EPIDEMIC DISEASES AND MEASURES TAKEN IN SCHOOLS IN ISTANBUL IN THE FIRST YEARS OF THE REPUBLIC

Year 2025, Volume: 41 Issue: 112, 617 - 663, 30.11.2025

Enes Mert Demir

https://doi.org/10.33419/aamd.1832552

Abstract

One of the problematic areas that existed when the Republic was founded was health. In fact, there was a significant lack of infrastructure, equipment, personnel and facilities in this field. As a result, diseases caused by various reasons could turn into epidemics. In particular, many epidemics of infectious diseases such as malaria, tuberculosis, smallpox, measles, scarlet fever, chickenpox, whooping cough, whooping cough and croup (diphtheria) and trachoma occurred during this period. In addition to affecting the society, these epidemics had negative repercussions especially on the education process. In order to prevent the spread of the disease during epidemics, various measures were taken in schools to protect students and public health. In this context, preventive measures such as suspending education in schools, informing teachers and students about epidemics and diseases, observing cleanliness and hygiene conditions, and providing vaccination and health screenings to students were implemented. All these processes were carried out
with the cooperation of the Ministry of Education, the Ministry of Health and Muavenet-i İçtimaiye and the governorates. As a matter of fact, in the event of an outbreak, the provincial directorates of the relevant ministries would inspect schools and, as a result, recommend measures such as suspending education. Based on these developments, this study analyses the epidemics and diseases seen in schools in Istanbul in the early years of the Republic (1923-1930) and the multifaceted measures implemented by the state
against them. Thus, it is aimed to reveal what kind of effects the pandemic situation has on educational processes and what approaches are taken to overcome the problem. In addition, the cooperation and coordination of education and health authorities in this regard were also mentioned. The sources of the study, in which the findings obtained are evaluated by qualitative research method and document analysis, are the literature on the subject, especially the documents of the Republican Archives within the Presidency of the Republic of Türkiye State Archives Presidency.

Keywords

Education , Epidemic , Disease , Istanbul , Republican Period , Schools.

CUMHURİYET’İN İLK YILLARINDA İSTANBUL’DAKİ OKULLARDA GÖRÜLEN SALGIN HASTALIKLAR VE ALINAN TEDBİRLER

Abstract

Cumhuriyet kurulduğunda var olan problem sahalarından biri de sağlıktı. Öyle ki bu alanda altyapı, donanım, personel ve tesis bakımından belirgin bir eksiklik bulunuyordu. Bunun da etkisiyle, çeşitli sebeplerle meydana gelen hastalıklar salgın hâlini alabilmekteydi. Özellikle bu süreçte sıtma, verem (tüberküloz), çiçek, kızamık, kızıl, suçiçeği, boğmaca ve kuşpalazı (difteri) ve trahom gibi bulaşıcı kategorideki birçok salgın hastalık görülmekteydi. Söz konusu salgın hastalıkların, toplumu etkilemenin yanında bilhassa eğitim sürecine de olumsuz yansımaları oluyordu. Salgın dönemlerinde hastalığın yayılmaması için okullarda öğrencileri ve kitle sağlığını korumak maksadıyla çeşitli tedbirler alınmaktaydı. Bu
kapsamda okullarda eğitime ara verilmesi, öğretmen ve öğrencilerin salgın ve hastalıklarla ilgili bilgilendirilmesi, temizlik ve hijyen koşullarına riayet edilmesi ile öğrencilere aşı ve sağlık taramalarının yapılması gibi önleyici tedbirler hayata geçirilmişti. Tüm bu süreçler, Maarif Vekâleti, Sıhhiye ve Muavenet-i İçtimaiye Vekâleti ve Valiliklerin iş birliği ile gerçekleştirilmekteydi. Nitekim bir salgın durumunda ilgili bakanlıkların il müdürlükleri okullarda inceleme yapıyor ve bunun sonucunda başta eğitime ara verilmesi gibi tedbirlerin uygulanmasını öneriyordu.Söz konusu gelişmelerden hareketle bu çalışmada; Cumhuriyet’in ilk yıllarında (1923-1930) İstanbul’daki okullarda görülen salgın ve hastalıklar ile bunlara karşı devletin uygulamaya koyduğu çok yönlü tedbirler incelenmiştir. Böylece salgın durumunun eğitim süreçlerinde ne gibi etkiler oluşturduğunun ve sorunu aşmak için hangi yaklaşımların sergilendiğinin ortaya konulması hedeflenmiştir. Ayrıca bu konuda eğitim ve sağlık makamlarının iş birliği ve koordinasyonuna da değinilmiştir. Elde edilen bulguların nitel araştırma yöntemi ve doküman analizi ile değerlendirildiği çalışmanın kaynaklarını, başta Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı bünyesindeki Cumhuriyet Arşiv belgeleri
olmak üzere konuya ilişkin literatür oluşturmaktadır.

