MİLLİ BİRLİK KOMİTESİ İKTİDARINDA DİNDE REFORM TARTIŞMALARI

Year 2025, Volume: 41 Issue: 112, 701 - 738, 30.11.2025

Barış Celep

https://doi.org/10.33419/aamd.1832576

Abstract

27 Mayıs 1960’da askeri bir darbe ile 1950’den beri devam eden Demokrat Parti iktidarını deviren askerler, Milli Birlik Komitesi adı verilen 38 kişilik bir komite oluşturmuşlardır. Oluşturulan Milli Birlik Komitesi 24 Haziran 1960’da göreve başlamış ve 25 Ekim 1961 tarihine kadar iktidarda kalmıştır. İktidarda bulunduğu yaklaşık on altı aylık dönemde farklı siyasal, ekonomik, toplumsal ve kültürel meselelerle uğraşmak zorunda kalan Milli Birlik Komitesi’nin gündemini meşgul eden en önemli başlıklardan biri de dinde reform konusu olmuştur. Oldukça geniş bir sahayı ilgilendiren dinde reform tartışması 27 Mayıs rejiminin ilk dönemlerinde daha çok din dilinin millileşmesine odaklanmış, ezan ve Kur’an’ın Türkçeleştirilmesi üzerinde münakaşalar yaşanmıştır. Dinde reform tartışmalarının içeriği süreç ilerledikçe genişlemiş, İslam’ın şart, ibadet ve kavramlarında değişimi amaçlayan daha radikal bir hal almıştır. İsmini özellikle 1950’lerde kamuoyuna duyurmuş olan Osman Nuri Çerman’ın 1961’in Nisan ayında Milli Birlik Komitesi ve Temsilciler Meclisine sunduğu “Dinde Reform Tasarısı” ile dinde reform tartışması ülke gündeminin en önemli başlıklarından biri haline gelmiştir. Milli Birlik Komitesi özellikle din dilinin millileşmesini destekleyici bir söyleme sahip olsa da zamanla dinde reform taleplerini desteklemekten vazgeçmiştir. Bu çalışma döneme ait anılar, ulusal basına ait gazete ve dergiler ile arşiv belgeleri ışığında öncelikli olarak çok parçalı bir yapı arz eden Milli Birlik Komitesi’nin dinde reform konusuna bakışını ortaya koymaya çalışmaktadır. Sonrasında ise Milli Birlik Komitesi’nin hem ezanın ve Kur’an’ın Türkçeleştirilmesi hem de Osman Nuri Çerman’ın kamuoyunda oldukça ses getiren dinde reform tasarısı karşısında takınmış olduğu tutum değerlendirilmektedir. Çalışmada son olarak ise Milli Birlik Komitesi’nin dinde reform konusundaki tutum değişikliğine yol açan nedenler analiz edilmeye çalışılmaktadır.

Keywords

27 Mayıs Askerî Darbesi , Din Politikaları , Dinde Reform , Ezan , İslam , Milli Birlik Komitesi.

THE DEBATES ON RELIGIOUS REFORM UNDER THE RULE OF NATIONAL UNITY COMMITTEE

Abstract

On May 27, 1960, the army overthrew the Democratic Party government, which had been in power since 1950, with a military coup and established a 38-member National Unity Committee. The National Unity Committee started running the country on June 24, 1960, and remained in power until October 25, 1961. During this period, the National Unity Committee had to deal with various political, economic, social, and cultural issues, one of which was the topic of religious reform. In the early stages of the May 27 regime, the debate on religious reform primarily focused on nationalizing the language of religion, sparking discussions around translating the azan and the Quran into Turkish. Over time, the content of the religious reform debate expanded and took on a more radical form, aiming to change the tenets, practices, and concepts of Islam. The debate on religious reform became one of the most important topics on the country’s agenda with the “Religion Reform Bill” presented to the National Unity Committee and the House
of Representatives in April 1961 by Osman Nuri Cerman, who had made his name known to the public especially in the 1950s. Although the National Unity Committee initially adopted rhetoric supportive of nationalizing the language of religion, it eventually refrained from supporting demands for religious reform. This study primarily aims to reveal the National Unity Committee’s perspective on religious reform, which reflected a fragmented structure, based on memoirs, national press, and archival documents from the period. It then evaluates the National Unity Committee’s stance on both the Turkification of the azan and the Quran, and on Osman Nuri Cerman’s religious reform proposal. Finally, it attempts to analyze the reasons behind the National Unity Committee’s change in attitude regarding religious reform.

