda bulunmuştur. Makale, Birinci Dünya Savaşı sırasında Siirt’in sahip olduğu stratejik önemi ve 16. Kolordu Kumandanı Mustafa Kemal Paşa’nın kente gerçekleştirdiği iki ziyareti ele almaktadır. Çalışma, Mustafa Kemal Paşa’nın Siirt’e geliş tarihleriyle ile ilgili mevcut belirsizlikleri gidermeyi ve bu ziyaretleri dönemin askerî ve toplumsal koşulları çerçevesinde doğru tarihsel bağlamlarıyla değerlendirmeyi amaçlamaktadır. Mustafa Kemal Paşa’nın Siirt’e gerçekleştirdiği ilk ziyaret, dönemin arşiv belgeleri ve çeşitli hatıratlarla belgelenmiş ve tarihsel olarak desteklenmiştir. Buna karşın Paşa’nın Siirt’e yaptığı ikinci ziyarete
ilişkin herhangi bir arşiv belgesine ulaşılamamıştır. Bu nedenle söz konusu ikinci ziyaretin tarihi bağlamı ve içeriği büyük ölçüde Mustafa Kemal Paşa’nın Birinci Dünya Savaşı sırasında tuttuğu notlara ve dönemin anlatılarına dayanmaktadır.

Keywords

Birinci Dünya Savaşı , Mustafa Kemal Paşa , Siirt , Ziyaretler.

16. CORPS COMMANDER MUSTAFA KEMAL PASHA’S VISITS TO SİİRT

Abstract

During the First World War, Siirt was a very important place for the Ottoman Empire because it helped protect the eastern borders and control crucial routes. The people living is Siirt formed their own volunteer armies and fought hard against the possibility of Russia taking over the area. During this vital time, Mustafa Kemal Pasha visited Siirt to check on the soldiers and took several actions to strengthen the front line. Mustafa Kemal Pasha visited Siirt not only for military reasons but also to greatly boost the people’s spirits encourage them. In conclusion, the visits significantly aided in reinforcing the region’s defenses, reorganizing military resources and enhancing the resilience of the local population. The strategic role of Siirt during the First World War and the two visits to the city by 16th Corps Commander Mustafa Kemal Pasha are the subjects of this article. This study aims to establish the precise dates of Mustafa Kemal Pasha’s visits to Siirt and to evaluate their significance within the accurate historical framework of the period’s military and
social environment. The first visit of Mustafa Kemal Pasha to Siirt is confirmed and historically supported by archival records and various memoirs from the period. On the other hand there are no archived records concerning Mustafa Kemal Pasha’s second visit to Siirt. Consequently, content and historical context of this second visit mainly rely on the notes kept by Mustafa Kemal Pasha during the First World War and the narratives of that time.

Keywords

World War I , Mustafa Kemal Pasha , Siirt , Visits.

