Analysis of Civil Disobedience as a Right in the Context of the Philosophy of Law and the Possibilities of Its Legal Legitimacy Within the Scope of the Principle of Proportionality

Year 2025, Volume: 83 Issue: 2

Şefik Taylan Akman

https://doi.org/10.30915/abd.1589380

Abstract

In this study, the concept of civil disobedience will be investigating in terms of both philosophy of law, legal theory and practice. In the first part, the connection of civil disobedience with natural law will be examined, especially in terms of the right of resistance. In this context, a discussion will be conducted on the philosophical and moral legitimacy of civil disobedience. It will be emphasized why civil disobedience should be considered legitimate in a democratic state governed by the principle of the rule of law and how it can contribute to the improvement of the democratic order. In the second part, the legal legitimacy of civil disobedience will be discussed in the context of fundamental human rights and freedoms within the scope of the principle of proportionality. Finally, the legal status of civil disobedience actions and activists will be evaluated within the limits of positive law, taking into account the constitutional and criminal law regulations in Turkey.

Keywords

Civil disobedience, Principle of proportionality, Philosophy of Law, Natural Law, Legitimacy

Hukuk Felsefesi Bağlamında Sivil İtaatsizliğin Bir Hak Olarak Analizi ve Ölçülülük İlkesi Çerçevesinde Hukuki Meşruluğunun İmkânları

Abstract

Bu çalışmada sivil itaatsizlik kavramı hem hukuk felsefesi hem de hukuk teorisi ile uygulaması yönünden incelenecektir. İlk bölümde sivil itaatsizliğin doğal hukukla olan bağlantısı, bilhassa direnme hakkı ekseninde ele alınacaktır. Bu kapsamda sivil itaatsizliğin felsefi ve ahlaki yönden meşruiyetine yönelik bir tartışma yürütülecektir. Demokratik bir hukuk devletinde sivil itaatsizliğin neden meşru sayılması gerektiği ve demokratik düzenin gelişmesine ne gibi katkılar sunabileceği üzerinde durulacaktır. İkinci bölümde sivil itaatsizliğin hukuki meşruiyetine yönelik tartışmalar ölçülülük ilkesi çerçevesinde temel insan hak ve özgürlükleri bağlamında irdelenecektir. Son olarak sivil itaatsizlik eylemlerinin ve bu eylemlerde bulunan kişilerin hukuki durumları, pozitif hukukun sınırları dâhilinde, Türkiye’deki anayasa ve ceza hukuku düzenlemeleri göz önüne alınarak değerlendirilmeye çalışılacaktır.

Keywords

Sivil itaatsizlik, Ölçülülük ilkesi, Hukuk felsefesi, Doğal hukuk, Meşruiyet.