Keywords

Cumhuriyet Dönemi , Eğitim , İstanbul , Okullar , Salgın , Hastalık.

References

• Akşam gazetesi, 19 Mayıs 1929, S 3808, s.3.
• Akşam gazetesi, 13 Teşrinievvel 1929, S 3952, s.6.
• Akşam gazetesi, 29 Teşrinievvel 1933, S 5408, s.24.
• Altay, Sadet, “Bulaşıcı ve Müzmin Bir Sosyal Afet: Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Trahom Hastalığı ve Mücadele Çalışmaları (1924-1938)”, Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi (CTAD), S 23, Ankara 2016, s.167-211.
• Ayar, Mesut; Yunus, Kılıç, “Osmanlı’da Vebanın Sona Erişine Dair Bir Değerlendirme”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, C 17, S 2, İzmir 2017, s.163-181.
• Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri I-III (Açıklamalı Dizin ile), Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2006.
• Baş, Rıza, Türkiye’nin Nüfus Meselesi (1923-1980), Yayımlanmamış Doktora Tezi, Burdur Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Burdur 2022.
• Budak, Muhsin Ertürk, “Türkiye Cumhuriyeti’nde Frengiyle Mücadele (1923-1938)”, Tarihsel Süreçte Anadolu’da Frengi (Sifiliz), ed. Fevzi Çakmak, Eren Akçiçek, Şükran Köse, Ahmet Çağrı Büke, Gece Kitaplığı, Ankara 2017, s.266-314.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi, Millî Eğitim Bakanlığı Genel Fonu/Kutu-Gömlek-Sıra, 180-9-0-0/12-68-18.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi, Millî Eğitim Bakanlığı Genel Fonu/Kutu-Gömlek-Sıra, 180-9-0-0/12-70-1.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi, Millî Eğitim Bakanlığı Genel Fonu/Kutu-Gömlek-Sıra, 180-9-0-0/12-70-2.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi, Millî Eğitim Bakanlığı Genel Fonu/Kutu-Gömlek-Sıra, 180-9-0-0/12-70-4.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi, Millî Eğitim Bakanlığı Genel Fonu/Kutu-Gömlek-Sıra, 180-9-0-0/12-70-5.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi, Millî Eğitim Bakanlığı Genel Fonu/Kutu-Gömlek-Sıra, 180-9-0-0/12-70-7.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi, Millî Eğitim Bakanlığı Genel Fonu/Kutu-Gömlek-Sıra, 180-9-0-0/12-70-8.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi, Millî Eğitim Bakanlığı Genel Fonu/Kutu-Gömlek-Sıra, 180-9-0-0/12-70-10.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi, Millî Eğitim Bakanlığı Genel Fonu/Kutu-Gömlek-Sıra, 180-9-0-0/12-70-11.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi, Millî Eğitim Bakanlığı Genel Fonu/Kutu-Gömlek-Sıra, 180-9-0-0/12-70-12.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi, Millî Eğitim Bakanlığı Genel Fonu/Kutu-Gömlek-Sıra, 180-9-0-0/12-70-13.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi, Millî Eğitim Bakanlığı Genel Fonu/Kutu-Gömlek-Sıra, 180-9-0-0/12-70-14.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi, Millî Eğitim Bakanlığı Genel Fonu/Kutu-Gömlek-Sıra, 180-9-0-0/12-70-16.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi, Millî Eğitim Bakanlığı Genel Fonu/Kutu-Gömlek-Sıra, 180-9-0-0/12-70-18. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi, Millî Eğitim Bakanlığı Genel Fonu/Kutu-Gömlek-Sıra, 180-9-0-0/12-70-20.