CUMHURİYET İSTANBUL’UNDA TOPLUMSAL BİR DÜZENLEME: ULAŞIM ARAÇLARINDAKİ PERDELERİN KALDIRILMASI

Year 2025, Volume: 41 Issue: 112, 579 - 616, 30.11.2025

Serkan Tuna

https://doi.org/10.33419/aamd.1832484

Abstract

Osmanlı1Devleti’nde 19. yüzyıldan itibaren kara ve deniz ulaşım ağının giderek genişlemesi, kadınların ulaşım araçlarından ne şekilde yararlanabileceklerine yönelik bir gündeme yol açmıştır. Bu konuda varılan sonuç, ulaşım araçlarında kadınlar için ayrı yerler ayrılması olmuştur. Kadınlarla erkekler bölümünü ayırmak için de genellikle perdeler kullanılmıştır. Bu çözümün yarattığı aksaklıklar çeşitli sıkıntılara neden olmuş ve bu da beraberinde eleştirileri getirmiştir. Buna karşın, söz konusu uygulama Cumhuriyet’in ilanına kadar sürdürülmüştür. Cumhuriyet’in ilanından sonra, İstanbul Polis Müdüriyeti, perdelerin sebep olduğu sağlık gerekçesini öne sürerek 23 Aralık 1923’ten itibaren bu uygulamaya son vermiştir. Böylece ulaşım araçlarındaki perdeler kaldırılmış ve kadınların erkeklerle birlikte yolculuk edebilmelerine olanak sağlanmıştır. Bununla birlikte, ayrı seyahat etmek isteyen
kadınlar için ulaşım araçlarında özel yerler belirlenmiştir. Söz konusu düzenleme sağlık gerekçesine dayandırılmasına karşın, kamuoyu nezdinde ağırlıklı olarak toplumsal yönüyle değerlendirilmiştir. Bu bağlamda karara yönelik kimi tepkiler oluşup sağlık gerekçesi sorgulanmasına rağmen, genel anlamda karar olumlu karşılanmıştır. Yapılan olumlu değerlendirmelerde, toplumsal alanda birçok açıdan erkekle birlikte hareket eden kadınların, ulaşım araçlarında ayrımcılığa maruz kalmalarının anlamsız olduğu vurgulanmıştır. Bu açıdan söz konusu ayrımcılığın kaldırılmasının toplumsal açıdan bir ilerleme ve hatta bu kararın bir inkılap adımı olduğu belirtilmiştir. Bu süreçte Erzurum milletvekili Ziyaeddin Efendi bir soru önergesi vererek bu kararın gerekçesini öğrenmek istemiştir. Dâhiliye Vekili Ferid Bey, bu önergeyi TBMM’nin 16 Ocak 1924 tarihli oturumunda cevaplayarak düzenlemenin sağlık gerekçesiyle gerçekleştirildiğini ve kendilerinin bu konuda bir emir vermediğini söylemiştir. Buna karşılık Ziyaeddin Efendi sağlık gerekçesini inandırıcı bulmamış, İstanbul Polis Müdüriyetinin yetkisini sorgulamış ve yapılanın yanlış bir yenileşme adımı olduğunu öne sürmüştür. Meclis oturumunda, kendisinin görüşünü destekleyen milletvekilleri bulunduğu gibi kararı olumlu karşılayanlar da olmuştur. Bu tartışmaya rağmen, TBMM’de aksi bir karar alınmadığından perdelerin kaldırılmasına yönelik düzenleme devam ettirilmiştir.