References

• 1967 Siirt İl Yıllığı
• 1973 Siirt İl Yıllığı
• Akay, Sedat, Belgelerle Siirt’in Manevi Dinamikleri, Alimleri ve Eserleri, Siirt Birlik Gazetecilik ve Matbaacılık, Siirt 2020.
• Aldan, Mehmet, “Siirt”, Türk Dil Kurumu Dergisi, C LVIII, S 456, Aralık 1989.
• Anadolu Ajansı Arşivi
• Arı, Kemal, Birinci Dünya Savaşı Kronolojisi, Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, Ankara 1997.
• Atalay, Ömer, Siirt Tarihi, Çeltut Matbaası, İstanbul 1946.
• ATASE Daire Başkanlığı Arşivi, ADF. Kls. 2044, Dos. H-5, F. 1-4.
• ATASE Daire Başkanlığı Arşivi, ADF. Kls. 2044, Dos. H-7, F. 1-1.
• ATASE Daire Başkanlığı Arşivi, ADF. Kls. 2044, Dos. H-8, F. 1-8.
• ATASE Daire Başkanlığı Arşivi, ADF. Kls. 2044, Dos. H-6, F. 1-11.
• ATASE Daire Başkanlığı Arşivi, ADF. Kls. 2044, Dos. H-6, F. 1-21.
• ATASE Daire Başkanlığı Arşivi, ADF. Kls. 2044, Dos. H-8, F. 1-23.
• ATASE Daire Başkanlığı Arşivi, ADF. Kls. 2044, Dos. H-8, F. 1-24.
• ATASE Daire Başkanlığı Arşivi, ADF. Kls. 2044, Dos. H-6, F. 1-28.
• ATASE Daire Başkanlığı Arşivi, BDH. Kls. 4466, Dos. H-12, F. 1.
• ATASE Daire Başkanlığı Arşivi, BDH. Kls. 4466, Dos. H-12, F. 1-6a.
• ATASE Daire Başkanlığı Arşivi, BDH. Kls. 4466, Dos. H-12, F. 1-7.
• ATASE Daire Başkanlığı Arşivi, BDH. Kls. 4466, Dos. H-12, F. 1-24.
• ATASE Daire Başkanlığı Arşivi, BDH Kls. 4466, Dos. H-19, F. 1-8a.
• Aydemir, Şevket Süreyya, Tek Adam, Remzi Kitabevi, C 1, 13. Baskı, İstanbul 1994.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Atatürk ile İlgili Arşiv Belgeleri (1911-1921 Yılları Arasına Ait 106 Belge, Ankara 1982.
• BCA,1198.199.1.
• Beysanoğlu, Şevket, “Mustafa Kemal Atatürk’ün Diyarbakır’daki Kafkas Cephesi Komutanlığı”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C 2, S 5, 1986 s.487-504.
• Bitlis Vilâyet Salnamesi, H.1310(1892).
• BOA, DH. ŞFR., 459/76, R. 16.11.13330 (29 Ocak 1915).
• Borak, Sadi, Öyküleriyle Atatürk›ün Özel Mektupları, Çağdaş Yayınları, İstanbul 1980.
• Büyüktolu, Recep - Ateş, Oral, “Birinci Dünya Savaşı’nda Mustafa Kemal Paşa’nın 16’ncı Kolordu Komutanlığı ve Muharebelerinin Harp Prensipleri Bakımından Değerlendirilmesi”, Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, Y.17, S 33, 2021, s. 409-440.
• Cumhurbaşkanlığı, Cumhurbaşkanlığı Tarihi 1923-2005, Ajans Türk Basın, Ankara 2006.
• Çakmak, Fevzi, Birinci Dünya Savaşında Doğu Cephesi, Genelkurmay Başkanlığı Yayınları, Ankara 2005.
• Çalışlar, İzzettin, “Büyük Harbin Üçüncü Senesinde Mustafa Kemal”, Ulus, 24 Mart 1940. Çalışlar, İzzettin, Org. İzzettin Çalışlar’ın Not Defterlerinden Balkan, Birinci Dünya ve İstiklal Savaşları, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul 2010.
• Çankaya, Necati, Atatürk’ün Hayatı, Konuşmaları ve Yurt Gezileri, Tifdruk Matbaacılık, İstanbul 1985.
• Çanlı, Mehmet, Çanakkale’den Doğu Cephesine Hüseyin Avni Gençoğlu’nun Hatıraları, Murat Kitap ve Yayınevi, Ankara 2007.
• Çelik, Abdurrezzak, Tanzimattan Cumhuriyete Siirt, Emin Ofset Matbaacılık, Siirt Ocak 2019.
• Çeliker, H. Fahri, “Bitlis’in Kurtuluşu ve Mustafa Kemal Paşa”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C 3, S 8, 1987, s.379-392.
• Çil, Yücel, Erzurum Kongresi’ne Katılan Delegeler, 2. Baskı, Atatürk Üniversitesi Yayınları, Erzurum 2015.
• Demir, Şerif, Cumhuriyet Döneminde Siirt, Düzey Yayınevi, İstanbul 2016.
• Durgun, Bülent, “Birinci Dünya Savaşı’nda Bitlis ve Muş’un Kurtarılması ve Mustafa Kemal Paşa’nın Rolü”, Askeri Tarih Araştırmaları Dergisi, Y.16, S 30, Ankara Ocak 2018 s.77-112. Ekşi, Fatih Mehmet, Rusça Gazetelerde Kafkasya Cephesi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türkiyat Araştırmaları Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2022.
• Erdeha, Kâmil, Milli Mücadelede Vilâyetler ve Valiler, Remzi Kitabevi, İstanbul 1975.
• Ersoy, Ahmet Selim, Mehmet Nuri Conker’in Askeri ve Siyasi Hayatı (1911-1937), Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kırıkkale 2015.
• Evsile, Mehmet, “Birinci Dünya Savaşı’nda Aşiret Mensuplarından Oluşturulan Milis Birlikleri”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C 12, S 36, 1996, s.911-926.
