Evidential System In Modern Uyghur

Year 2024, Volume: 8 Issue: 3, 1206 - 1236, 30.12.2024

Bahar Türkyılmaz

https://doi.org/10.34083/akaded.1569442

Abstract

The category of evidence or evidentiality is a linguistic category that provides the receiver with information about how, what, or through whom the speaker accesses the source of information. Many languages have a grammatical marker for evidentiality and it can also be achieved through lexical forms. In this study, the evidential system of Modern Uyghur was examined both grammatically and lexically. The study utilized Johanson’s view on indirectivity, which he developed based on Turkic languages, and lexical tools are also included in the system in this study. For the analysis, in Modern Uyghur twelve works were selected from literary genres such as novel, epic, fairy tale, legend-rumor, story and long story (povest) and the scanning was made on these works. Data analysis consists of three steps. The first step of evidential system is inflectional suffixes, and in this section, structures that indicate the postterminal viewpoint in terms of aspectuality are evaluated based on the oppositional relationship in the function of indirectivity. The second step is the analysis of copula particles and the structures according to the opposition relationship. Lexical forms, which are the third step, are presented in both steps, with uses that sometimes contain the evidential meaning alone and sometimes strengthen it. Findings show that -Iptu, occurs with the indirectivity function, more than -GAn as postterminals and it was determined that -GAn indicates especially the perceptual evidence type, but can also easily mark the reportative evidence type. It has been determined that ‘iken’, one of the copula particles that can code both situation and event, can mark all types of evidence, including perceptual, inferential and reportative, while ‘imiş’ is only operative in reportative evidence type. By the same token, it has been demonstrated with examples that both inflectional suffixes and copula particles are supported by lexical forms in line with the types of evidence.

Keywords

Evidentiality, indirectivity, Modern Uyghur, postterminality, inflectional markers, copula particles

Yeni Uygurcada Kanıtsallık Sistemi

Abstract

Kanıt kategorisi ya da kanıtsallık; alıcıya bilginin kaynağına hangi şekilde, ne ya da kimin aracılığıyla ulaşıldığına dair veriler sunan bir dil bilim kategorisidir. Kanıtsallık pek çok dilde dil bilgisel ayırt ediciliğe sahip olup aynı zamanda sözcüksel biçimlerle de elde edilebilmektedir. Bu çalışmada, Yeni Uygurcanın kanıtsal sistemi hem dil bilgisel hem de sözcüksel yönleriyle incelenmiştir. Çalışmanın yönteminde Johanson’un Türk dilleri temelinde oluşturduğu dolaylılık sistemi esas alınmış olup sözcüksel araçlar da bu çalışmada sistem içerisine dâhil edilmiştir. İnceleme için Yeni Uygurcada roman, destan, masal, efsane-rivayet, hikâye ve uzun hikâye (povest) gibi edebî türler arasından on iki eser seçilmiş ve tarama bu eserler üzerinde yapılmıştır. İnceleme üç basamaktan oluşmaktadır. Kanıt sisteminin ilk basamağı çekim ekleri olup bu kısımda görünüşsel açıdan sınır sonrasılık bildiren yapılar dolaylılık işlevinde karşıtlık ilişkisi temelinde değerlendirilmiştir. İkinci basamak ek fiil parçacıkları olup buradaki yapılar da karşıtlık ilişkisine göre irdelenmiştir. Üçüncü basamak olan sözcüksel biçimler ise her iki basamağın içerisinde kimi zaman kanıtsal anlamı tek başına barındıran kimi zaman da güçlendiren kullanımlarıyla değerlendirilmiştir. Yapılan incelemede, aynı alanın çekim ekleri olan -Iptu’nun -GAn’a nazaran dolaylılık kullanımlarının daha fazla olduğu görülmüş, -GAn’ın ise özellikle algısal kanıt türünde çalıştığı, bununla birlikte raporlayıcı kanıt türünü de kolaylıkla işaretleyebildiği tespit edilmiştir. Hem durum hem olay kodlaması yapabilen ek fiil parçacıklarından iken’in algısal, çıkarımsal ve raporlayıcı olmak üzere tüm kanıt türlerini işaretleyebilirken imiş’in ise yalnızca raporlayıcı kanıt türünde işlek olduğu saptanmıştır. Bununla birlikte hem çekim eklerinin hem de ek fiil parçacıklarının kanıt türlerini işaretlerken sözcüksel biçimlerle de desteklendiği görülmüştür.