Keywords

İstanbul , Perde , Türk Kadını , Ulaşım , Ziyaeddin Efendi

A SOCIAL REGULATION IN REPUBLICAN ISTANBUL: THE REMOVAL OF CURTAINS IN TRANSPORTATION VEHICLES

Abstract

In the Ottoman Empire, from the 19th century onwards, the gradual expansion of land and sea transportation networks led to discussions on how women could utilize these means of transportation. The conclusion reached on this matter was to allocate separate spaces for women in transportation vehicles. Curtains were commonly used to separate
the sections for women and men. The disruptions created by this solution have caused various problems and this has brought criticism. Nevertheless, the practice continued until the proclamation of the Republic. After the proclamation of the Republic, the Istanbul Police Directorate ended this practice on December 23, 1923, citing health concerns caused by the curtains. Thus, the curtains in transportation vehicles were removed, allowing women to travel alongside men. However, designated spaces were allocated in transportation vehicles for women who preferred to travel separately. Although the regulation in question was based on health grounds, it was evaluated mainly in terms of its social aspect in the public opinion. In this context, although there were some reactions to the decision and its health justification was questioned, the decision was generally received positively. Positive assessments emphasized that it was unreasonable for women, who participated alongside men in many aspects of social life, to face discrimination in transportation vehicles. In this respect, it has been stated that the elimination of such discrimination is a societal advancement and even a revolutionary step. During this process, Erzurum deputy Ziyaeddin Efendi submitted a parliamentary question to inquire about the justification for this decision. The Minister of Internal Affairs, Ferid Bey, responded to this motion during the Grand National Assembly of Türkiye’s session on January 16, 1924, stating that the regulation was implemented on health grounds and that they had not issued any directive on the matter. In response, Ziyaeddin Efendi found the health justification unconvincing, questioned the authority of the Istanbul Police Directorate, and argued that this was a
misguided step towards modernization. In the parliamentary session, there were deputies who supported his view, and there were also those who welcomed the decision. Despite this discussion, since no contrary decision was made in the Turkish Grand National Assembly, the arrangement for the removal of the curtains continued.