References

• Acar, Ali, “Anayasa Mahkemesi’nin Anayasa Madde 90/5 Hakkındaki Zımni İlga Tespiti ve İnsan Haklarına Dayalı (Yeni Bir) Yargısal Denetim”, Anayasa Hukuku Dergisi, Cilt 6, Sayı 11, 2017, s.137-190.
• Aiskhülos ve Sofokles, Eski Yunan Tragedyaları 1 - Persler Aiskhülos - Antigone Sofokles, İstanbul, Mitos Boyut, 2. Baskı, 2002.
• Akbulut, Berrin, Türk Ceza Hukuku - Temel Bilgiler, Ankara, Seçkin, 4. Baskı, 2024.
• Akıllıoğlu, Tekin, “Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve İç Hukukumuz”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, Cilt 44, Sayı 3, 1989, s.155-173.
• Aktaş, Sururi, “Cezalandırmanın Amacı Üzerine”, Erzincan Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt 13, Sayı 1-2, Haziran 2009, s.1-25.
• Alexy, Robert, “Constitutional Rights and Proportionality”, Revus, Sayı 22, 2014, s.51-65.
• Alexy, Robert, Hukuk Kavramı ve Hukukun Geçerliliği, Çev. Altan Heper, İstanbul, Fol, 2024.
• Alexy, Robert, “The Reasonableness of Law”, in Giorgio Bongiovanni, Giovanni Sartor ve Chara Valentini (Ed.), Reasonableness and Law, New York, Springer, 2009, s.5-15.
• Alexy, Robert, “Thirteen Replies”, in George Pavlakos (Ed.), Law, Rights and Discourse - The Legal Philosophy of Robert Alexy, Oxford, Hart, 2007, s.334-366.
• Aliefendioğlu, Yılmaz, “Tartışma”, in Hayrettin Ökçesiz (Ed.), Sivil İtaatsizlik - Disiplinlerarası Kolokyum, 7-9 Kasım 1997, İstanbul, Demokrasi Kitaplığı, 1999, s.229-275.
• Altıparmak, Kerem, “Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 6. Maddesinin Uygulama Alanı”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, Cilt 53, Sayı 1, 1998, s.1-35.
• Ambrozas, Diana, “The University as Public Sphere”, Canadian Journal of Communication, Cilt 21, Sayı 1, Haziran 1998, https://cjc.utppublishing.com/doi/10.22230/cjc.1998v23n1a1024 (E.T. 23/12/2024).
• Anbarlı, Şeniz, “Baskıya Karşı Direnme Biçimi Olarak Sivil İtaatsizlik ve Meşruluğu Sorunu”, Yönetim Bilimleri Dergisi, Cilt 5, Sayı 2, 2007, s.71-98.
• Arendt, Hannah, “Sivil İtaatsizlik Karşıtlığı”, in Hannah Arendt et al., Sivil İtaatsizlik, Çev. Yakup Coşar, İstanbul, Ayrıntı, 1997, s.76-115.
• Arslan, Zühtü, “Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Türk Anayasa Yargısı: Uyum Sorunu ve Öneriler”, Anayasa Yargısı, Cilt 17, 2000, s.274-293.
• Aydın, Melike Belkıs, “Kant’ın ve Hegel’in Felsefesinde Cezanın Amacı”, İnönü Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt 11¸ Sayı 1, 2020, s.126-138.
• Aygün, Tarık, Efendiliğin Reddi - Sivil İtaatsizlik ve Doğrudan Eylem, İstanbul, Versus, 2. Baskı, 2006.
• Baba, Yasemin, Hırsızlık İçeriğindeki Azlığın Cezalandırma Üzerindeki Etkisi (Doktora Tezi, Danışman Adem Sözüer), İstanbul, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Hukuku Ana Bilim Dalı, 2017.
• Bekar, Elif, “Ceza Muhakemesinde Hüküm Çeşitleri (CMK m. 223)”, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, Cilt 75, Sayı 1, Haziran 2017, s.15-60.
• Bilgin, Ahmet Burak, “Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinin İç Hukuktaki Yeri”, Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Araştırmaları Dergisi, Cilt 22, Sayı 1, 2016, s.81-130.