Keywords

27 May Coup , National Unity Committee , Religious Policies , Religious Reform , Azan , Islam.

References

• Akyaz, Doğan, Askerî Müdahalelerin Orduya Etkisi, İletişim Yayınları, İstanbul 2009.
• Altay, Fahrettin, İslam Dini (Aydın Gençler İçin), Ölçülü Yayınevi, İstanbul 1959.
• Arcayürek, Cüneyt, Yeni Demokrasi Yeni Arayışlar 1960-1965, Bilgi Yayınevi, Ankara 1985.
• Atalay, Besim, Türk Dili İle İbadet, Nebioğlu Yayınevi, İstanbul 1960.
• Atalay, Onur, Türk’e Tapmak: Seküler Din ve İki Savaş Arası Kemalizm, İletişim Yayınları, İstanbul 2019.
• Azak, Umut, Türkiye’de Laiklik ve İslam, İletişim Yayınları, İstanbul 2019.
• Aydemir, Şevket Süreyya, Tek Adam Mustafa Kemal (1922-1938), Remzi Kitabevi, İstanbul 1965.
• Aygen, Cemal, “Ezan Politikası”, Öncü, 4 Mart 1961, s. 2.
• Baban, Cihad, Politika Galerisi, Remzi Kitabevi, İstanbul 1970.
• Başkaya, Muzaffer, “27 Mayıs 1960 Müdahalesini Meşrulaştırma Çabaları Kapsamında Cami ve Din Görevlilerinin Rolü”, 19. Yüzyıldan Günümüze Türkiye’de İktidara Müdahaleler ve Darbeler Uluslararası Sempozyumu Bildiriler Kitabı Cilt 2, Haz. Selcan Koçaslan, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2019, s. 827-844.
• Belviranlı, Ali Kemal, “Ezan Başka Dilde Okunabilir mi?”, İslam, S 39, Aralık 1960, s. 79-81.
• Bilmen, Ömer Nasuhi, Ashab-ı Kiram Hakkında Müslümanların Nezih İtikadları, Risale Yayınevi, İstanbul 2020.
• Bilmen, Ömer Nasuhi, “Kur’an-ı Kerimin Resm-i Hattını Tağyir Caiz Değildir”, Türkçe Kur’an Okunamaz, Haz. Mümin Çevik, Sinan Matbaası, İstanbul 1958, s. 10-14.
• Birgit, Orhan, Evvel Zaman İçinde, Doğan Kitap, İstanbul 2005.
• Celep, Barış, “27 Mayıs 1960’da Yeniden Nükseden Bir Tartışma: Türkçe Ezan Tartışması”, Toplumsal Tarih, S 310, Ekim 2019, s. 60-67.
• Celep, Barış, “Propagandanın Taşrada İnşası: 27 Mayıs 1960 Sonrası Köylerdeki Propaganda Faaliyetleri”, Siyasal: Journal of Political Sciences, S 29 (2), 2020, s. 379-401.
• CHP Büyük Kurultayının 10 Mayıs 1946 Olağanüstü Toplantısına Sunulan CHP Müstakil Grubu Raporu ve Ekleri, TBMM Basımevi, Ankara 1946.
• Cumhurbaşkanlığı Cemal Gürsel Arşivi, Belge No: 04000900, Belge Eki No: 169, 27 Haziran 1961.
• Cumhurbaşkanlığı Cemal Gürsel Arşivi, Belge No: 04000918, Belge Eki No: 167, 26 Haziran 1961.
• Cumhuriyet, 2 Ekim 1958.
• Cumhuriyet, 15 Temmuz 1960.
• Cumhuriyet, 17 Temmuz 1960.
• Cumhuriyet, 18 Temmuz 1960.
• Cumhuriyet, 19 Temmuz 1960.
• Cumhuriyet, 21 Temmuz 1960.
• Cumhuriyet, 24 Temmuz 1960. Cumhuriyet, 4 Ağustos 1960.
• Cumhuriyet, 8 Mart 1961.
• Cumhuriyet, 27 Mart 1961.
• Cumhuriyet, 24 Haziran 1961.
• Cumhuriyet, 27 Temmuz 1961.
• Cumhuriyet Senatosu Tutanak Dergisi (CSTD), Birleşim (B): 29, (03.02.1962).
• Cündioğlu, Dücane, Türkçe Kur’an ve Cumhuriyet İdeolojisi, Kitabevi Yayınları, İstanbul 1998.
• Çağlar, B. K., “Kadircan Kaflı”, Dinimizde Reform Kemalizm, S 39, Temmuz 1961, s. 10-11.