Keywords

Curtain , Istanbul , Transport , Turkish Woman , Ziyaeddin Efendi

References

• Ahmed Cevdet, “Tramvay Perdeleri”, İkdam, 11 Kanun-ı sani 1340/1924, s. 1.
• Ahmed Emin, “Kadınlar ve Teceddüd”, Vatan, 18 Kanun-ı sani 1340/1924, s. 1.
• Akbaba, “Süpür, Mübarek.. Süpür!..”, Akbaba, Numara 523, 15 Kanun-ı evvel 1927, s. 1.
• Akyıldız, Ali, “Osmanlı İstanbul’unda Deniz Ulaşımı (Modern Dönem)”, Antik Çağdan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi, Cilt 6, s. 436-479.
• Akyıldız, Ali “Müslüman Hanımlara Uygulanan Vapura Binme Yasağı”, Antik Çağdan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi, Cilt 6, s. 457, 459, 461.
• Alus, Sermet Muhtar, Eski Günlerde, Yay. Haz. Faruk Ilıkan, İletişim Yayınları, İstanbul 2001.
• Alus, Sermed Muhtar, “İstanbulda Atlı Tramvaylar”, Akşam, 3 Şubat 1940, s. 6.
• Anber, “Nasreddin Hoca’nın Türbesi”, Akbaba, Numara 80, 15 Eylül 1339, s. 3.
• Arısal, Murat, Rayında İlerlemeyen Modernleşme İstanbul’da Şehir İçi Ulaşım ve Gündelik Hayat (1920-1930), Kitabevi, İstanbul 2023.
• Arısal, Murat, Galata’dan Pera’ya Tünel (1875-1923), Kitabevi, İstanbul 2023.
• Arısal, Murat, Millileştirme Öncesi İstanbul’da Ulaşım (1869-1938), Kitabevi, İstanbul 2021.
• Atay, Falih Rıfkı, Çankaya, Bateş Yayınları, İstanbul 1980.
• Basiretçi Ali Efendi, İstanbul Şehir Mektupları, Haz. Nuri Sağlam, Erdem Yayınları, İstanbul 2017.
• Beha’, “Perdeler Kalktı”, Tanin, 12 Kanun-ı sani 1340/1924, s. 2.
• Bozkurt, İbrahim Murat, “İETT’nin Tarihi (1869-1939) İstanbul’da Toplu Ulaşımın Miladı: Tramvay ve Tünel”, Dünden Bugüne Toplu Ulaşım Kültürü, Ed. Arif Bilgin-Ergin Çağman-Şaban Bıyıklı, İETT, İstanbul 2012, s. 12-75.
• Çakır, Serpil, Osmanlı Kadın Hareketi, Beşinci Bs., Metis Yayınları, İstanbul 2016.
• Çakır, Serpil “Osmanlı’da Kadınların Mekânı, Sınırlar ve İhlaller”, Cin Cins Mekân, Der. Ayten Alkan, Varlık Yayınları, İstanbul 2009, s. 76-101.
• Elif. Re, “Tramvay Perdeleri”, İkdam, 24 Kanun-ı evvel 1339/1923, s. 3.
• Engin, Vahdettin, “İstanbul’da Kara Ulaşımı”, Antik Çağdan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi, Cilt 6, İSAM-İstanbul Büyükşehir Belediye Başkanlığı Kültür A.Ş., İstanbul 2015, s 392-413.
• Engin, Vahdettin, İstanbul’un Atlı ve Elektrikli Tramvayları, İstanbul Ticaret Odası, İstanbul 2011.
• Ergin, Osman Nuri, Mecelle-i Umûr-ı Belediyye, Cilt 5, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları No 21, İstanbul 1995.
• Erzurumlu A. Ziyaeddin, “İstanbul Mektupları”, Varlık, Yıl 3, Sayı 218, 21 Kanun-ı sani 340, s. 1.
• “Eski Tramvay Perdeleri”, Zümrüdüanka, Numara 110, 28 Kanun-ı sani 1340.
• Falih Rıfkı, “Perdeler Hakkında Bir Takrir”, Akşam, 31 Kanun-ı evvel 1339/1923, s. 3.
• Fayda, Mustafa, “Hulefâ-yi Râşidîn”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt 18, TDV, Ankara 1998, s. 324-338.
• “Fesli Parikaryalar”, İleri, 27 Kanun-ı sani 1340/1924.
• Gülersoy, Çelik, Tramvay İstanbul’da, İstanbul Kitaplığı, İstanbul 1989.
• https://sozluk.gov.tr/ (Son Erişim Tarihi: 12.05.2023).
• https://sozluk.gov.tr/ (Son Erişim Tarihi: 19.05.2023).
• https://sozluk.gov.tr/ (Son Erişim Tarihi: 30.03.2024).
• Kadınlar Dünyası 1-50. Sayılar Yeni Harflerle (1913-1921), Haz. Fatma Büyükkarcı Yılmaz-Tülay Gençtürk Demircioğlu, Kadın Eserleri Kütüphanesi ve Bilgi Merkezi Vakfı 20. Yıl Özel Yayını, İstanbul 2009.
• “Kadın Erkek Yan Yana Oturacak”, İkdam, 23 Kanun-ı evvel 1339/1923.
• Kayserilioğlu, R. Sertaç, Osmanlı’da Ulaşımın Serüveni I, İETT, İstanbul 2011, s. 256-276.
• Koraltürk, Murat, Şirket-i Hayriye (1851-1945), İDO, İstanbul 2007.
• Koraltürk, Murat–Çetin, Cem-Coşkuner, Kerem, “Haliç Vapurları Şirketi (1909-1941)”, Dünü ve Bugünü İle Haliç Sempozyumu Bildirileri 22-23 Mayıs 2003, Kadir Has Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2004, s. 229-258.