Keywords

Kanıtsallık, dolaylılık, Yeni Uygurca, sınır sonrasılık, çekim ekleri, ek fiil parçacıkları

References

• Aikhenvald, A. Y. (2003). Evidentiality in typological perspective. A. Y. Aikhenvald ve R. M. W. Dixon (Ed.), Studies in evidentiality. Typological studies in language 54 içinde (s. 1-34). John Benjamins Publishing Company.
• Aikhenvald, A. Y. ve R. M. W. Dixon. (2003). Studies in evidentiality. Typological studies in language 24. John Benjamins Publishing Company.
• Aikhenvald, A. Y. (2004). Evidentiality. Oxford University Press.
• Aikhenvald, A. Y. (2007). Information source and evidentiality: what can we conclude? M. Squartini (Ed.), Special issue on evidentiality between lexicon and grammar içinde (s. 209-227). Rivista di Linguistica, 19(1).
• Aikhenvald, A. Y. (2012). The essence of mirativity. Linguistic Typology, 16(3), 435-485.
• Aikhenvald, A. Y. (2015). Evidentials: their links with other grammatical categories. Linguistic Typology, 19(2), 239-277.
• Aikhenvald, A. Y. (2018). The Oxford handbook of evidentiality. Oxford University Press.
• Aksu-Koç, A. (2000). Some aspects of the acquisition of evidentials in Turkish. L. Johanson ve B. Utas (Ed.), In evidentials Turkic, Iranian and neigbouring languages içinde (s. 15-28). Mouton de Gruyter.
• Aksu-Koç, A. (2016). The interface of evidentials and epistemics in Turkish perspectives from acquisition. M. Güven vd. (Ed.), Exploring the Turkish linguistic landscape. Essays in honor of Eser Erguvanlı-Taylan içinde (s. 143-156). John Benjamin Publishing Company.
• Anderson, L. (1986). Evidentials, paths of change, and mental maps: typologically regular asymmetries. W. Chafe ve J. Nichols (Ed.), Evidentiality: the linguistic coding of epistemology içinde (s. 273-312). Ablex Publishing Corporation
• Aslan Demir, S. (2013). Türkmencede kanıtsallık/evidensiyellik. Leyla Karahan Armağanı içinde (s. 409-420). Akçağ Yayınları.
• Aslan Demir, S. (2023). Türkmencenin kanıtsallık sisteminde görme algısına dayalı yeni bir dolaylılık işaretleyicisinden söz edilebilir mi? Türkbilig, (46), 379-387.
• Aslan Demir, S. (2022). Yunus Emre’nin şiirlerinde dilbilimsel bir kategori olarak kanıtsallık. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 22(Özel Sayı), 223-234.
• Bacanlı, E. (2008). Türkiye Türkçesindeki -miş ekinin dolaylılık ve dolaylılık-dışı kullanımlarında zamansal atıf. Bilig, (44), 1-24.
• Boland, J. H. G. (2006). Aspect, tense and modality: theory, typology, acquisition -1. LOT.
• Boye, K. (2018). Evidentiality: the notion and the term. A. Aikhenvald (Ed.), The Oxford handbook evidentiality içinde (s. 261-272). Oxford University Press.
• Bybee, J., Perkins, R., Pagliuca, W. (1994). The evolution of grammar: tense, aspect, and modality in the languages of the world. The University of Chicago Press.
• Chafe, W. (1986). Evidentiality in English conversation and academic writing. W. Chafe ve J. Nichols (Ed.), Evidentiality: the linguistic coding of epistemology içinde (s. 261-272). Ablex Publishing Corporation.
• Chafe, W. ve Nichols, J. (1986). Evidentiality: the linguistic coding of epistemology. Ablex Publishing Corporation.
• Csató, É. Á.(2000). Turkish mış- and ımış- items. Dimensions of a functional analysis. L. Johanson ve B. Utas (Ed.), Evidentials: Turkic, Iranian and neighbouring languages. Empirical approaches to language typology içinde (s. 29-43). Mouton de Gruyter.
• Csató, É. Á. (2009). Rendering evidential meanings in Turkish and Swedish. É. Á. Csató, G. Ims, J. Parslow, F. Thiesen, E. Türker (Ed.), Turcological letters to Bernt Brendemoen içinde (s. 77-86). Novus Press.
• Cornillie, B. (2009). Evidentiality and epistemic modality: on the close relationship between two different categories. Functions of Language, 16(1), 44-62.
• Comrie, B. (2000). Evidentials: semantics and history. L. Johanson ve B. Utas (Ed.), Evidentials: Turkic, Iranian and neighbouring languages. Empirical approaches to languages typology içinde (s. 1-12). Mouton de Gruyter.