• Çerman, Osman Nuri, “38. Sayımızda Yayınladığımız Dinde Reform Kemalizm Kanun Tasarısından Kopan Gürültülerin Hikayesi”, Dinimizde Reform Kemalizm, S 39, Temmuz 1961, s. 4-7.
• Çerman, Osman Nuri, “Din, İnkılap Düşmanlığından Kurtarılmalıdır”, Dinimizde Reform Kemalizm, S 32, Temmuz 1960, s. 3-5.
• Çerman, Osman Nuri “Din Şûrası”, Dinimizde Reform Kemalizm, S 34, Eylül 1960, s. 2-5. Çerman, Osman Nuri, “Dinde Reform Yapılmadıkça Demokrasi Yine Laftan İbaret Kalır”, Dinimizde Reform Kemalizm, S 31, Haziran 1960, s. 29-30.
• Çerman, Osman Nuri, İdeal Türkiye İçin Din’de Reform-Kemalizm Cilt III, Sıralar Matbaası, İstanbul 1960.
• Çerman, Osman Nuri, “İdeal Türkiye İçin Dinimizde Reform Kemalizm Kanun Tasarısı”, Dinimizde Reform Kemalizm, S 38, 23 Nisan 1961, s. 2-14.
• Çerman, Osman Nuri, “Milli Birlik Komitesinin Niçin İlk İşi Dinde Reformdur”, Dinimizde Reform Kemalizm, S 35, Ekim 1960, s. 2-5.
• Çerman, Osman Nuri, Modern Türkiye İçin Din’de Reform, Tan Matbaası, İstanbul 1958.
• Çerman, Osman Nuri, Modern Türkiye İçin Din’de Reform, Y.y, İstanbul 1956.
• Çerman, Osman Nuri, Modern Türkiye İçin Dinde Reform-Kemalizm Cilt: II, Y.y., İstanbul 1959.
• Çerman, Osman Nuri, “Modern Türkiye İçin Dinimizde Reform – Kemalizm Dergisi Ne İçin Çıkıyor?”, Dinimizde Reform Kemalizm, S 1, Aralık 1957, s. 2-6.
• Çerman, Osman Nuri, Mutlu Bir Vatan İçin Düşünceler, Sıralar Matbaası, İstanbul 1962.
• Çiftçi, Erhan, Bahtiyar Yalta: Bir Darbeci Subayın Hatıraları, Kronik Kitap, İstanbul 2023.
• Dere, Nurgül, “Kafkasya’dan İstanbul’a Bir İlim Yolcusu Bekir Hâki Yener (1882-1975), Din ve Hayat, S 24 (2015), s. 94-97.
• Dinimizde Reform Kemalizm, S 39, Temmuz 1961.
• Dinimizde Reform Kemalizm, S 40, 28 Nisan 1962.
• Doğu Ekspres, 13 Mayıs 1961.
• Doğu Ekspres, 18 Mayıs 1961.
• Duman, Doğan, Demokrasi Sürecinde Türkiye’de İslamcılık, Dokuz Eylül Yayınları, İzmir 1999.
• Duman, Önder ve Mehmet Aydın, “27 Mayıs’ın Gölgesinde Bir “İrtica” Hamlesi: Türkçe Ezan”, History Studies, S 11 (6), Aralık 2019, s. 2265-2279.
• Ekinci, 15 Haziran 1961. Engin, Arın, Atatürkçülük’te Dil ve Din, Özyürek Basımevi, Atatürkkent (İstanbul) 1955.
• Er, Ahmet, Hâtıralarım ve Hayatım, Pamuk Yayıncılık, İstanbul 2007.
• Evrin, Sadettin, “Dinde Reform Diye Ortaya Atılan Hezeyan”, Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi, S 1-2, Ocak-Şubat 1963, s. 41-42.
• Evrin, M. Sadettin, Radyoda Dini ve Ahlaki Konuşmalar, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 1961.
• Ferik, Hatice Ergin, Cumhuriyet Döneminde Bir General: Sadettin Evrin Paşa’nın Tasavvuf Anlayışı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2013.
• Gökşen, Nesimi, Devletin Subayı, Subayın Devleti, İletişim Yayınları, İstanbul 2023.
• Güllâbî, “Çerman Vakası”, Yeni İstiklal, 17 Mayıs 1961, s. 12.
• Gürsu, Tanzer, “Ezan ve Kur’an Türkçe Olmalı Mı?”, Öncü, 7 Ekim 1960, s. 2.