• Bove, Jose ve Gilles Luneau, Sivil İtaatsizliğe Çağrı, Çev. Işık Ergüden, Ankara, Fol, 2021.
• Bychawska-Siniarska, Dominika, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Kapsamında İfade Özgürlüğünün Korunması, Çev. Tuğçe Duygu Köksal, Avrupa Konseyi, 2018.
• Calhoun, Craig, “Introduction: Habermas and the Public Sphere”, in Craig Calhoun (Ed.), Habermas and the Public Sphere, Cambridge, The MIT, 4. Baskı, 1996, s.1-48.
• Centel, Nur, “Cezanın Amacı ve Belirlenmesi”, in Prof. Dr. Turhan Tûfan Yüce’ye Armağan, İzmir, Dokuz Eylül Üniversitesi, 2001, s.337-372.
• Centel, Nur ve Hamide Zafer, Ceza Muhakemesi Hukuku, İstanbul, Beta, 21. Baskı, 2022.
• Coşar, Yakup, “Önsöz: Sivil İtaatsizlik” in Hannah Arendt et al., Sivil İtaatsizlik, Çev. Yakup Coşar, İstanbul, Ayrıntı, 1997, s.9-29.
• Çap, Güneş, “Robert Alexy’nin İlkeler Teorisine Genel Bir Bakış”, Anayasa Yargısı, Cilt 38, Sayı 2, Aralık 2021, s.221-245.
• Çelebi, Aykut, “Demokrasinin Derinleşmesi: Bir Yöntem Olarak Sivil İtaatsizlik”, Cogito (Sivil İtaatsizlik), Sayı 67, Yaz 2011, s.80-96.
• Çiçek, Atıl Cem ve Selçuk Aydın, Sivil İtaatsizlik ve Anarşizm, İstanbul, Doruk, 2018.
• della Cananca, Giacinto, “Reasonableness in Administrative Law”, in Giorgio Bongiovanni, Giovanni Sartor ve Chara Valentini (Ed.), Reasonableness and Law, New York, Springer, 2009, s.295-310.
• Doğan, Koray, “Ceza Muhakemesinde Hüküm”, Ceza Hukuku Dergisi, Cilt 3, Sayı 7, Ağustos 2008, s.171-201.
• Dönmezer, Sulhi ve Sahir Etman, Nazarî ve Tatbikî Ceza Hukuku - Genel Kısım - Cilt: II, İstanbul, Beta, 11. Baskı, 1997.
• Duran, Lûtfi, İdare Hukuku Ders Notları, İstanbul, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi, 1982.
• Duva, Özlem, “Hannah Arendt’te Bir Sorumluluk Meselesi Olarak Sivil İtaatsizlik”, Felsefe Logos (Başkaldırı), Sayı 39, Eylül 2010, s.53-65.
• Dworkin, Ronald, Hakları Ciddiye Almak, Çev. Ahmet Ulvi Türkbağ, Ankara, Dost, 2007.
• Dworkin, Ronald, “Sivil İtaatsizliğin Etiği ve Pragmatiği”, in Hannah Arendt et al., Sivil İtaatsizlik, Çev. Yakup Coşar, İstanbul, Ayrıntı, 1997, s.137-155.
• Eley, Geoff, “Nations, Publics, and Political Cultures: Placing Habermas in Nineteenth Century”, in Craig Calhoun (Ed.), Habermas and the Public Sphere, Cambridge, The MIT, 4. Baskı, 1996, s.289-339.
• Erdoğan, Mustafa, Anayasa Hukuku, Ankara, Orion, 7. Baskı, 2011.
• Eroğul, Cem, Anatüzeye Giriş (“Anayasa Hukuku”na Giriş), Ankara, İmaj, 11. Baskı, 2010.
• Fraser, Nancy, “Kamusal Alanı Yeniden Düşünmek: Gerçekte Var Olan Demokrasinin Eleştirisine Bir Katkı”, Çev. Meral Özbek ve Cemal Balcı, in Meral Özbek (Ed.), Kamusal Alan, Hil, İstanbul, 3. Baskı, 2015, s.103-155.
• Fraser, Nancy, “What’s Critical about Critical Theory? The Case of Habermas and Gender”, New German Critique, Sayı: 35, Bahar - Yaz 1985, s.97-131.
• Göktürk, Neslihan, “Suçun Yasal Tanımında Yer Alan ‘Hukuka Aykırılık’ İfadesinin İcra Ettiği Fonksiyon”, İnönü Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt 7, Sayı 1, 2016, s.407-450.