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi, Millî Eğitim Bakanlığı Genel Fonu/Kutu-Gömlek-Sıra, 180-9-0-0/12-70-24.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi, Millî Eğitim Bakanlığı Genel Fonu/Kutu-Gömlek-Sıra, 180-9-0-0/12-70-25.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi, Millî Eğitim Bakanlığı Genel Fonu/Kutu-Gömlek-Sıra, 180-9-0-0/13-71-7.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi, Millî Eğitim Bakanlığı Genel Fonu/Kutu-Gömlek-Sıra, 180-9-0-0/13-71-9.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi, Millî Eğitim Bakanlığı Genel Fonu/Kutu-Gömlek-Sıra, 180-9-0-0/13-71-10.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi, Millî Eğitim Bakanlığı Genel Fonu/Kutu-Gömlek-Sıra, 180-9-0-0/13-71-21.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi, Millî Eğitim Bakanlığı Genel Fonu/Kutu-Gömlek-Sıra, 180-9-0-0/13-71-23.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi, Millî Eğitim Bakanlığı Genel Fonu/Kutu-Gömlek-Sıra, 180-9-0-0/13-71-26.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi, Millî Eğitim Bakanlığı Genel Fonu/Kutu-Gömlek-Sıra, 180-9-0-0/13-71-27.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi, Millî Eğitim Bakanlığı Genel Fonu/Kutu-Gömlek-Sıra, 180-9-0-0/13-72-51.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi, Millî Eğitim Bakanlığı Genel Fonu/Kutu-Gömlek-Sıra, 180-9-0-0/91-441-13.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi, Millî Eğitim Bakanlığı Genel Fonu/Kutu-Gömlek-Sıra, 180-9-0-0/109-530-4.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi, Millî Eğitim Bakanlığı Genel Fonu/Kutu-Gömlek-Sıra, 180-9-0-0/111-540-28.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi, Millî Eğitim Bakanlığı Genel Fonu/Kutu-Gömlek-Sıra, 180-9-0-0/134-653-64.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi, Millî Eğitim Bakanlığı Genel Fonu/Kutu-Gömlek-Sıra, 180-9-0-0/176-852-7. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi, Millî Eğitim Bakanlığı Genel Fonu/Kutu-Gömlek-Sıra, 180-9-0-0/13-73-4.
• Çakmak, Fevzi, “Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıtlarına Göre Türkiye Cumhuriyeti’nin Sıtma Savaşı (1920-1946)”, Tarihsel Süreçte Anadolu’da Sıtma, ed. Şükran Köse, Çağrı Büke, Fevzi Çakmak, Eren Akçiçek, Gece Kitaplığı, Ankara 2017, s.421-462.
• Daşpunar, Gizem, Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Salgın Hastalıklarla Mücadele: Sıtma, Trahom, Frengi ve Verem (1923-1950), Yayımlanmamış Doktora Tezi, Bursa Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa 2020.
• Demirden, Süleyman Furkan; Alptekin, Kadir; Geboloğlu, Ilgın Kımız; Önce, Suphi Ş., “Dünden Bugüne Türkiye’de Aşılama ve Aşı Üretiminin Tarihçesi”, Türk Mikrobiyol Cemiyeti Dergisi, C LII, S 4, İstanbul 2022, s.247-264.
• Dinç, Gülten, “Cumhuriyet Dönemi Trahom Mücadelesi ve Malatya Örneği”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, C, 24, S 2, İstanbul 2023, s.369-393.