• Evsile, Mehmet, Birinci Dünya Harbi’nde Atatürk’ün 16. Kolordu Komutanlığı (19 Ağustos 1915-5 Mart 1917), Askeri Tarih Bülteni, S 36, Ankara, s.30-42.
• Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı, Şehir ve Kasabaların Harp Bölgeleri Bombardıman İşgal ve Kurtuluş Tarihleri (1911-1922), Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı Yayınları, Ankara 1977.
• Genelkurmay ATASE Başkanlığı, Birinci Dünya Harbi-Kafkasya Cephesi 2 inci Ordu Harekâtı 1916-1918, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüd Başkanlığı Askeri Tarih Yayınları, Ankara 1978.
• Genelkurmay Başkanlığı, Birinci Dünya Harbi’nde Türk Harbi Kafkasya Cephesi 3 üncü Ordu Harekâtı, C 1, Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, Ankara 1993.
• Genelkurmay Başkanlığı, Birinci Dünya Harbi’nde Türk Harbi Kafkasya Cephesi 3’üncü Ordu Harekâtı, C 2, Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, Ankara 1993.
• Guze, Felix, Birinci Dünya Savaşı’nda Kafkas Cephesi’ndeki Muharebeler, çev: Yarbay Hakkı Akoğuz, Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, Ankara 2007.
• Gürer, Cevat Abbas, Ebedi Şef Kurtarıcı Atatürk’ün Zengin Tarihinden Birkaç Yaprak, İstanbul Halk Basımevi, İstanbul 1939.
• Gürer, Turgut, Atatürk’ün Yaveri Cevat Abbas Gürer Cepheden Meclise Büyük Önder ile 24 Yıl, Gürer Yayınları, 5. Baskı, İstanbul 2007.
• Gürsoy, Yaşar, Atatürk ve Can Yoldaşı Nuri Conker, Alfa Yayınları, İstanbul 2011.
• İlter, Aziz Samih, Birinci Dünya Savaşı’nda Kafkas Cephesi Hatıraları, Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, Ankara 2007.
• Karal, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, İkinci Meşrutiyet ve Birinci Dünya Savaşı (1908-1918), Türk Tarih Kurumu Yayınları C IX, Ankara 1999.
• Kardaş, “Abdülaziz, Birinci Dünya Savaşı Döneminde Mustafa Kemal Paşa’nın Bitlis’teki Faaliyetler”, Turkish Studies, 2015, s.229-244.
• Koca, Hüseyin, “Birinci Dünya Harbinde Van-Bitlis-Muş Hattının Önemi ve 16. Kolordu Komutanı Mustafa Kemal Paşa”, Selçuk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Edebiyat Dergisi, S 11, 1997, s.343-357.
• Kılıççıoğlu, Cumhur, Her Yönüyle Siirt, Kadıoğlu Matbaası, Ankara 1992.
• Kılıççıoğlu, Cumhur, Veleye: Siirt, Alp Ofset Matbaacılık, Ankara 2013.
• Kocatürk, Utkan, Doğumundan Ölümüne Kadar Kaynakçalı Atatürk Günlüğü, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara 2007.
• Kop, Kadri Kemal, Atatürk Diyarbakır’da ve “O” nun Hatıraları, Cumhuriyet Matbaası, İstanbul 1938.
• Mango, Andrew, Atatürk, Sabah Kitapçılık San. Ve Tic. A.Ş., çev.Füsun Doruker, 1 Baskı, İstanbul 2000.
• Obuz, Ömer, “Milli Mücadeleye “Şark”tan Bir Destek: Siirt Örneği”, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Denizli 2017, s.265-276.
• Olgun, Said, “Beşar ve Cemil Çeto Kardeşlerin Garzan Bölgesindeki Eşkıyalık Faaliyetleri (1888-1920)”, Yakın Dönem Araştırmaları Dergisi, C 16, S 31, 2017, s.33-56.
• Özbay, Kemal, Türk Asker Hekimliği Tarihi ve Asker Hastaneleri, C 1, Yörük Basımevi, İstanbul 1976.
• Önder, Mehmet, Atatürk’ün Yurt Gezileri, 1. Baskı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara 1975.
• Özdağ, Suat, Milli Mücadele Dönemi’nde Bitlis, Kriter Yayınevi, İstanbul 2021.
• Özdağ, Suat, “Milli Mücadele Döneminde Siirt”, Milli Mücadelenin Yerel Tarihi 1918-1923, C 7, Türkiye Bilimler Akademisi, Ankara 2023.
• Özverim, Melda, Mustafa Kemal ve Corrine Lütfü- Bir Dostluğun Öyküsü, AD Kitapçılık, İstanbul 1998.
• Safa, Peyami, “Atatürk’ün Bir Kadına Mektupları”, Milliyet, 1 Aralık 1954.
• Sanders, Liman Von, Türkiye’de Beş Sene, çev. Genelkurmay Başkanlığı, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2006.
• Seçkin, Bekir Sami, Başlangıçtan Günümüze Siirt Tarihi, İstanbul Siirtliler Derneği, İstanbul 2005.
• Selvi, Haluk; Özdağ, Suat, “Millî Mücadele Döneminde Bitlis”, Millî Mücadele’nin Yerel Tarihi 1918-1923, C 9, Türkiye Bilimler Akademisi, Ankara 2023.
• Tezer, Şükrü, Atatürk’ün Hatıra Defteri, 8. Baskı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2023.
• Turkish National Commission For UNESCO, Atatürk Biography, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1981.
• Villalta, Jorge Blanco, Atatürk, ing. çev. William Campbell, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1979.