• Hamle, 28 Şubat 1961. Hatiboğlu, Mehmed Said, “İslâm’ın Doğru Anlaşılmasında ve Yaşanmasında Sünnetin Yeri”, Sünnetin Bireysel ve Toplumsal Değişimdeki Rolü Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Konya İlahiyat Derneği Yayınları, Konya 2008, s. 29-36.
• Hayırlıoğlu, Eyüp Sabri, “Türkçe Kur’an Okunamaz”, Türkçe Kur’an Okunamaz, Haz. Mümin Çevik, Sinan Matbaası, İstanbul 1958, s. 5-9.
• İslam, S 35, Ağustos 1960.
• İpekçi, Abdi - Ömer Sami Coşar, İhtilâlin İçyüzü, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2012.
• Kaflı, Kadircan, “Dinde Reform Tasarısı”, Tercüman, 8 Mayıs 1961, s. 3.
• Kansu, Ceyhun Atıf, “Türkiye’nin Ana Sorunları”, Forum, C XIII, S 151, 15 Temmuz 1960, s. 13-15.
• Kaplan, Mustafa, Devrim Anıları, Scala Yayıncılık, İstanbul 2019.
• Kara, İsmail, Cumhuriyet Türkiyesi’nde Bir Mesele Olarak İslâm 2, Dergâh Yayınları, İstanbul 2019.
• Karavelioğlu, Kâmil, Bir Devrim İki Darbe: 27 Mayıs, 12 Mart, 12 Eylül, Gürer Yayınları, İstanbul 2007.
• Kayalı, Kurtuluş, Ordu ve Siyaset: 27 Mayıs-12 Mart, İletişim Yayınları, İstanbul 1994.
• Kılaç, Salim, “Gene Reform”, Yeni İstiklal, 31 Mayıs 1961, s. 6.
• Kılıç, Ahmet Faruk, Atatürk ve Din, Dem Yayınları, İstanbul 2009.
• Kılıç, Ahmet Faruk, Türkiye’de Din-Devlet İlişkilerinde Yönetici Seçkinlerin Rolü, Dem Yayınları, İstanbul 2005.
• Koç, Zübeyir, “Din Noktasından İnkılap”, Toprak, S 69, 1 Ağustos 1960, s. 4,17.
• Koçak, Cemil, 27 Mayıs Bakanlar Kurulu Tutanakları-I. Cilt, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2010.
• Koçaş, Sadi, Atatürk’ten 12 Mart’a…Cilt: I, May Yayınevi, İstanbul 1977.
• Köker, Ekrem, Kur’an-ı Kerimin Hakiki Tercümesi Olamaz ve Başka Harfle Yazılamaz, Yeşilnur Matbaası, Eskişehir 1961.
• Küçük, Sami, Rumeli’den 27 Mayıs’a, Mikado Yayınları, İstanbul 2008.
• Kürkçüoğlu, Kemal Edip, Dinde Reform Meselesi, Diyanet İşleri Reisliği Yayınları, Ankara 1957.
• Madanoğlu, Halim Tugay, Korgeneral Cemal Madanoğlu’nun Anıları, Kaynak Yayınları, İstanbul 2019.
• Milliyet, 21 Temmuz 1960.
• Milliyet, 26 Temmuz 1960.
• Milliyet, 3 Ağustos 1960.
• Milliyet, 26 Eylül 1960.
• Milliyet, 6 Ekim 1960.
• Milliyet, 28 Ekim 1960.
• Milliyet, 22 Şubat 1961.
• Milliyet, 23 Şubat 1961.
• Milliyet, 27 Şubat 1961.
• Milliyet, 3 Mart 1961.
• Milliyet, 2 Nisan 1961.
• Milliyet, 24 Haziran 1961. Milliyet, 24 Temmuz 1961.
• Mumcu, Uğur, İnkılâp Mektupları, Tekin Yayınevi, İstanbul 1987.
• Nizam, 25 Haziran 1971.
• Ocak, Ahmet Yaşar, Türkler, Türkiye ve İslâm: Yaklaşım, Yöntem ve Yorum Denemeleri, İletişim Yayınları, İstanbul 2013.
• Öncü, 22 Şubat 1961.
• Öncü, 21 Mart 1961.
• Öncü, 17 Nisan 1961.
• Öymen, Örsan, Bir İhtilâl Daha Var…1908-1980, Milliyet Yayınları, İstanbul 1986.
• Özdağ, Ümit, Menderes Döneminde Ordu-Siyaset İlişkileri ve 27 Mayıs İhtilali, Boyut Yayın Grubu, İstanbul 2004.