• De Haan, F. (1999). Evidentiality and epistemic modality: setting boundaries. Southwest Journal of Linguistics, 18, 83-101.
• De Haan, F.(2005). Coding of evidentiality/semantic distinctions of evidentiality. Wals: https://wals.info/chapter/77; https://wals.info/chapter/78. [Erişim Tarihi: 15.04.2024].
• DeLancey, S. (2001). The mirative and evidentiality. Journal of Pragmatics, 33, 369-382.
• Demir, N. (2012). Türkçede Evidensiyel, Bilig (62), 97-118.
• Diewald, G. ve Smirnova, E. (2010). Linguistic realization of evidentiality in European languages. De Gruyter Mouton.
• Faller, M. (2002). Semantics and pragmatics of evidentials in Cuzco Quechua. [Unpublished doctoral thesis]. Standford University.
• Faller, M. (2006). Evidentiality and epistemic modality at the semantics/pragmatics interface. Workshop on Philosophy and Linguistics. University of Michigan.
• Faller, M. T. (2020). A possible worlds semantics for Cuzco Quechua evidentials. C. Lee ve J. Park (Ed.), Evidentials and modals içinde (s. 41-68). Brill.
• Fetzer, A. ve Oishi, E. (2014). Evidentiality in discourse. Intercultural Pragmatics, 11(3), 321 - 332. Friedman, V. A. (2018). Where do evidentials come from? A. Aikhenvald (Ed.), The Oxford handbook evidentiality içinde (s. 124-147). Oxford University Press.
• Hoşur, M. (1996). Ḳum basḳan şeher. Şincaŋ Halk Neşriyati.
• Izvorski, R. (1997). The present perfect as an epistemic modal. A. Lawson (Ed.), SALT VII içinde (s. 222-239). Cornell University.
• İmin, A. (2000). Ḥasiyetlik çüş (çöçekler). Şincaŋ Halk Neşriyati.
• Johanson, L. ve Utas, B. (2000). Evidentials: Turkic, Iranian and neighbouring languages. Empirical approaches to language typology 24. Mouton de Gruyter.
• Johanson, L. (2000a). Turkic indirectives. L. Johanson ve B. Utas (Ed.), Evidentials: Turkic, Iranian and neighbouring languages içinde (s. 61-88). Mouton de Gruyter.
• Johanson, L. (2000b). Viewpoint operators in European languages. Ö. Dahl (Ed.), Tense and aspect in the languages of Europe içinde (s. 27-187). Mouton de Gruyter.
• Johanson, L. (2003). Evidentiality in Turkic. A. Y. Aikhenvald ve R. M. W. Dixon (Ed.), Studies in evidentiality. Typological studies in language içinde (s. 273-290). John Benjamins Publishing Company.
• Johanson, L. (2018). Turkic indirectivity. A. Aikhenvald (Ed.), The Oxford handbook of evidentiality içinde (s. 510-524). Oxford University Press.
• Johanson, L. (2021). Turkic. Cambridge University Press.
• Kadiri, Z. (1991). Çéniḳiş. Şincaŋ Halk Neşriyati.
• Kaşgarlı, S. M. (1992). Modern Uygur Türkçesi grameri. Orkun Yayınevi.
• Lazard, G. (1999). Mirativity, evidentiality, mediativity, or other? Linguistic Typology, 3, 91-109.
• Mettursun, T. (2020). Uygur Türkçesinde /-Gan/ ekinin zaman, görünüş anlamı ve zamansal atıf bakımından incelenmesi. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 9(2), 589-604.
• Murray, S. E. (2020). Evidentials. The Wiley Blackwell Companion to Semantics, 1-31.
• Nadjip, E. N. (1960). Sovremennıy Uygurskiy yazık. Izdatel’stvo Vostoçnoy Literaturı.
• Necip, N. E. (2008). Yeni Uygur Türkçesi sözlüğü (İ. Kurban, Çev.). TDK Yayınları.
• Ömer, A. (1986). Uyġur ḥelḳ dastanliri 2. Şincaŋ Halk Neşriyati.
• Ötkür, A. (1988). Oyġanġan zémin 1. Şincaŋ Halk Neşriyati.
• Ötkür, A. (1993). Oyġanġan zémin 2. Şincaŋ Halk Neşriyati.
• Ötkür, A. (1985). İz. Şincaŋ Halk Neşriyati
• Öztürk, R. (1994). Yeni Uygur Türkçesi grameri. TDK Yayınları.
• Palmer, F. R. (2001). Mood and modality (second edition). Cambridge University Press.
• Plungian, V. A. (2001). The place of evidentiality within the universal grammatical space. Journal of Pragmatics, 33, 349-357.
• Plungian, V. A. (2010). Types of verbal evidentiality marking: an overview. G. Diewald ve E. Smirnova (Ed.), Linguistic realization of evidentiality in European languages içinde (s. 15-58). De Gruyter Mouton.