• Kurt, Sadık, İzmir’de Kamusal Hizmetler (1850-1950), İzmir Büyükşehir Belediyesi, İzmir 2012.
• Muhasib-i Şuun, “Perdeler Meselesi”, Zümrüdüanka, Numara 104, 7 Kanun-ı sani 1340, s. 2.
• Oğuzhan, Esra, Dersaadet’te Ulaşım ve Basına Yansıyanlar 1860-1876, Çizgi Kitabevi, Konya 2022.
• Öztürk, Ali İhsan, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e İmtiyaz Usulüyle Yürütülen İstanbul Belediye Hizmetleri (Yap-İşlet-Devret Uygulaması) (1852-1964), İstanbul Büyükşehir Belediyesi, İstanbul 2010.
• “Perde Münakaşası Hakkında İsmet Paşa’nın Beyanatı”, Akşam, 7 Kanun-ı sani 1340/1924.
• “Perdeler”, Süs, Birinci Sene, Numara 29, 29 Kanun-ı evvel 1339.
• “Perdeler Bugün Kalkıyor!”, Akşam, 23 Kanun-ı evvel 1339/1923.
• “Perdeler Dün Kaldırıldı”, İleri, 24 Kanun-ı evvel 1339/1923.
• “Perdeler Hakkında Takrir Verilmemiş!”, İkdam, 10 Kanun-ı sani 1340/1924.
• “Perdeler İstizahı”, Akşam, 2 Kanun-ı sani 1340/1924.
• “Perdeler Kaldırıldı”, Vatan, 24 Kanun-ı evvel 1339/1923.
• “Perdeler Kalkıyor”, İleri, 22 Kanun-ı evvel 1339/1923.
• “Perdeler Kalktı”, Tevhid-i Efkâr, 24 Kanun-ı evvel 1339/1923.
• “Perdeler Kalktı”, Vakit, 24 Kanun-ı evvel 1339/1923.
• “Perdeler Meselesi”, Tanin, 2 Kanun-ı sani 1340/1924.
• “Perdelerin Kaldırılması”, Sebillürreşad, Cilt 23, Aded 581, 27 Kanun-ı evvel 1339/1923.
• Resimli Gazete, Sene 1, Numara 17, 29 Kanun-ı evvel 1339.
• Sansar, “Perde Kalkıyor”, Zümrüdüanka, Numara 100, 24 Kanun-ı evvel 1339, s. 3.
• “Talimatname Lazım”, Zümrüdüanka, Numara 106, 14 Kanun-ı sani 1340.
• TBMM Albümü (1920-2010), 1. Cilt 1920-1950, 2. Bs., TBMM Basın ve Halkla İlişkiler Müdürlüğü Yayınları No 1, Ankara 2010.
• T.B.M.M. Zabıt Ceridesi (TBMM ZC), Devre II, Cilt 4, Yetmişbeşinci içtima, 27 Kânunuevvel 1339/1923.
• TBMM ZC, Devre II, Cilt 5, Seksen dördüncü İçtima, 16 Kânunusani 1340/1924.
• “Tramvay Perdeleri”, Tevhid-i Efkâr, 21 Kanun-ı evvel 1339/1923.
• “Tramvay Perdeleri”, Vakit, 20 Kanun-ı evvel 1339/1923.
• “Tramvay Perdeleri Kalkarken”, Tanin, 24 Kanun-ı evvel 1339/1923.
• “Tramvay Perdeleri Meclisde”, Vakit, 30 Kanun-ı evvel 1339/1923.
• “Tramvay Şirketi’nden Feryad”, Kadınlar Dünyası, Birinci Sene, Numara 5-100, 17 Ağustos 1329.
• "Tramvaylarda Kadın Erkek Davası Kalmadı”, Vakit, 21 Kanun-ı evvel 1339/1923.
• “Tramvaylardaki Perdeler Artık Kalkıyor!”, İkdam, 21 Kanun-ı evvel 1339/1923.
• “Tramvaylardaki Perdelerin Kalkması Münakaşası”, Vatan, 7 Kanun-ı sani 1340/1924.
• Tunçay, Mete, Türkiye Cumhuriyeti’nde Tek Parti Yönetimi’nin Kurulması (1923-1931), 3. Bs., Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1999.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi, 30.10.0.0/6.34.22, 26.12.1923.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Y.PRK.ZB., 7-15/27.05.1308.
• Ulviye Mevlan, “Pek Gülünç Oluyoruz”, Kadınlar Dünyası, Dokuzuncu Sene, Numara 15-194, 21 Mayıs 1921, s. 2.
• “Vagonlarda harem selâmlık”, Cumhuriyet, 5 Eylül 1935, s. 3.
• “Vapur ve Tramvaylarda Hanımlara Nezaket Göstermek Borcumuzdur”, Tanin, 29 Kanun-ı evvel 1339/1923.
• “Vesait-i Nakliyede Perde Usulü Kalkıyor!”, Akşam, 21 Kanun-ı evvel 1339/1923.
• Yeni Harflerle Kadın (1908-1909) II. Meşrutiyet Döneminde Bir Jön Türk Dergisi, Haz. Fatma Kılıç Denman, Kadın Eserleri Kütüphanesi ve Bilgi Merkez Vakfı, İstanbul 2010.
• Yenen, Mehmet- Kayserilioğlu Sertaç, “Tünel” Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt 7, Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı, İstanbul 1994, s. 308-309.
• Yüksel, Mevlüt, “Mehmet Ziyaettin (Gözübüyük) Bey (1876-1944)”, https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/mehmet-ziyaettin-gozubuyukbey-1876-1944/ (Son Erişim Tarihi: 30.03.2024).