• Göze, Ayferi, “Onaltıcı Yüzyıl Düşünürlerinde Baskıya Karşı Direnme”, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, Cilt 34, Sayı 1-4, 1968, s.243-277.
• Göze, Ayferi, “Onyedi ve Onsekizinci Yüzyıl Düşünürlerinde Baskıya Karşı Direnme”, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, Cilt 35, Sayı 1-4, 1969, s.49-73.
• Gözler, Kemal, Anayasa Hukukunun Genel Teorisi - Cilt I, Bursa, Ekin, 2. Baskı, 2020.
• Gözler, Kemal, Hukuka Giriş, Bursa, Ekin, 21. Baskı, 2024.
• Gros, Frederic, İtaat Etmemek, Çev. Zeynep Büşra Bölükbaşı, İstanbul, Yapı Kredi, 2020.
• Habermas, Jürgen, “Kamusal Alan”, Çev. Meral Özbek, in Meral Özbek (Ed.), Kamusal Alan, Hil, İstanbul, 3. Baskı, 2015, s.95-102.
• Habermas, Jürgen, “İdeoloji” Olarak Teknik ve Bilim, Çev. Mustafa Tüzel, YKY, İstanbul, 9. Baskı, 2016.
• Habermas, Jürgen, İletişimsel Eylem Kuramı, Çev. Mustafa Tüzel, Kabalcı, İstanbul, 2001.
• Habermas, Jürgen, Kamusallığın Yapısal Dönüşümü, Çev. Tanıl Bora ve Mithat Sancar, İstanbul, İletişim, 1997.
• Habermas, Jürgen, “Sivil İtaatsizlik: Demokratik Hukuk Devletinin Denek Taşı - Almanya’da Otoriter Legalizm Karşıtlığı”, in Hannah Arendt et al., Sivil İtaatsizlik, Çev. Yakup Coşar, İstanbul, Ayrıntı, 1997, s.116-136.
• Hafızoğulları, Zeki, Ceza Normu - Normatif Bir Yapı Olarak Ceza Hukuku Düzeni, Ankara, US-A, 2. Baskı, 1996.
• Hakeri, Hakan, “Ceza Hukukunda Önemsiz Hareketler”, Türkiye Barolar Birliği Dergisi, Sayı 69, 2007, s.55-96.
• Işıktaç, Yasemin, Hukuk Felsefesi, İstanbul, Filiz Kitabevi, 6. Baskı, 2019.
• Işıktaç, Yasemin ve Sevtap Metin, Hukuk Metodolojisi, İstanbul, Filiz Kitabevi, 2003.
• İçel, Kayıhan ve Süheyl Donay, Karşılaştırmalı ve Uygulamalı Ceza Hukuku - Genel Kısım - 1. Kitap, İstanbul, Beta, 5. Baskı, 2006.
• Kaboğlu, İbrahim Ö., Anayasa Hukuku Dersleri (Genel Esaslar), İstanbul, Legal, 8. Baskı, 2012.
• Kaboğlu, İbrahim Ö., Anayasa ve Toplum, Ankara, İmge, 2000.
• Kaboğlu, İbrahim Ö., “Değerlendirme”, İnsan Hakları Uluslararası Sözleşmelerinin İç Hukukta Doğrudan Uygulanması (Anayasa, md. 90/son) - 5 Kasım 2004, Ankara, Türkiye Barolar Birliği, 2005, s.221-228.
• Karakaş, Halime, “Sivil İtaatsizlik Ne Kadar İtaatsiz?”, Doğu Batı Düşünce Dergisi (Kamusal Alan), Sayı 5, Kasım-Aralık-Ocak 1998-1999, s.171-193.
• Karakehya, Hakan, “Modern Cezalandırma Sistemlerinin Büyük Anlatıları”, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, Cilt 66, Sayı 1, 2008, s.87-108.
• Kardaş, Ümit, ‘Ötekiler’ İçin Sivil İtaatsizlik Rehberi - Demokrasiyi Militarizmden Nasıl Koruruz?, İstanbul, Hayykitap, 2008.
• Ketizmen, Muammer, Cezalandırıcı Adaletten Onarıcı Adalete: Türk Ceza Hukukunda Uzlaştırma, Ankara, Adalet, 2022.
• Kırlı, Özlem, “Sivil İtaatsizlik ve Henry David Thoreau”, Akademik Bakış Dergisi, Sayı 48, Mart-Nisan 2015, s.445-459.
• King, Jr., Martin Luther, Why We Can’t Wait, New York, Signet Classic, 2000.
• Koca, Mahmut ve İlhan Üzülmez, Türk Ceza Hukuku Genel Hükümler, Ankara, Seçkin, 17. Baskı, 2024.
• Kumm, Mattias, “Political Liberalism and the Structure of Rights: On the Place and Limits of the Proportionality Requirement”, in George Pavlakos (Ed.), Law, Rights and Discourse - The Legal Philosophy of Robert Alexy, Oxford, Hart, 2007, s.131-166.