• Rahman, A. (1981). Uyġur ḥelḳ dastanliri 1. Şincaŋ Halk Neşriyati.
• Rahman, A. (1985). Yipek yurtidiki epsane-rivayetler. Şincaŋ Halk Neşriyati.
• Ramad, A. G. ve Topadze, M. (2007). The coding of evidentiality: a comparative look at Georgian and Italian. Rivista di Linguistica, 19(1), 7-38.
• Rentzsch, J. (2005). Aspekt im Neuuigurischen. Harrassowitz Verlag.
• Rentzsch, J. (2015). Modality in the Turkic languages: form and meaning from a historical and comparative perspective. Klaus Schwarz Verlag.
• Sabir, Z. (2009). İzdiniş 1. Şincaŋ Halk Neşriyati.
• Sabir, Z. (2012). Ḳerzdar (hékayeler toplami). Şincaŋ Halk Neşriyati.
• Schroeder, C. (2000). Between resultative, historical and inferential: non-finite -mlş forms in Turkish. L. Johanson ve B. Utas (Ed.), Evidentials: Turkic, Iranian and neighbouring languages içinde (s. 115-143). Mouton de Gruyter.
• Slobin, D. ve Aksu, A. (1982). Tense, aspect and modality in the use of the Turkish evidential. P. Hopper (Ed.), Tense-aspect between semantics&pragmatics içinde(s. 185-200). John Benjamins Publishing Company.
• Slobin, D. ve Aksu-Koç, A. (1986). A psychological account of the development and use of evidentials in Turkish. W. Chafe ve J. Nichols (Ed.), Evidentiality: the linguistic coding of epistemology içinde (s. 159-167). Ablex Publishing Corporation.
• Squartini, M. (2008). Lexical vs. grammatical evidentiality in French and İtalian. Linguistics, 46(5), 917-947.
• Speas, P. (2008). On the syntax and semantics of evidentials. Language and Linguistics Compass, 2(5), 940-965.
• Straughn, C. (2011). Evidentiality in Uzbek and Kazakh. [Unpublished doctoral thesis]. Department of Linguistics, Chicago/Illinois.
• Şaniyaz, M. (2001). Baldur oyġanġan adem-Abduḥaliḳ Uyġur (Meşḥur şeḥsler heḳḳide hékayiler). Şincaŋ Yaşlar-Ösmürler Neşriyati.
• Şilyaŋ, Ç. (1996). Hazirḳi zaman Uyġur tili grammatikisi. Şincaŋ Ḥelḳ Neşriyati.
• Tatevosov, S. (2001). From resultatives to evidentials multiple uses of the perfect in Nakh-Daghestanian languages. Journal of Pragmatics, 33, 443-464.
• Tatevosov, S. (2003). Inferred evidence: language-specific properties and universal constraints. K.M. Jaszczolt ve K.Turner (Ed.), Meaning through language contrast içinde (s. 177-192). John Benjamins Publishing Company.
• Tömür, H. (1987). Hazirḳi zaman Uyġur tili grammatikisi/morfologiye. Milletler Neşriyati.
• Tömür, H. (2003). Modern Uyghur grammar (A. Lee, Çev.). Yıldız Dil ve Edebiyat.
• Üzüm, M. (2020). Türkçede kanıtsallık ve bilgi kipliği ayrımı. Dil Araştırmaları, Bahar (26), 83-102.
• Üzüm, M. (2022). Birinci kişi katılımı bağlamında Mehmet Âkif Ersoy’un eserlerinde kanıtsallığın görünümü. ODÜSOBİAD, Gönüllerde Akif, Dillerde Hürriyet, Özel Sayı, 73-90.
• Üzüm, M. (2023a). Dilbilgisel kanıtsallık işaretleyicilerinin sözlükselleşmesi: Özbek Türkçesinde mish-mish(lar). Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 57, 315-334.
• Üzüm, M. (2023b). The distinction between synchronous and retrospective inferences in Uzbek: shekilli and -(i)bdi. Archív Orıentální, 91, 89-111.
• Wiemer, B. (2018) . Evidentials and epistemic modality. A. Y. Aikhenvald (Ed.), The Oxford handbook of evidentiality içinde (s. 85-108). Oxford University Press.
• Willet, T. (1988). A cross-linguistic survey of the grammaticization of evidentiality. Studies in Language, 12(1), 51-97.
• Yakup, A. vd. (1990). Uyġur edebiy tiliniŋ izahliḳ luġiti (A-P). Milletler Neşriyati.
• Yakub, A. (2024). Modern Uyghur evidentials in interrogative sentences. Asian Languages and Linguistics, 5(1), 104-131.
• Yazıcı Ersoy, H. (2007). Yeni Uygur Türkçesi. A. B. Ercilasun (Ed.), Türk lehçeleri grameri içinde (s. 357-427). Akçağ Yayınları.
• Zakir, H. A. (2007). Hazirḳi zaman Uyġur tili (Introduction to modern Uighur). Xinjiang University Press.
• Zymner, R. (2020). Evidentiality in linguistics and rhetoric. M. Fludernik ve M. L. Ryan (Ed.), Narrative factuality a handbook içinde (s. 287-294). Walter de Gruyter.