• Düstur Üçüncü Tertib, C 5, 11 Ağustos 1339 - 19 Teşrinievvel 1340, Necmi İstikbal Matbaası, İstanbul 1340, s.709.
• Dönmez, Cemil, “Atatürk’ün Eğitim İle İlgili Görüş ve Uygulamalarına Toplu Bir Bakış”, Gazi Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi, C VII, S 1, Kırşehir 2006, s.91-109.
• Emiroğlu, Atiye; Öztürk, Hülya, “Osmanlı Devleti’nin Son Dönemlerinden 2020’li Yıllara Pandemiyle Mücadele’nin Sağlık Politikaları Bağlamında Mukayeseli İncelenmesi”, Mersin Üniversitesi Tıp Fakültesi Lokman Hekim Tıp Tarihi ve Folklorik Tıp Dergisi, C XI, S 3, 2021, Mersin 2021, s.512-526.
• Erdal, İbrahim, “Ülkü Mecmuasına Göre Erken Cumhuriyet Dönemi Nüfus Politikası (1923-1938)”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, C 12, S 48, Ankara 2012, 779-790.
• Ersevinç, Mine, “Cumhuriyet Dönemi’nde (1923-38 Yılları Arasında) Sağlık Politikasının Geliştirilmesi ve Sağlık Hizmetlerinde Sosyalleşme”, 9. Uluslararası Atatürk Kongresi, Amasya, 12-15 Kasım 2019, Bildiriler, C I, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2021, s.1403-1424.
• Evsile, Mehmet, “Cumhuriyet Döneminde Sağlık Hizmetleri 1923-1950)”, Kesit Akademi Dergisi, S 13, 2018, s.1-19.
• Hâkimiyeti Milliye Gazetesi, 08 Şubat 1929, S 2726, s.2.
• Hâkimiyeti Milliye Gazetesi, 12 Mart 1929, S 2758, s.1.
• İstanbul Belediyesi İstatistik Müdürlüğü, İstanbul Şehri İstatistik Yıllığı 1930-1931, Belediye Matbaası, İstanbul 1932.
• İstanbul Belediyesi İstatistik Müdürlüğü, İstanbul Şehri İstatistik Yıllığı Üçüncü Cilt 1932-1933, Belediye Matbaası, İstanbul 1936.
• Karabulut, Uğur, “Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Sağlık Hizmetlerine Toplu Bir Bakış: Dr. Refik Saydam’ın Sağlık Bakanlığı ve Hizmetleri (1925-1937)”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, C VI, S 15, İzmir 2007, s.151-160.
• Karacaer Çakır, Gül, “Cumhuriyet Dönemi Toplum Sağlığı Politikalarında Bulaşıcı Hastalıklar 1920-1940”, Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, C 53, Isparta 2021, s.202-228.
• Kılıç, Orhan, “Tarihte Küresel Salgın Hastalıklar ve Toplum Hayatına Etkileri”, Küresel Salgının Anatomisi: İnsan ve Toplumun Geleceği, ed. Muzaffer Şeker, Ali Özer, Cem Korkut, Ankara 2020.
• Özdinç, Ahmet, “Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Frengi: 1916-1925 Yılları Arası Salnamelerde Bolu Sancağı Örneği”, Abant Tıp Dergisi, C IX, S 1, Bolu 2000, s.8
• Özelçi, Pervin, Coşkun, Aslıhan, Kara, Ateş, “Türkiye’de Difteri Hastalığının Tarihsel Epidemiyolojisi / Diphtheria Epidemiology in Türkiye Throughout History”, J Pediatr Inf, C 16, S 4, Ankara 2022, s.218, 217-233.
• Özer, Sevilay, “Türkiye’de Trahomla Mücadele (1925-1945)”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, S 54, Ankara 2014, s.121-152.
• Özkan, Asaf; Kalemli, Hüseyin, “1934 Tarihli Talimatnameye Göre Erken Cumhuriyet Döneminde Bulaşıcı ve Salgın Hastalıklarla Mücadelede Seyyar Tabiplik”, Gazi Akademik Bakış, C 17, S 33, Ankara 2023, s.75-96.