• Küçüktaşdemir, Özgür, “Ceza Hukuku Bağlamında Sivil İtaatsizlik Üzerine Bazı Değerlendirmeler”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt 65, Sayı 4, Aralık 2016, s.2195-2239.
• Locke, John, Yönetim Üzerine İkinci İnceleme - Sivil Yönetimin Gerçek Kökeni ve Amacı Üzerine Bir Deneme, Çev. Fahri Bakırcı, Ankara, Ebabil, 2. Baskı, 2012.
• Losurdo, Domenico, Pasif Direniş - Mitin Ötesinde Bir Tarih, Çev. Emrullah Ataseven, İstanbul, Ayrıntı, 2019.
• Luneau, Gilles, “Giriş - Köyde Bir Mücadele”, in Jose Bove ve Gilles Luneau, Sivil İtaatsizliğe Çağrı, Çev. Işık Ergüden, Ankara, Fol, 2021, s.21-31.
• Metin, Yüksel, Ölçülülük İlkesi - Karşılaştırmalı Bir Anayasa Hukuku İncelemesi, Ankara, Seçkin, 2002.
• Metin, Yüksel, “Temel Hakların Sınırlandırılması ve Ölçülülük: Ölçülülük İlkesi Evrensel Bir Anayasal İlke midir?”, Süleyman Demirel Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt 7, Sayı 1, 2017, s.1-74.
• Morrone, Andrea, “Constitutional Adjudication and the Principle of Reasonableness”, in Giorgio Bongiovanni, Giovanni Sartor ve Chara Valentini (Ed.), Reasonableness and Law, New York, Springer, 2009, s.215-241.
• Negt, Oskar ve Alexander Kluge, “‘Kamusal Alan ve Tecrübe’ye Giriş”, Çev. Meral Özbek, in Meral Özbek (Ed.), Kamusal Alan, Hil, İstanbul, 3. Baskı, 2015, s.133-139.
• Nieminen, Kati, “Rebels without a Cause? Civil Disobedience, Conscientious Objection and the Art of Argumentation in the Case Law of the European Court of Human Rights”, Oñati Socio-legal Series, Cilt 5, Sayı 5, 2015, s.1291-1308.
• Oğurlu, Yücel, “AİHM Kararları ve Türk İdare Hukukunda Temel Hak ve Özgürlüklerin Sınırlandırılmasında Bir Yargısal Denetim Ölçütü Olarak ‘Ölçülülük İlkesi’”, Prof. Dr. Turhan Tufan YÜCE’ye Armağan, İzmir, Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi, 2001, s.485-521.
• Oğurlu, Yücel, Karşılaştırmalı İdare Hukukunda Ölçülülük İlkesi, Ankara, Seçkin, 2002.
• Ökçesiz, Hayrettin, “Hukuk ve Adalet Üstüne Duygular”, Doğu Batı Düşünce Dergisi (Hukuk ve Adalet Üstüne), Sayı 13, Kasım-Aralık-Ocak 2000-2001, s.225-230.
• Ökçesiz, Hayrettin, Sivil İtaatsizlik, İstanbul, Afa, 1994.
• Ökçesiz, Hayrettin, “Sivil İtaatsizlik Hakkı”, in Hayrettin Ökçesiz (Ed.), Sivil İtaatsizlik - Disiplinlerarası Kolokyum, 7-9 Kasım 1997, İstanbul, Demokrasi Kitaplığı, 1999, s.45-63.
• Özbek, Meral, “Giriş: Kamusal Alanın Sınırları”, in Meral Özbek (Ed.), Kamusal Alan, Hil, İstanbul, 3. Baskı, 2015, s.21-90.
• Özbek, Meral, “Giriş: Politik Kamusal Alan ve Kolektif Yaratıcılık”, in Meral Özbek (Ed.), Kamusal Alan, Hil, İstanbul, 3. Baskı, 2015, s.179-260.
• Özbek, Veli Özer, CMK İzmir Şerhi - Yeni Ceza Muhakemesi Kanunun Anlamı (Gerekçeli - İçtihatlı), Ankara, Seçkin, 2005.
• Özbek, Veli Özer et al., Türk Ceza Hukuku Genel Hükümler, Ankara, Seçkin, 15. Baskı, 2024.
• Özbek, Veli Özer, Koray Doğan ve Pınar Bacaksız, Ceza Muhakemesi Hukuku, Ankara, Seçkin, 16. Baskı, 2023.