• Özmen, M. Şevki, “Kur’an-ı Kerim Latin Harfleri ile Yazılabilir mi?”, İslam, S 37, Ekim 1960, s. 7-8.
• Parlak, Deniz, Laikleşme Sürecinde Camiler, İletişim Yayınları, İstanbul 2020. Pulur, Hasan, “Arapça Ezan, Türkçe Ezan…”, Milliyet, 2 Aralık 2004, s. 3. Sakarya, 1 Mart 1961.
• Mehmet, Türklerde Dinî ve Kültürel Hoşgörü, Atatürk ve Laiklik, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara 2006. Sarıkoyuncu, Ali, Atatürk, Din ve Din Adamları, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2002.
• Saygın, M. Celal, Diyanet Cephesinden Atatürk İnkılâpları, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1952.
• Sebilürreşad, S 311, Temmuz 1960.
• Sebilürreşad, S 323, Nisan 1961.
• Sebilürreşad, S 337, Haziran 1962.
• Semizoğlu, Necdet, “Türkçe-Arapça Ezan Meselesi”, Karadeniz Postası, 12 Ağustos 1960, s. 1-2.
• Sitembölükbaşı, Şaban, Türkiye’de İslâm’ın Yeniden İnkişafı (1950-1960), Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1995.
• Taşer, Dündar, Mesele, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2019.
• T.C. Kurucu Meclis Tutanak Dergisi (TCKMTD), B: 3, (21.02.1961).
• T.C. Resmî Gazete, 6 Haziran 1941, S 4827.
• T.C. Temsilciler Meclisi Tutanak Dergisi (TCTMTD), B: 69, (17.05.1961).
• Toker, Metin, Demokrasimizin İsmet Paşa’lı Yılları: Yarı Silahlı, Yarı Külahlı Bir Ara Rejim 1960-1961, Bilgi Yayınevi, Ankara 1991.
• Tör, Vedat Nedim, “Bir Çöküşün Düşündürdükleri”, Forum, C XIII, S 151, 15 Temmuz 1960, s. 9-11.
• Tuncalp, Enver, “Dinde Reforma Cüret ve Dersi İbret”, Yeni İstiklal, 28 Haziran 1961, s. 2.
• Turan, Şerafettin, Türk Devrim Tarihi 5: Çağdaşlık Yolunda Yeni Türkiye, Bilgi Yayınevi, Ankara 2019.
• Turgut, A., “Dil Sorunu”, Forum, C XIII, S 151, 15 Temmuz 1960, s. 21-22.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), Fon Kodu: 30-1-0-0, Yer No: 33.198.1.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), Fon Kodu: 30-11-1-0, Yer No: 285.8.12.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), Fon Kodu: 30-18-1-2, Yer No: 159.17.16.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), Fon Kodu: 51-0-0-0, Yer No: 4.33.29.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), Fon Kodu: 51-0-0-0, Yer No: 4.34.48.
• Tüylü, A., “Dinde Reform Saçmalığı”, Yeni İstiklal, 4 Ekim 1961, s. 5.
• Uyar, Hakkı, İki Darbe Arasında CHP 1960-1971, Doğan Kitap, İstanbul 2017.
• Yazır, Muhammed Hamdi, “Kur’an-ı Kerim Tercüme Edilebilir mi?”, İslam, S 38, Kasım 1960, s. 34-35.
• Yeni İstiklal, 1 Mart 1961.
• Yeni İstiklal, 29 Mart 1961.
• Yeni İstiklal, 10 Mayıs 1961.
• Yeni İstiklal, 21 Haziran 1961. Yeni İstiklal, 28 Haziran 1961.
• Yeni İstiklal, 23 Ağustos 1961.
• Yıldız, Ahmet, İhtilalin İçinden, Alan Yayıncılık, İstanbul 2001.
• Yörükân, Yusuf Ziya, Müslümanlık, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 1961.
• Yürük, Hüseyin, 27 Mayıs 1960: Darbe, Esaret ve Ölüm, Hukukçular Derneği 2022.