• Özkaya, Hakan, “Cumhuriyet Döneminde Bulaşıcı Hastalıklarla Mücadele”, Türkiye Aile Hekimliği Dergisi, C XX, S 2, İzmir 2016, s.77-84. Özlü, Zeynel, “Osmanlı Devleti’nde Difteri Hastalığı ve Koruyucu Sağlık Hizmetlerine Dair Bulgular (19. Yüzyıl Sonları ve 20. Yüzyıl Başlarında)”, Belleten, C 81, S 291, Ankara 2017, s.419-480.
• Resmî Gazete, 14 Mart 1931, S 1747, s.301.
• Resmî Gazete, 7 Kânunusani 1932, S 1996, s.1125-1132.
• Resmî Gazete, 18 Teşrinisani 1933, S 2555, s.3227-3228.
• Serin, Sinem, “İstanbul’da Verem Tedavisi İçin Kurulan Sağlık Merkezleri ve Beykoz Kasrı’nın Hastalıkla Mücadeledeki Rolü”, Tarihsel Süreçte Anadolu’da Verem, ed. Eren Akçiçek, Fevzi Çakmak, Şükran Köse, Ahmet Çağrı Büke, Gece Kitaplığı, Ankara 2021, s.61-82.
• Sezgin, Deniz, “Cumhuriyet Dönemi Sağlık İletişimi Uygulamalarında İlkler: Türkiye’de Sıtma ile Mücadele”, Akademik Bakış Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler Dergisi, s.33-47.
• Sınmaz Sönmez, Cahide; Erdenanar, Reyhan, “Atatürk Döneminde Frengi İle Mücadele”, Atatürk Yolu Dergisi, S 71, 2022, s.256-274.
• Tabak, Kadir Sinan, Türkiye’de Nüfusun Yapısı ve Tarihsel Gelişimi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Ankara 2000.
• Tanış, Cihat, “20. Yüzyıl Başlarında Osmanlı Devleti’nin Kızamık ile Mücadelesi (1900-1908)”, Researcher: Social Science Studies, C 5, S IV, Ankara 2017, s.166-175.
• Tekir, Selma, “Erken Cumhuriyet Dönemi Türkiye’de Bulaşıcı Hastalıklarla Mücadele (1923-1930)”, Journal of Turkish Research Institute, S 65, 2019, s.407-430.
• Töre, Okan, “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Bulaşıcı Hastalıklarla Savaşım”, Klimik Dergisi, C 34, S 1, İstanbul 2021, s.1-12.
• Tuğluoğlu, Fatih, “Türkiye’de Sıtma Mücadelesi (1924-1950)”, Türkiye Parazitoloji Dergisi, C XXXII, S 4, İzmir 2008, s.351-359.
• Tuna, Serkan, “İstanbul Verem Mücadelesi Cemiyeti ve Faaliyetleri (1927-1938)”, Tarihsel Süreçte Anadolu’da Verem, ed. Eren Akçiçek, Fevzi Çakmak, Şükran Köse, Ahmet Çağrı Büke, Gece Kitaplığı, Ankara 2021, s.179-214.
• Tüzün, Nevim, Erkmen, Ayşe, “Arşiv Belgeleri Işığında Osmanlı Devleti’nde Boğmaca Hastalığı Üzerine Bir İnceleme (XIX. Yüzyıl Sonlarından XX. Yüzyıl Başlarına)”, Mersin Üniversitesi Tıp Fakültesi Lokman Hekim Tıp Tarihi ve Folklorik Tıp Dergisi, C 12, S 3, Mersin 2022, s.507-517.
• Türkiye İstatistik Kurumu, İstatistik Göstergeler/Statistical Indicators (1923 2009), Türkiye İstatistik Kurumu Yayınları, Ankara 2013.
• Uslu, Menekşe Yıldız, 19. Yüzyılda Osmanlı Devletinde Tifo ve Tifo ile Mücadele, İstanbul, 2024.
• Üstüni, Çağatay; Özçiftçii, Seçil, “Trahom Teşrihi Marazisi Kitabındaki Tarihçe Bölümünün Günümüz Türkçesine Sadeleştirilmesi”, Mersin Üniversitesi Tıp Fakültesi Lokman Hekim Tıp Tarihi ve Folklorik Tıp Dergisi, C 13, S 2, Mersin 2023, s.325-331.
• Vergili, Ahmet, “Türkiye Cumhuriyeti’nin İlk Dönem Nüfus Politikası (1923-1960)”, Sosyoloji Yıllığı, S 22, Doğu Kitabevi, İstanbul 2013, s.313-324.
• Zeyben Karakuş, Ayşe Niğdem, 19. ve 20. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Yaşanan Salgın Hastalıkların Mekteplere Etkileri, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir 2021.