• Özbek, Veli Özer ve Serkan Meraklı, “Hırsızlık Suçunda Malın Değerinin Azlığının Tespiti ve Buna Bağlı Olarak Ortaya Çıkan Hukuki Sorunlar”, Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt 19, Sayı 1, 2017, s.1-42.
• Özgenç, İzzet, Türk Ceza Hukuku Genel Hükümler, Ankara, Seçkin, 20. Baskı, 2024.
• Özlem, Doğan, “Sivil İtaatsizlik Üzerine Bir Felsefi İnceleme Denemesi”, in Hayrettin Ökçesiz (Ed.), Sivil İtaatsizlik - Disiplinlerarası Kolokyum, 7-9 Kasım 1997, İstanbul, Demokrasi Kitaplığı, 1999, s.83-100.
• Porat, Iddo, “Some Critical Thoughts on Proportionality”, in Giorgio Bongiovanni, Giovanni Sartor ve Chara Valentini (Ed.), Reasonableness and Law, New York, Springer, 2009, s.243-250.
• Postone, Moishe “Political Theory and Historical Analysis”, in Craig Calhoun (Ed.), Habermas and the Public Sphere, Cambridge, The MIT, 4. Baskı, 1996, s.164-177.
• Rawls, John, “Sivil İtaatsizliğin Gerekçelendirilmesi”, Çev. Erkal Ünal, Cogito (Sivil İtaatsizlik), Sayı 67, Yaz 2011, s.167-181.
• Rawls, John, “Sivil İtaatsizliğin Tanımı ve Haklılığı”, in Hannah Arendt et al., Sivil İtaatsizlik, Çev. Yakup Coşar, İstanbul, Ayrıntı, 1997, s.54-75.
• Raz, Joseph, The Authority of Law - Essays on Law and Morality, Oxford, Oxford, 2. Baskı, 2009.
• Rivers, Julian, “Proportionality, Discretion and Second Law of Balancing”, in George Pavlakos (Ed.), Law, Rights and Discourse - The Legal Philosophy of Robert Alexy, Oxford, Hart, 2007, s.167-188.
• Rumpf, Christian, “Ölçülülük İlkesinin Özellikle Türk Hukuku Dikkate Alınarak İrdelenmesi Üzerine Bir Deneme”, Çev. Forum Çeviri, in Ulrike Dufner (Ed.), Demokrasinin Garantisi: İnsan Onuru ve İnsan Hakları, İstanbul, Heinrich Böll Stiftung Derneği, 2008, s.33-40.
• Sabuncu, Yavuz, Anayasaya Giriş - Ek: 1982 Anayasası, Ankara, İmaj, 15. Baskı, 2012.
• Sadurski, Wojciech, “Reasonabless and Value Pluralism in Law and Politics”, in Giorgio Bongiovanni, Giovanni Sartor ve Chara Valentini (Ed.), Reasonableness and Law, New York, Springer, 2009, s.129-146.
• Sağlam, Fazıl, Temel Hakların Sınırlanması ve Özü, Ankara, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi, 1982.
• Sağlam, Rabia, “Bir Sivil İtaatsizlik Örneği Olarak Vicdani Red”, in Hayrettin Ökçesiz (Ed.), HFSA - Hukuk Felsefesi ve Sosyoloji Arkivi - 18. Kitap, İstanbul, İstanbul Barosu, 2007, s.251-265.
• Sancar, Mithat, Temel Hakların Yorumu (Doktora Tezi, Danışman Yahya K. Zabunoğlu), Ankara, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Hukuku Ana Bilim Dalı, 1995.
• Saner, Hans, “Demokrasilerde Direnme Sorumluluğu Üzerine”, in Hannah Arendt et al., Sivil İtaatsizlik, Çev. Yakup Coşar, İstanbul, Ayrıntı, 1997, s.156-171.
• Santos, Jose-Antonio, “The Basis of the Right to Resistance in the Legal Thought of Arthur Kaufmann”, ARSP: Archiv für Rechts- und Sozialphilosophie / Archives for Philosophy of Law and Social Philosophy, Cilt 95, Sayı 3, 2009, s.352-358.
• Sarıbay, Ali Yaşar, “III. Oturum - I. Bildiri”, in Hayrettin Ökçesiz (Ed.), Sivil İtaatsizlik - Disiplinlerarası Kolokyum, 7-9 Kasım 1997, İstanbul, Demokrasi Kitaplığı, 1999, s.154-158.
• Soysal, Mümtaz, 100 Soruda Anayasanın Anlamı, İstanbul, Gerçek, 7. Baskı, 1987.
• Soysal, Mümtaz, “Anayasaya Uygunluk Denetimi ve Uluslararası Sözleşmeler”, Anayasa Yargısı, Cilt 2, 1985, s.7-18.
• Stone Sweet, Alec ve Jud Mathews, “Proportionality, Judicial Review and Global Constitutionalism”, in Giorgio Bongiovanni, Giovanni Sartor ve Chara Valentini (Ed.), Reasonableness and Law, New York, Springer, 2009, s.173-214.
• Sümer, Arif Emre, “Türk Ceza Hukukunda Müsamaha Edilen Zimmet Kavramı ve Müsamaha Edilen Zimmetin Cezalandırılmamasının Nedeni”, Süleyman Demirel Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt 13, Sayı 2, 2023, s.1241-1269.
• Tanör, Bülent ve Necmi Yüzbaşıoğlu, 1982 Anayasasına Göre Türk Anayasa Hukuku, İstanbul, Beta, 15. Baskı, 2015.
• Tanör, Bülent, “Anayasa Hukuku Açısından Sivil İtaatsizlik”, Argumentum, Sayı 36-41, Temmuz-Aralık 1993, s.701-703.
• Thorburn, Malcolm, “Proportionality”, in David Dyzenhaus ve Malcolm Thorburn (Ed.), Philosophical Foundations of Constitutional Law, Oxford, Oxford, 2016, s.305-322.
• Thoreau, Henry David, “Devlete Karşı İtaatsizlik Görevi Üstüne”, in Hannah Arendt et al., Sivil İtaatsizlik, Çev. Yakup Coşar, İstanbul, Ayrıntı, 1997, s.30-53.
• Turhan, Mehmet, “Değişen Egemenlik Anlayışının Hak ve Özgürlüklerin Korunmasına Etkileri ve Türk Anayasa Mahkemesi”, Anayasa Yargısı, Cilt 20, 2003, s.215-248.
• Türkbağ, Ahmet Ulvi, “Hart-Dworkin Tartışmasının Ana Hatları”, Anayasa Yargısı, Cilt 27, Sayı 1, 2011, s.71-82.
• Türkbağ, Ahmet Ulvi, “Postmodernite ve Hukuk İdealleri: Adalet, Hukuk Devleti”, Doğu Batı Düşünce Dergisi (Hukuk ve Adalet Üstüne), Sayı 13, Kasım-Aralık-Ocak 2000-2001, s.200-211.
• Türmen, Rıza, “Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin İç Hukukumuza Etkileri”, Anayasa Yargısı, Cilt 17, 2000, s.32-42.
• Uruşak, Uğur, Ceza Hukukunda Hukuka Uygunluk Sebebi Olarak Bir Hakkın Kullanılması, İstanbul, On İki Levha, 2010.
• Uygun, Oktay, “1982 Anayasası’nda Temel Hak ve Özgürlüklerin Anayasal Sınırları”, in Oktay Uygun, Kamu Hukuku İncelemeleri - İnsan Hakları, Demokrasi, Hukuk Devleti, Egemenlik, İstanbul, On İki Levha, 2011, s.277-314.
• Uygun, Oktay, “Kanada Yüksek Mahkemesi Kararlarında Ölçülülük İlkesi”, in Oktay Uygun, Kamu Hukuku İncelemeleri - İnsan Hakları, Demokrasi, Hukuk Devleti, Egemenlik, İstanbul, On İki Levha, 2011, s.315-332.
• Ünver, Yener, Ceza Hukukunda İzin Verilen Risk, İstanbul, Beta, 1998.
• Ünver, Yener, Ceza Hukukuyla Korunması Amaçlanan Hukuksal Değer, Ankara, Seçkin, 2003.
• Weissert, Johannes, “Açılış / Eröffnung”, Çev. Hayrettin Ökçesiz, Argumentum, Sayı 36-41, Temmuz-Aralık 1993, s.653.
• Yenisey, Feridun ve Ayşe Nuhoğlu, Ceza Muhakemesi Hukuku, Ankara, Seçkin, 3. Baskı, 2015.
• Yılmaz, Zahit, “Ceza Muhakemesi Kanunu Açısından İşlenen Fiilin Haksızlık İçeriğinin Azlığı”, in İbrahim Şahbaz, Gonca Kuru ve Melike Ezgi Yetimoğlu (Ed.), Anayasa Hukukundaki Gelişmeler Işığında Kamu Hukuku Sempozyumu - 30-31 Temmuz 2021, İstanbul, Maltepe Üniversitesi, 2022, s.157-172.
• Yükselbaba, Ülker, Habermas ve Kamusal Alan: Burjuva Kamusallık İlkesinden, İletişimsel Kamusallığa Geçiş, On İki Levha, İstanbul, 2012.